بی‌خیالی، رفتارهای نابهنجار، مصرف مواد مخدر و سیگار، ناامیدی، فرافکنی، انکار، جابه‌جایی، فشار روانی، اضطراب، افسردگی، بیماری‌های جسمی؛ مانند بیماری‌های قلبی، گوارشی، تنفسی، افزایش فشار خون، بخشی از پیامدهای آن می‌باشد.
8. شیوه‌های تیپ‌شناسی و طبقه‌بندی حاجیان.
9. علل بروز ناسازگاری و رفتارهای نابه‌هنجار در زائران.
گاهی دیده می‌شودکه بعضی از زائران، پرخاشگری یا ناسازگاری می‌کنند. به‌طور معمول، یکی از عوامل عمده آن عدم ارضای نیازهایشان می‌باشد. اگر به نیازهای ارضا نشده زائران بی‌توجهی شود، ممکن است آن‌ها عصبانی و پرخاشگر شوند. در موقعیت‌هایی‌که به هر دلیل امکان ارضای نیازی وجود ندارد، روحانی باید با همدلی و صمیمیت، زائران را نسبت به کمبودها و مشکلات توجیه نماید و ارزش معنوی صبر را برای آن‌ها توضیح دهد.
اگر توانایی قانع‌سازی را داشته باشیم، زائر به آسانی این ناراحتی را تحمّل می‌کند، اما اگر به‌جای آرام کردن حجاج، آنان را سرزنش کنیم و بگوییم شما برای چه به حج آمده‌اید یا این‌که خدای متعال حج چنین زائری را قبول نمی‌کند، طبیعتاً زائر آشفته‌تر می‌شود.
2. مهارت‌های ارتباطی و فنون جذب مخاطب
این مهارت که موجب افزایش تأثیر بر مخاطب و بالا رفتن کارآمدی روحانی در حج می‌شود، شامل مجموعه‌ای از تکنیک‌های رفتاری، گفتاری و چهره‌ای است که موجب برقراری ارتباط سازنده و رضایت بخش روحانی با حجاج شده و آنان را به روحانی علاقه‌مند می‌کند. در واقع با کاربرد صحیح این مهارت می‌توان اشخاصی بیزار از روحانیت را به افراد علاقه‌مند به روحانیت تبدیل کنیم.
ناگفته پیداست که مهم‌ترین وظیفه روحانیون، تبلیغ دین و اصلاح باورها و رفتارهای مردم است. این امر بدون برقراری رابطه ممکن نیست. بر این اساس ضروری است همه افرادی که هدف آن‌ها تغییر نگرش دیگران می‌باشد، با فنون و روش‌های ارتباط مؤثر آشنا باشند و آن‌ها را در روابط میان فردی خود به کار گیرند.
1. ایجاد ارتباط مؤثر و جذاب با حاجیان.
2. افزایش قدرت نفوذ و تأثیرگذاری بر حجاج.
3. علاقه‌مند کردن زائران به حضور در جلسات آموزشی و ارتباط صمیمانه با روحانی کاروان.
4. جذب افراد منتقد و کم‌حوصله و کاهش ذهنیت منفی آن‌ها نسبت به روحانیون و نهادهای دینی.
5. افزایش شأن و محبوبیت روحانیون نزد زائران.
1. اهمیت و فواید ارتباط سازنده با حجاج.
2. شرایط ارتباط خوب و مؤثر.
3. عوامل مؤثر بر روابط بین‌فردی
4. فنون برقراری رابطه مؤثر.
5. مهارت‌های گوش دادن.
6. اصول سخن گفتن.
7. فنون رفع تعارض.
8. شناخت موانع ارتباط سازنده و مؤثر.
9. ایجاد ارتباط در موقعیت‌های دشوار.
ص: 70
الف) شرایط ارتباط خوب و مؤثر
از آنجا که آشنایی با ارتباط سازنده و مؤثر در امر تبلیغ بسیار مؤثر است، در اینجا این مهارت را بیشتر توضیح می‌دهیم:
برای ایجاد ارتباط خوب و اثربخش، باید شرایط زیر قبل یا ضمن ارتباط تحقق یابد. در غیر این صورت ارتباط ما چندان تأثیرگذار نخواهد بود:
1. خلوص و صداقت در رابطه؛
وقتی میان دو شخص رابطه مستحکم می‌شود که مخاطب احساس کند ما با او صادق هستیم و نقش بازی نمی‌کنیم. به عبارت بهتر، خالصانه و صادقانه با او گفتگو می‌کنیم و به آنچه می‌گوییم خودمان کاملًا باور داریم.
خلوص مفهومی است که امروزه در جهان کاربرد زیادی پیدا کرده است. دانشمندی روانشناس می‌گوید: زمانی‌که روان درمان‌گر، در اتاق درمان با خلوص حاضر می‌شود، همین خلوص می‌تواند در بیمار تأثیر درمانی داشته باشد.
2. اعتماد متقابل؛
برای ارتباط تأثیرگذار، باید گوینده فردِ قابل اعتمادی باشد و بتواند اعتماد شنونده را به خود جلب کند؛ زیرا وقتی شنونده به گوینده اعتماد نداشته باشد، سخن او را جدی نمی‌گیرد و به آن توجه نمی‌کند.
3. محبت و صمیمیت؛
خوش‌رویی و برخورد محبت‌آمیز، از ارکان تأثیرگذاری و نفوذ در دیگران است. بنابراین، بهتر است در هنگام گفتگو و سخنرانی، با لحن آرام و صمیمانه با مخاطبین سخن بگوییم و از تندی و پرخاشگری، به ویژه در منبر و سخنرانی خودداری کنیم.
4. درک وضعیت مخاطب؛
اگر ما روحانی کاروانی شدیم که تمام زائران، ایرانیان خارج از کشور باشند، باید وضعیت آنان را درک کنیم و انتظاراتمان از آن‌ها مطابق وضعیت و موقعیت آن‌ها باشد؛ به عبارت دیگر، باید هر فرد را همان‌طور که هست درک کنیم و آن‌ها را با یکدیگر مقایسه نکنیم. برای نمونه، اگر خانم‌هایی هستند که در امر حجاب رفتار مورد انتظار ما را ندارند، باید با همدلی و درک وضعیت تربیتی‌شان با آنان گفتگو کنیم، نه این‌که بدون توجه به موقعیت افراد، تنها از دیدگاه خودمان با آنان مواجه شویم.
5. تفاهم و دیدگاه مشترک؛
ابتدا در یک موضع و مبنای معین با مخاطب تفاهم کنیم و دیدگاه مشترکی را بپذیریم، سپس بحث‌ها و گفتگوها را دنبال کنیم. با این کار، زمینه ارتباط مؤثرتر ایجاد می‌شود.
6. آشنایی با فنون ارتباطی؛
قبل از برقراری ارتباط، شایسته است با تکنیک‌هایی نظیر گوش دادن فعال، سخن گفتن مؤثر، ابراز وجود و رفع تعارض‌های احتمالی آشنا شده و با تمرین‌های مستمر در آن‌ها مهارت یابیم.
ب) عوامل مؤثر بر روابط بین فردی
عوامل متعدد فردی، اجتماعی و محیطی بر روابط بین‌فردی تأثیر می‌گذارند که در اینجا به چند نمونه اشاره می‌کنیم:
1. نوع برخورد؛ شامل: برخورد رسمی، دوستانه، صمیمانه، آمرانه، پرخاشگرانه یا دلسوزانه.
2. حالات چهره؛ شامل: حالت‌های چشم و ابرو، پیشانی، صورت و دهان.
3. ویژگی‌های شخصیتی؛ شامل: آرامش و ثبات، اضطراب و بی‌قراری، معاشرتی و کناره‌جویی، درون‌گرایی و برون‌گرایی.
4. وضعیت ظاهری؛ شامل: نوع لباس و شیوه پوشش، بوی بدن و دهان، آراستگی سر و صورت.
5. حالات بدنی؛ شامل: حرکات دست و پا، سبک نشستن و ایستادن، نوع راه رفتن.
6. لحن کلام و آهنگ صدا؛ شامل: آرام و دلنشین یا تند و پرخاشگرانه بودن لحن و آهنگِ صدا.
7. محتوای کلام؛ شامل: محتوای تأییدی، انتقادی، آموزشی یا سرگرمی بودن سخنان گوینده.
8. موقعیت گوینده؛ شامل: موقعیت فردی، جایگاه رسمی و شهرت اجتماعی گوینده در نزد مخاطبان.
ص: 71
9. موقعیت شنونده؛ شامل: همسان، زیردست یا بالا دست بودن شنونده نسبت به گوینده.
ج) فنون برقراری رابطه مؤثر
مهم‌ترین تکنیک‌های برقراری ارتباط که نیازمند کسب مهارت می‌باشند، عبارت‌اند از:
1. مهارت‌های گوش دادن
این مهارت‌ها شامل انجام درست برخی فعالیت‌ها است؛ مانند توجه کردن، ساکت بودن و سخن نگفتن در میان صحبت‌های گوینده، قرار دادن خود به جای گوینده، توجه به حرکات بدنی و حالت چهره گوینده در هنگام صحبت، کاهش عوامل مزاحم که تمرکز ما را نسبت به گوینده مختل می‌کند؛ اتخاذ حالات بدنی مناسب، قضاوت عجولانه نکردن، توجه به جنبه‌های عقلی و عاطفی کلام گوینده و پرهیز از واکنش هیجانی فوری به کلام وی می‌باشد.
2. اصول سخن گفتن
لازم است در هنگام سخن گفتن، واژه‌های زیبا به کار ببریم و مؤدبانه ادا کنیم؛ متین و آرام سخن بگوییم؛ سعی کنیم آهنگ صدایمان در طول صحبت، یکنواخت و کسل‌کننده نباشد. در همه حال با چهره گشاده و لبخند با دیگران روبه‌رو شویم. از بیان واژه نامناسب و القاب زشت پرهیز کنیم؛ دقیق و کامل سخن بگوییم؛ در هنگام عصبانیت خودمان یا مخاطب، بر خویشتن تسلّط داشته باشیم و زود خشمگین نشویم؛ در سخن گفتن شتاب نکنیم و شمرده حرف بزنیم؛ بکوشیم مختصر و مفید سخن بگوییم تا به قول شاعر:
کم گوی و گزیده گوی چون دُر ت-- ا از سخن-- ت ج--- هان شود پ--- ر
3. فنون رفع تعارض
گاهی ممکن است میان گوینده و شنونده، سوءتفاهم، اختلاف دیدگاه یا تعارض و ابهامی به وجود آید. در این هنگام، باید با استفاده از شگردهای رفع تعارض، سعی کنیم اختلافات را به حداقل کاهش دهیم و جوّی از اعتماد و صمیمیت را به وجود آوریم.
برخی اقدامات که برای کاهش سوءتفاهم و رفع تعارض مفیدند:
1. بتوانیم موضوع را از دیدگاه طرف مقابل ببینیم.
2. ابعاد مثبت اختلاف نظر را برجسته کنیم.
3. به جای پاک کردن صورت مسأله، علل تعارض را شناسایی کرده و راه حل‌های مناسب را به کار گیریم؛
4. با استفاده از تجارب قبلی، تنش‌های پیش‌آمده را مدیریت نماییم.
4. موانع ارتباطی
مهم‌ترین اموری که مانع برقراری ارتباط سازنده و مؤثر میان ما و دیگران می‌شود، عبارت‌اند از:
1. سرزنش و انتقاد از مخاطب.
2. با لحن تهدیدآمیز یا آمرانه سخن گفتن.
3. نصیحت کردن بیش از حدّ دیگران.
4. پرسش زیاد و قضاوت عجولانه.
5. وجود تعارض شدید میان دوطرف و نداشتن منافع مشترک.
6. چاپلوسی و ستایش مزورانه با اهداف پنهانی.
7. بحث عقلانی صرف و عدم توجه به حالات و نیازهای عاطفی و هیجانی مخاطب.
5. ایجاد ارتباط در موقعیت‌های دشوار
گاهی در موقعیت‌هایی قرار می‌گیریم که برقراری ارتباط با طرف مقابل دشوار می‌شود و به علل مختلف، نمی‌توانیم به راحتی با دیگران رابطه برقرار کنیم. این حالت‌ها در سفر حج که پر از حوادث غیرمترقبه و ناگهانی است، فراوان پیش می‌آید؛ مثلًا گاهی وضعیتی پیش می‌آید که احساس می‌کنیم کاروان در حال متلاشی شدن است.
ص: 72
برای نمونه، در سال گذشته، در غروب عرفات و در آن غوغای قیامت‌گونه، زائری در حال سوار شدن به اتوبوس، میان دو اتوبوس تحت فشار شدید قرار می‌گیرد و فوت می‌کند. تصور کنید در آن لحظه چه فضایی بر کاروان حاکم می‌شود. در این لحظات پراضطراب، روحانی باید با استفاده از فنون ارتباط در موقعیت‌های دشوار سعی کند به منظور آرام کردن کاروان، با حالتی از حزنِ آمیخته با آرامش با حاجیان سخن بگوید و ضمن همدردی با آنان، به آن‌ها دلداری بدهد؛ مثلًا بگوید: «عزیزان من! این فرد که میهمان خدا بود و خدای متعال قبل از اتمام حجش او را پذیرفت ...» نه این که بگوییم: «تقصیر مدیر نالایق است!» یا «زائر بی‌احتیاطی کرده است!» باید بدانیم در این موقعیت دنبال مقصر گشتن نه‌تنها دردی را درمان نمی‌کند، بلکه فقط مشکل را پیچیده‌تر و حلّ آن را سخت‌تر می‌کند؛ اما اگر روحانی با این فنون آشنا باشد و بداند چه سخنی را با چه واژه‌ای و با چه لحن و شیوه‌ای بیان کند، می‌تواند بر این آتش اضطراب و دلهره آب سرد آرامش بریزد. برخی اقداماتی که در موقعیت دشوار به روحانی کمک می‌کنند، بتواند با دیگران ارتباط برقرار کند و آن‌ها را آرام کند عبارت‌اند از:
1. اصلاح باورهای شناختی خود.
2. خودآرام‌سازی.
3. پذیرش واقعیت.
4. حفظ آرامش محیط.
5. آرام صحبت کردن.
6. دعوت طرف مقابل به آرامش.
7. نداشتن حالت دفاعی.
8. رعایت مهارت‌های ارتباطی.
9. آشنایی با مهارت حل مسأله و به کار بستن آن.
3. مهارت‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی
بی‌گمان، از مهم‌ترین وظایف روحانیون، تدریس احکام و معارف دینی است. بدین روی، بایستی آن‌ها با روش‌های جدید آموزشی و انتقال مفاهیم آشنا باشند.
بر این اساس، روحانی کاروان باید مهارت‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی- که عبارت است از مجموعه شیوه‌ها و تکنیک‌هایی که موجب انتقال بهتر پیام و افزایش یادگیری در فراگیران می‌شود- را بیاموزد.
اهمیت آگاهی از این مهارت‌ها در آن است که علاوه بر این‌که دریافت آموزش صحیح و آگاهی از مسائل دینی، حق حجاج است که باید به درستی ادا شود، تسلّط بر مهارت‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی، زمان آموزش را کاهش و کیفیت یادگیری را افزایش می‌دهد. در نتیجه می‌توان با صرف وقت و انرژی کمتر، آگاهی و رفتار مطلوب‌تری را در حجاج به وجود آورد.
اهداف
مهم‌ترین اهداف آشنایی با مهارت‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی به قرار زیر می‌باشد:
1. دریافت صحیح و کامل پیام‌های آموزشی توسط حجاج و پیشگیری از برداشت ناقص و نادرست آنان از مطالب ارائه شده.
2. انجام درست مناسک و اعمال حج و سایر رفتارهای مورد انتظار.
3. پیشگیری از شایعات، اخبار نادرست و رفتارهای نامناسب با اطلاع‌رسانی صحیح و به موقع.
4. کاهش مشکلات روحانی در طول سفر و حین اعمال حج.
5. افزایش همکاری و صمیمیت میان روحانی و زائران.
سرفصل‌ها
مباحث و موضوعاتی که برای کسب این مهارت، باید مورد بحث و تمرین رفتاری قرار گیرند، به شرح زیر است:
1. اهمیت آموزش صحیح و اطلاع‌رسانی دقیق.
2. ویژگی‌های متون آموزشی و پیام‌های اطلاعاتی.
3. شرایط لازم برای دریافت آموزش و انتقال پیام.
ص: 73
4. ابزار آموزش و اطلاع‌رسانی.
5. شیوه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی.
6. فنون ارزیابی میزان یادگیری و دریافت پیام.
4. مهارت آرام‌سازی و کاهش اضطراب، ترس و پرخاشگری
به‌طور معمول، سفر حج سفر پراضطرابی است؛ زیرا برای بسیاری از زائران، نخستین سفر خارجی محسوب می‌شود؛ به علاوه، سفر حج، سفری تفریحی نیست، بلکه همراه با اعمال و مناسک خاصی است و مسائل و رویدادهای پیش‌بینی نشده در این سفر زیاد پیش می‌آید. گاهی هم روحانیون در احکام و مناسک مبالغه می‌کنند و موجب اضطراب زائران، به ویژه افراد کم‌سواد و سالخرده می‌شوند.
بدیهی است، اگر روحانی با شگردهای آرام‌سازی و کاهش اضطراب آشنا باشد؛ می‌تواند بسیاری از این عوامل اضطراب‌زا را مهار کند و موجبات آرامش کاروانیان را فراهم سازد. این مهارت‌ها به مجموعه‌ای از روش‌ها و فنون شناختی، عاطفی و رفتاری اطلاق می‌شود که تسلّط بر آن‌ها موجب آرامش خود فرد و دیگران در موقعیت‌های استرس‌زا، پرتنش و بحرانی شده و از وقوع رفتارهای ناسازگار، تشنج‌آفرین و پرخاشگرانه پیشگیری می‌کند و یا در صورت وقوع، آن‌ها را مهار می‌نماید.
اهداف
مهم‌ترین اهداف آشنایی با مهارت آرام‌سازی و کاهش اضطراب، ترس و پرخاشگری به شرح زیر است:
1. آشنایی با علل و علایم اضطراب، ترس و پرخاشگری.
2. تشخیص موقعیت‌ها و عوامل اضطراب‌زا و ناکام‌کننده، برای پیشگیری از رویدادهای ناگوار.
3. پیشگیری از وقوع رفتارهای تشنج‌آفرین، آسیب‌زا و پرخاشگرانه.
4. مداخله در بحران و مهار رفتارهای ناسازگار و کنترل درگیری‌ها و پرخاشگری‌های احتمالی.
5. رفع ترس و نگرانی از خود و ارائه الگوی عینی از یک انسان آرام، مطمئن، صبور و پرتحمل توسط روحانی کاروان.
6. آموزش حجاج برای مقابله با اضطراب و ترس و پرخاشگری و تحمل موقعیت‌های فشارآور و حل مشکلات با صبر و بردباری.
سرفصل‌ها
به منظور آشنایی با این مهارت، آموختن مباحث و موضوعات زیر مناسب به نظر می‌رسند:
1. اهمیت آرامش و آرام‌سازی در سفر حج.
2. شناخت موقعیت‌های اضطراب‌زا و فشارآور.
3. علل و علایم اضطراب، ترس و فشار روانی.
4. علل و علایم خشم و پرخاشگری.
5. راهبردهای عمومی آرام‌سازی.
6. فنون خودآرام‌سازی.
7. شیوه‌های آرام کردن دیگران.
8. فنون مقابله با خشم و پرخاشگری.
منابع
1. قرآن مجید. ترجمه: محمدمهدی فولادوند. (1372). قم: دارالقرآن الکریم.
2. پاول تروور، جی و سیمون جی انرایت. (1383). فشار روانی، اضطراب و راه‌های مقابله با آن. ترجمه: عباس بخشی‌پور و حسن صبوری. مشهد: انتشارات به‌نشر.
3. رحمانی، جعفر. (1385). آسیب‌شناسی فرهنگی حج و عمره و راه‌های برون‌رفت. تهران: سازمان حج و زیارت.
4. شریفی‌نیا، محمدحسین. (1387). نیازسنجی از حجاج بیت‌الله. تهران: سازمان حج و زیارت.
5. قربانی، نیما. (1384). سبک‌ها و مهارت‌های ارتباط. تهران: انتشارات تبلور.
معاونت آموزشی و پژوهشی بعثه ایران. (1386). سند چشم‌انداز برنامه‌های فرهنگی حج. مکه: بعثه حج ایران.
)