رازهای عرفانی حج در تفسیرهای عرفانی قرآن‌

ص: 92
در تفاسیر عرفانی، «بیت»، اشاره به قلب است؛ زیرا آن نیز بیت الهی است. این خانه برتر، برای مشاهده اسرار جبروت و انوار ملکوت الهی و یقین به شهود حق است. این انسان است که باید بیت خدا (قلب) را از بیگانگان و کدورت‌های نفسانی پاک سازد و آن‌جا را محلّ ورود اسرار و مشاهدات قرار دهد؛ چنان‌که در تفسیر «البحر المدید» آمده است:
«الإشارة بالبیت إلی القلب؛ لأنّه بیت الربّ، أی: هیأنا لإبراهیم مکان قلبه؛ لمشاهدة أسرار جبروتنا و أنوار ملکوتنا، لیکون من المُوقنین بشهود ذاتنا، و قلنا له: لا تشرک بنا شیئًا من السِّوی، و لا تری معنا غیرنا، و طهِّر بَیتی، الذی هو القلب، من الأغیار و الأکدار، لیکون محلًا للطائفین به من الواردات و الأنوار، و العاکفین فیه من المشاهدات و الأسرار، و الرکع السجود من القلوب التی تواجهک بالتعظیم و الانکسار، فإنَّ قلبَ العارف کعبة للواردات و الأسرار، و محل حج قلوب الصالحین و الأبرار». (1)
جمیع اعمال شرعی، فرعی و مناسک ظاهری، صورت‌های اعمال لطیفه انسانی است که راهبر به سوی خداست و مناسک باطنی قلبی و جمیع مساجد و خانه‌های صوری خدا، صورت‌های معابد باطنی انسان و نمودی از مواقف و ایستگاه‌های سالک در سلوکش می‌باشد و صورت‌های خانه‌های حقیقی خداست که همان دل‌های سالکین به سوی خدا می‌باشد. ایمان در آن‌ها داخل و از سینه‌های گشوده‌شده به اسلام، به سبب دخول ایمان در آن، جدا و ممتاز می‌شود وکعبه، چون بنای ابراهیم (ع) است‌که به وسیله قلب تحقّق پیدا کرده است و بیت حقیقی خدای تعالی است که با جمیع مناسک و معابدش، مظهر قلب گشته است، لذا همه آن‌چه بر قلب جاری می‌شود، برکعبه نیز جاری می‌گردد؛ زیرا قلبِ گوشتی چون اوّلین نقطه از بدن انسان است که آفریده شده است و آن مظهر قلب معنوی است که قبل از همه عوالم روحانی آفریده شده؛ از باب این‌که ربّ النوع قبل از همه مخلوقات خلق شده است، لذا خداوند حکم آن قلب را بر کعبه جاری ساخته و فرموده است: (إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ ...) و چون قلب، قبل از تنزّل و پایین آمدنش به زمین، عالمِ صغیر، مانند مروارید سفید بود، بعد از تنزّل و پایین آمدن و اختلاط با اهل عالم صغیر، رنگا رنگ گشت وگسترش زمین عالم صغیر از زیر آن شروع شد و از حیث گوشت صنوبری‌بودن- از حیث روحانیتش- در وسط این عالم قرار گرفت؛ زیرا نسبت آن به جمیع اجزای بدن مساوی است و مولد و محلّ تولّد ولایت قرار گرفت و مورد توجّه جمیع اهل عالم صغیر در مقاصد و مناسکشان شد و محلّ امن کسانی که در آن‌جا یا حریم آن‌جا داخل شدند، شد و نسبت به امور اهل مملکتش قیام نمود و مقوّم آن‌ها گشت و برکت و روزی دهنده از جمیع میوه‌ها شد، برای کسانی که از اهل آن مملکت باشند یا نباشند و مرجع مردم قرار گرفت و در مملکت خود اصل جمیع قریه‌ها و بر همه لازم شد که به سوی آن رجوع کنند و لباس انانیت را نزد آن از تن برکنند و دور آن طواف کرده و نزد آن توقّف و تردّد نمایند و قبل از رسیدن به آن، انانیت خویش را بکشند و قربان کنند ... چون چنین بود، از کعبه نیز به مانند آن خبر داده شد و خدای تعالی برای کعبه نیز همانند قلب، مناسک و اعمال قرار داد و شاید تو، با این بیان، به اجمال از حکم جمیع احکام حج و مناسک آن آگاه باشی. کسی‌که از آن‌چه ما گفتیم غفلت داشته باشد، تنها به ظاهر اخبار در اوصاف خانه خدا توجّه می‌کند و نیز کسی که به صورت ظاهر اعمال و مناسک حج نگاه کند، آن‌ها را دارای صحّت و حکمت عقلانی نمی‌بیند، بلکه آن‌ها را دروغ و لغو

---

1- البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، ج 3، ص 528