تحلیلی بر یک سفرنامه حج‌

ص: 91
1- هنگامیکه کاروان به نجف می‌رسد، وی بعد از شرح زیارت نجف، در بخشی از دعایش میگوید:
ز تو خواهم ای شاه با اقتدار به محشر نباشیم ما شرمسار
رسانی تو بی‌رنج و بی واهمه کنیزان خود را برِ فاطمه
به کار بردن واژه «کنیز» برای خود، نشان می‌دهد که شاعر زن بوده، زیرا اگر مرد بود، به جای کنیز از واژه «غلام» و یا کلمات دیگر استفاده می‌کرد.
2- از نوشته‌های شاعر سفرنامه چنین بر می‌آید که آن سفر، سفر نخست نویسنده است.
شکر لله بخت با ما یار شد طالع خوابیده‌ام بیدار شد
از تفضّل‌های ربّ بی نیاز عقده‌ها از کارها گردیده باز
بار حج بستیم در روز سعید دل نهاده اندر آن راه بعید
ولی هنگامی که در منا اعمال انجام داده و قربانی کرده و سپس رمی جمرات نموده، می‌گوید:
رسیدیم به خیمه در آن خستگی گرفتیم ناخن به آهستگی
در اینجا سخن از تراشیدن سر و ریش به میان نیامده، در صورتی که در سفر اول بنابر احتیاط واجب مردان بایستی سر بتراشند (حلق کنند) و در سفرهای بعد تقصیر نمایند؛ یعنی قسمتی از موی سر و ریش یا ناخن را بگیرند.
در زمان سراینده مثنوی، مردم در تمام ایام سال به دلیل گذاشتن کلاه یا عمامه بر سر، موی خویش را کوتاه می‌کردند و در ایام حج نیز ابایی از تراشیدن سر و یا صورت نداشتند و شاعر تنها به گرفتن ناخن اشاره کرده که این خود می‌تواند دال بر زن بودن شاعر باشد.
3- هنگامیکه بعد ازپایان اعمال به مکه بر می‌گردند و دو روز مانده عید غدیر است می‌گوید:
رسیدند به مکه گرفتند بار که تا چون شود گردش روزگار
دو روز دیگر روز عید غدیر فکندیم سرچون کنیزان به زیر
که در اینجا نیز برای معرفی خویش، از واژه کنیز استفاده کرده است.
4- بعد از زیارت منزل حضرت خدیجه، برای خویش و همراهان، اینگونه دعا میکند:
گدایان خود را کنی یک نظر نماند به ما هول محشر دگر
کنیزان خود را رهایی زغم به زهرای اطهر دهیمت قسم
واژه «گدا» برای عموم است و شامل زن و مرد می‌شود، ولی لفظ «کنیز» فقط برای زن به کار می‌رود و در صورتیکه شاعر مرد بود، در اینجا باید از کلمه «غلام» استفاده می‌کرد.
5- شاعر آنگاه که به کنار ضریح زهرا (س) (که در آن زمان ضریح داشته) می‌رود، شعری برای همدردی و عرض تسلیت چنین بیان می دارد:
زدیم بوسه بر آستان رسول برفتیم برِ قبر پاک بتول
در آنجا ضریح شریف بتول بود زینت قبر پاک رسول
***
سر زنم بر زینبت زاری کنم با تو بنشینم عزاداری کنیم
مرسوم است که زنان درکنار هم مینشینند و با تشکیل حلقه، با هم عزاداری میکنند.
6- پریشان کردن مو، از نشانه‌های عزاداری زنان بوده و درباره جنگ احُد چنین بیان می‌کند:
صفیه به همراه خود برگرفت به زاری همی ناله از سرگرفت
به همراه چندی دگر از زنان چو انجم به دور مه آسمان
برفتند یکسر پراکنده مو نهادند به دشت احُد جمله رو
شاعر وقتی به دمشق می‌رسد، چنین توصیفی برای خود میکند:
دلی پر ز ماتم پراکنده مو به سوی خرابه نهادیم رو
7- درهنگام طواف، شاعر از گروه و همراهان دور می‌افتد و بلافاصله دچار وحشت می‌شود:
همه همرهان گم شدند از نظر نمانده به من تاب و طاقت دگر
زمین داغ سرگشته راه عبور نه راه طواف و نه جای مرور
درچنین مواردی، یک مرد بدین سرعت دچار وحشت از تنهایی و گمشدن همرهان نمی‌شود.
با مطالبی که در بالا بیان داشتیم، می‌توان گفت سفر نامه یاد شده را یک بانوی حاجیه سروده و می‌توان آن را در شمارکارهای زنان به حساب آورد.