مقدمه
مکة مکرمه و مدینة منوره، دو پایتخت و مرکز اصلی فرهنگی جهان اسلام است و همة طوایف و مذاهب اسلامی برای تثبیت موقعیّت و مشروع نشان دادن مذهب و مرام خود، میکوشند در آن دو شهر مقدّس برای خود پیشینهای جستوجو کنند. در این میان تاکنون در بارة سوابق تشیّع در حجاز و خدماتی که شیعیان عموماً و ایران خصوصاً به حرمین مکرّمین داشتهاند، پژوهشی انجام نشده است.
برای پرکردن این خلأ و کمبود، تصمیم گرفتم کتابهایی را با یک طرح و با فَرْوَست «ذخائر الحرمین الشریفین» به جامعة علمی عرضه کنم. اکنون که چند گام برداشته شده و 5 جلد از آن به چاپ رسیده، مناسب است به معرفی آنها بپردازم.
از اینکه در مسیر پژوهشم هیچ منبعی وجود ندارد و دیگران در این موضوع قلم نزدهاند تا چراغِ راهم باشد و بالاخره از سنگینی کار و تنهایی و مشکلات سرِ راهم شِکوه نمیکنم بلکه خدای منان را بینهایت سپاسگزارم و به ادامة کار دل بستهام؛ «فإِنّه وَلیُّ التوفیق والهدایة».
جلد اول (شامل سه کتاب است):
1. خُطَباء المنبر الحسینی فی المدینة المنوّره؛ شرح حال و معرفی 73 منبری و روضهخوان است که در دورة صد سالة فشار و اختناق وهابیّت، مجالس روضهخوانی امام حسین(علیه السلام) را به صورت زیر زمینی و مخفیانه در مدینة منوره برگزار میکردند؛ همانند عهد رضاخان پهلوی در ایران.
2. قضاة المدینة المنوّرة من الشیعه؛ شرح حال قاضیهای شیعی مدینة منوره است در قرون ششم، هفتم و هشتم هجری؛ دورهای که قضاوت و امامت جمعه و امارت مدینه در دست شیعیان بوده است.
3. المدینة المستهدفه، شرح و توضیح ستمهایی است که از ناحیة ظالمان در طول قرون بر شیعیان مدینه رفته است.
این سه کتاب، تألیف نویسندة معاصر اهل مدینه، استاد عبدالرحیم حربی است که نگارنده با زحمت فراوان آن را اصلاح، ویرایش و در 432 صفحه به چاپ و انتشار سپردهام.
جلد دوّم:
بَهْجَةُ الْجُلَساء فی تَعْریف الخمْسَةِ أَهْلِ الْکِساء، شعری بلند و شیرین و روان و دلنشین است در قالب اُرجوزه. موضوع آن فضایل پنجتن آل عبا است. خضر بن عطاء الله موصلی مکی (د1007ق.) آن را در سال 996ق. در مکه معظمه سروده و به سلطان مکه تقدیم کرده است.
نگارنده آن را از روی نسخة اصل ـ تحقیق و اعرابگذاری کرده و با مقدّمهای تا حدی طولانی در 176 صفحه به چاپ رساندهام. شیخ آقا بزرگ تهرانی، این شاعر را شیعة دوازده امامی میداند.
جلد سوم:
التُراثُ المکّی؛ این کتاب حاوی اسناد حضور علمی شیعیان در مکه است. آماده سازی آن، که در 664 صفحه به چاپ رسید، کار نفسگیری بود و موضوعات آن عبارت است از:
الف: خبر یا متن یکصد اجازة روایی که علمای شیعه در مکة معظّمه برای طلاّب و فضلا نوشتهاند. ب: معرفی 320 نسخه خطّی شیعی که در مکّه و طائف نسخه برداری شده است. ج: معرفی120 تألیف شیعی در مکّه. د: قرائت و مقابلة کتابهای حدیثی و فقهی شیعه در مکه. هـ : تملّک و خرید و فروش نسخههای خطی شیعه در مکه، و موضوعات جانبی دیگر.
و در پایان 80 صفحه تصویر رنگی از انجامههای نسخههای خطّی مکّی و نمونه خط علمای شیعه در مکه روی کاغذ گلاسه چاپ شده است. منابع این کتاب قطور، نسخههای خطی است که نشانة اهمیّت و سختی کار است.
جلد چهارم و پنجم:
المدنیّات؛ این کتاب پس از آنکه سال 2013 میلادی، مدینة منوّره پایتخت فرهنگی جهان اسلام اعلام شد، سامان یافت و به چاپ رسید.
الجزء الأول، حاوی مطالب زیر است:
1. معرفی تابلو سنگنوشتة بسیار نفیس و زیباکه میرزا محمدعلی سنگلاخ خراسانی(د1294ق.) در مصر آن را بر روی سنگ مرمر سفید نوشت و تراشید، با صرف 8 سال وقت و 658 کیسه پول نقد. او تصمیم داشت آن را به مدینة منوّره ببرد و در روضة النبی(صلی الله علیه و آله) نصب کند اما سلطان عثمانی اجازه نداد. او به ناچار آن را به تبریز آورد و اکنون در موزة تبریز نگهداری میشود.
2. سؤالات فقهی و اعتقادی علمای شیعة مدینه چون سید محمدبن شدقم و سیدعلی بن شدقم و سیدمحمدبن جویبر، همراه با شرح حال آنان.
3. پاسخهای صاحب مدارک و صاحب معالم، و شیخ محمدبن خاتون مکی و علمای سنّی مدینه به آن پرسشها.
4. رسالههای تفسیر آیة اِفک، اعتقادات، عدم وجوب طواف النساء فی عمرة التمتّع، الإشهاد على الطلاق، الشهاب الثاقب فی تخطئة الیزیدی الناصب، همه از علی بن شدقم مدنی.
الجزء الثانی، که جلد پنجم این سلسله است، در بردارندة موضوعاتی است که در پی میآید:
1. پردههای مرقد پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) که در زمانهای گذشته برای مراقد ائمة اطهار در عراق فرستاده شده است.
2. پرسشهای دانشمندان شیعة مدینه؛ مانند سیدحسن بن شدقم مدنی، سید علی بن حسن بن شدقم مدنی، سید محمد بن علی بن طرّاد مدنی، شیخ حسین بن ربیعه مدنی، همراه با زندگینامة آنان.
3. پاسخهای شهید ثانی، شیخ بهایی و پدر شیخ بهایی به آن پرسشها.
4. التراث المدنی شامل: اجازهها، تألیفات، نسخههای خطی، مقابله کتابها و تملّکات بر روی کتابهای شیعی در مدینة منوّره.
5 . تعدادی شعر که در مدح پیامبر خدا و ائمّه بقیع: سروده شده است.
6 . مناظره میان سید مهنّا قاضی شیعی مدینه و ابن حسام عاملی دربارة احترام سادات.
7. معرفی بعضی روستاهای اطراف مدینه که مربوط به ائمه اطهار بوده است؛ همچون عُریض، صریا، سایه و عنابه.
8 . سند دریافت هدیهای که سلطان حسین بایقرا تیموری توسط عبدالرحمان جامی برای روضة النبی فرستاده است.
9. معرفی موقوفاتی که در ایران وقف شده برای مکه معظّمه و مدینه و برای سادات حسینی مدینه.
10. رساله «هدایة التصدیق إلی حکایة الحریق» از یک ایرانی در بارة آتشسوزی مسجدالنبی(صلی الله علیه و آله) در سال 886 ق.
11. فهرست قرآنهای خطّی که 140 سال پیش در روضة النبی موجود بوده و در لابهلای آنها قرآنهایی است که کاتب یا واقف آنها ایرانی یا شیعه بودهاند.
12. تحقیق مهم دربارة خوشبو کنندهای که سلطان حسین صفوی برای مرقد پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرستاد. آن هدیة شاهانه، سه هزار مثقال وزن داشته، به شکل کُره، از طلای ناب، روی آن صدها گوهر گرانبها و درون آن عنبر خالص بوده است.
13. تتمهای بر کتاب التراث المکّی.
مجلداتی که به زودی چاپ خواهد شد:
جلد ششم:
تحفة الأبرار؛ شرح دعای امام حسین(علیه السلام) در عرفات است به قلم حسین بن محمد شیرازی، یکی از علمای شیعه ساکن مکّه در قرن11ق. (که 90% کار به پایان رسیده و به زودی آمادۀ چاپ میشود.)
جلد هفتم؛ دیوان اشعار فقیه بلند پایه، سیّد محمّد بن علی بن حیدر عاملی مکّی است. نامبرده از علمای شیعة قرن 12ق. و ساکن مکّه بوده و 21 کتاب تا کنون از وی شناسایی شده است (حدود90% کار آن نیز به پایان رسیده و به زودی آمادۀ چاپ میشود.)
جلد هشتم؛ مکاتباتی است بین دربار صفوی و علمای آن عصر، با شرفای مکّة معظمه و رجال آن دیار که در حال تدوین است.
جلد نهم؛ القاضی مهنّا بن سنان الحسینی المدنی حیاته و آثاره، زندگینامه و آثار مهنّا مدنی مجاز از علامه حلی و فخر المحقّقین که قاضی شیعة مدینه در قرن هشتم هجری است.
و این سلسله به یاری خداوند ادامه می یابد.