زنان و حج ‏(قسمت دوم) خدمت زنان به حج

 اشاره:

در بهار ۱۳۸۷ (شماره ۶۳) مقاله‌ای از همین نویسنده، با عنوان «زن در حج گزاری مسلمانان» منتشر شد. در آنجا، پس از طرح فهرستی از مباحث قابل مطالعه در حوزة زنان و حج، گزارشى از مسأله زن در سفرنامه‏ها ارائه گردید.

اکنون در بخش دوم این سلسله مقالات؛ «خدمات زنان به حج» در سه سطح عمرانى، فرهنگى و خدماتى گزارش مى‏شود.

 یکى از مباحث تاریخى و قابل توجه در بررسى جنسیت و حج، فعالیت‏هاى زنان براى حج در دوره‏هاى مختلف تاریخى است. بخشى از این فعالیت‏ها «فرهنگى» است؛ مانند نگارش کتاب یا سرودن شعر و یا ثبت خاطرات و برخى «عمرانى» است؛  مانند آب رسانی به مکه و برخى نیز «خدماتى» و کمک به زائران سرزمین وحی است.

 گرچه این فعالیت‏ها به صورت گسترده و مستقل در کتب تاریخى به ثبت نرسیده، اما از لابلاى سفرنامه‏ها و برخى کتب تاریخ مى‏توان مواردى را استخراج کرد.

 در این نوشته برخى از فعالیت‏هاى زنان براى حج، در سه محور گزارش مى‏شود که امید است گامی باشد برای پژوهش‏هاى گسترده‏‌تر:

۱.  فعالیت‏هاى عمرانى‏

۲.  فعالیت‏هاى فرهنگى‏

۳.  فعالیت‏هاى خدماتى ‏

یک:  فعالیت‏هاى عمرانى زنان‏

۱.  نبیله‏

در سفرنامة رفعت پاشا دربارة «نبیله» آمده است:

«نخستین زن عربى که در جاهلیت بر کعبه پرده پوشاند.  وی دختر حباب، مادر عباس بن عبدالمطّلب است. جنس پارچه­ای که بر کعبه پوشانید، از حریر و دیباج بوده است. سبب این کار او این بود که پسرش گم شد و نذر کرد اگر او را بیابد بر کعبه پرده بپوشاند. مردى فرزندش را پیدا کرد و نزد او آورد و نبیله هم به نذر خود وفا کرد.»[1]

 در تفسیر المیزان آمده است:

«کعبه پرده‏اى از داخل دارد. نخستین کسى که آن را بر کعبه پوشانید، مادر عباس بن عبدالمطّلب است، به‏خاطر نذرى که دربارة عباس داشت.»[2]

 ۲.  خیزران‏

 مأمون محمود یاسین در گزارش حج سال ۱۳۵۳ق. (۱۹۴۰م) خود، دربارة خیزران مى‏نویسد:

«در کتاب دلیل الحاج آمده است نخستین کسى که براى حجرة شریف پیامبر پارچه نصب کرد، خیزران، کنیز مهدى، یکى از خلفاى عباسى است که مادر هادى و هارون الرشید نیز مى‏باشد.»[3]

 ۳.  زبیده

 زبیده دختر جعفر عباسى، همسر هارون الرشید و مادر امین است. او در سال ۱۸۶ق. که به سفر حج رفت و مشکلات حاجیان را دید دستور داد از فاصلة ده مایلى آب را براى حاجیان به مکه جارى سازند و امروزه به «چاه زبیده» معروف است.

گفته شده که این پروژه آن روز 000 /700 /1  دینار هزینه دربرداشت.

همچنین او راه حاجیان از عراق به حجاز را هموار کرد و منزل­ها و برکه‏هایى در طول مسیر ساخت که هزینةآن را ۵۴  میلیون درهم تخمین زده­اند.[4]

۴.  زعفران‏

 مأمون محمود یاسین درباره زعفران مى‏نویسد:

 در مکه چاهى است به نام «عین الزعفران» که ملکه‏اى به نام زعفران آن را جارى کرد. برایم گفتند که این بانو از خانوادة پادشاهان مصر است ولى این مطلب را در کتابى ندیده­ام. این چاه از سرزمین حنین تا محلة معابده در ابتداى ورود به مکه از جانب منا جارى است و فاصلة آن تا مکه از فاصلة چاه زبیده تا مکه کمتر نیست.[5]

 ۵.  سعدیه‏

 وى را به عنوان زنى که مسجدى در میقات یلملم ساخت، در سفرنامه‏‌ها معرفى کرده‏اند. حسام السلطنه در خاطراتش که به حج سال ۱۲۹۷ق. مربوط است، مى‏نویسد:

 پنج­شنبه بیست و نهم تا شب در سعدیّه بودیم که تجدید احرام کنیم. اسم اصلى سعدیّه وادى یلَمْلَم است؛ زیرا که کوه یلملم در جنوب غربى آن واقع است. گویند سعدیّه زنى بوده، چاهى حفر کرده و مسجد کوچکى در آن وادى ساخته که در برابر کوه یلملم است. بدان جهت معروف به سعدیّه شده است. مسجد در بالاى کوه صغیرى است و عرض صحن آن رو به مشرق است و طول صحن رو به مغرب و شبستان آن در سمت شمال است و از وسط آن درى بطور هلالى ساخته‏اند که داخل به شبستان مى‏شوند، ولى سقف آن خراب شده؛ سه تیر آن افتاده است و در این مدت مردى پیدا نشده که مسجد آن زن را تجدید نماید و در طرف درِ هلالى شبستان نیز دو طاقچة هلالى است که آن هم پنجره ندارد و در پایین مسجد، به فاصله یک میدان، چاهى است که تقریباً پانزده ذراع عمق آن است و آب قلیلى دارد که به زحمت کفایت آن جمع کثیر را مى‏کند.[6]

 ۶ . یَلْقطو دختر آبُغا

 وى عمة ملک غازان است که در سال ۷۲۳ق. حج به­جا آورد. وى در این سال سى هزار دینار جهت عمران و آبادانى حرمین شریفین کمک کرد. ضمن این­که در رفت و برگشت به این سفر در طول مسیر صدقه‏هاى بسیار داد.[7]

 ۷. ‌ام الحسین، دختر احمد بن محمد طبرى (م۷۸۶ ق.)

 وى در مکة مکرمه کارهاى عمرانى بسیار کرد؛ از جمله آن­که راه آبى را، در کنار مسعى، نزدیک مسیل اخضر، کنار منارة باب على ساخت. رباطى را در کوچة حِجر بنا کرد. نام یتیمان مکه را جهت کمک ثبت کرد و اموال بسیارى را جهت کمک به آنان وقف نمود.[8]

 ۸ .  خُرّم سلطان‏

 یکى از همسران سلطان قانون، کنیزکى از اهالى اوکراین، به نام «رکسلانه» بود که در سنین نوجوانى (میان ۱۴ و ۱۷ سالگى) به دربار شاه سلیمان راه یافت و سپس همسر سلطان قانون گردید. ترکان عثمانى او را «خُرّمْ‏سلطان» نامیدند. وى در ۱۵۵۸م. / ۹۶۵ق. از دنیا رفت و در مسجد جامع سلیمانیه در استانبول به خاک سپرده شد.

 در بارة زندگى و تأثیر خرم‏سلطان بر دربار عثمانى سخن بسیار گفته شده که موضوع این نوشتار نیست.[9]  در این مقاله به اجمال، گوشه‏اى از فعالیت‏هاى او ـ  یعنى وقف بر اماکن مذهبى مکه و مدینه ـ گزارش مى‏شود.

 کتابى در سال ۲۰۰۶م. / ۱۴۲۷ق. در مصر با عنوان «اوقاف نساء السلاطین العثمانیین» منتشر شد؛ «وقفیة زوجة السلطان سلیمان القانونى على الحرمین الشریفین». این کتاب را خانم دکتر ماجده مخلوف نوشت و در آن، متن وقف‏نامة خرم‏سلطان را بر مکه و مدینه منتشر کرد و مقدمه‏اى کوتاه نیز بر کتاب نوشت. کتاب، کم حجم است و در ۶۲ صفحه وزیرى منتشر شده است.

 در سال ۲۰۰۷م. همین متن با عنوان «وقفیة خاصکى خرم‏سلطان على الحرمین الشریفین مکة المکرمة و المدینة المنورة» در مصر منتشر شد که نام دو استاد تاریخ بر روى آن ثبت است؛ یکى دکتر محمّد سالم طراونه و دیگرى خانم دکتر ماجده مخلوف. نویسنده این سطور، این کتاب دوم را ندیده است و گزارشى که در ذیل، از این موقوفه مى‏آید، بر پایه‌‌ همان کتاب نخست است.

 سند این وقف‏نامه مفصّل، در ۲۱ صفحه خطّى در مرکز مخطوطات «دار الکتب المصریه»، با شماره «۱۳۸۶۴ح» نگهدارى مى‏شود.

 این ۲۱ صفحه، در نسخه چاپى به ۴۲ صفحه رسیده است که هشت صفحه آن به تسبیح خداوند و تجلیل از سلطان قانون و خدمات واقف اختصاص دارد. پس از آن، شرح اموال موقوفه در سیزده صفحه آمده است. شروط واقف براى مصرف و متولیان، بیست صفحه را در بر گرفته و در پایان نیز شاهدان وقف، در دو صفحه معرفى شده‌اند.

 در اینجا گزارشى اجمالى از محتواى وقف‏نامه، در دو بخش: اموال موقوفه و شرایط وقف، مى‏آوریم:

 یکم؛ اموال موقوفه‏

 اموال موقوفة خرّم‏سلطان بر مکه و مدینه، به سه بخش تقسیم مى‏شود:

 الف؛  آبادى‏‌ها و روستاهایى در مصر که سلطان قانون به وى هدیه کرد و خرم‏سلطان تمامى آن‌ها را بر مکه و مدینه وقف کرد.

 فهرست روستا‌ها و مساحت آن‌ها چنین است:

 ۱. قریة أهطو ۱۰۴۲ فدّان[10]

 ۲. قریه أبطوحه ۸۷۲ فدّان‏

 ۳. قریه أبه ۱۴۱۵ فدّان‏

 ۴. قریه بسقنون ۶۲۱ فدّان‏

 ۵. قریه عدوه ۱۲۳۰ فدّان‏

 ۶. قریه مسجد ۳۰۶ فدّان‏

 ۷. قریه کوم الرمل ۳۸۲ فدّان‏

 ۸. قریه زاوریه ۷۳۳ فدّان‏

 ۹. قریه برمشا ۱۲۹۰ فدّان‏

 ۱۰. قریه صنادید ۱۷۷۳ فدّان‏

 ۱۱. قریه محله دیاى ۱۸۵۰ فدّان‏

 ۱۲. قریه صافیه ۴۱۸ فدّان‏

 ۱۳. قریه شباب الشهدا ۲۰۹۹ فدّان‏

 ۱۴. قریه منیة الحمید ۴۲۷ فدّان‏

 ب؛  خانه‏‌ها و مغازه‏ها

 خرم‏سلطان، تعدادى خانه و مغازه در مکه و مدینه وقف کرد که عبارت‌اند از:

 موقوفات مکة مکرمه‏:

۱. کاروانسرایى بزرگ به نام واقفه که در جنب مسجد الرایه واقع است و آن را «مدعى» گویند. این عمارت داراى آشپزخانه، نانوایى، آسیاب، چاه آب و سه مخزن بزرگ و کوچک است.

 این کاروانسرا از طرف شرق و شمال به سوق اللیل (بازار شب) منتهى مى‏شود و از طرف غرب به راه عمومى و از طرف جنوب به مسجد الرایه.

۲. رباط معروف به نام واقفه که داراى ۴۸ حجره و کنار جوى آب است و بالاى آن مدرسه قرار دارد. این رباط از طرف جنوب به خانه‏اى منتهى مى‏شود که آن را وقف کرده است براى علماى عابد و صالحان زاهد و از طرف شمال به راه معروف به سوق القشاق منتهى مى‏شود و از طرف شرق به حجره‏هاى مولا یحیى الدین خطیب و از طرف غرب به مسعى مى‏رسد.

 ۳. راهى منحصر به فرد و مرتفع در داخل حرم، مقابل درِ کعبه، روبه­روى حجر الأسود.

 موقوفات مدینة منوره‏

 ۱.  عمارتى آباد و بزرگ به نام واقفه در محلى به نام «بلقى» نزدیک مصلاى نماز عید.

 ۲.  رباطى بزرگ و آباد متصل به عمارت یاد شده، داراى ۴۴ حجره فوقانى و تحتانى. داراى مسجد، وضوخانه، آبراه براى شرب، آشپزخانه و نانوایى، اتاقى براى نگهدارى آرد و جو، خانه‏اى براى آسیاب و دو اتاق بزرگ بالاى آشپزخانه و دو اتاق متوسط و یک اتاق کوچک و یک اتاق براى نگهدارى حبوبات و آذوقه‏‌ها به نام «کیلار»، داراى اصطبل و دستشویى.

 این رباط از طرف شرق و قبله به محل ورود حجاج و مصلاى عید منتهى مى‏شود و از طرف شمال به راه عمومى به سمت باب السویقه و از طرف غرب به محل معروف به قصب العین.

 علاوه بر وقف این خانه‏‌ها و بنا‌ها، مقدارى دیگ بزرگ و کوچک و ظروف آشپزخانه نیز در وقف‏نامه آمده است.

 ج؛  کشتى‏‌ها و وسائل حمل و نقل‏

 خرم‏سلطان، علاوه بر دو مورد قبل، دو کشتى با تمام وسایل در کانال سوئز وقف کرد تا محصول موقوفات مصر را به بندرهاى جدّه و یَنبُع، حمل کنند. همچنین از این کشتى‏‌ها براى حمل سایر نیازمندى‏هاى ساختمان‏هاى موقوفه در مکه و مدینه استفاده شود.

شرایط وقف‏:

در بخش پایانىِ وقف‏نامه شرایطى براى نظارت، استفاده، کارگزاران وقف و... ذکر شده است که فهرست­وار، آن‌ها را مى‏آوریم:

۱.  متولیان وقف در اراضى مصر، نظارت کامل براى افزایش تولید و نیز رعایت حقوق رعیت داشته باشند.

۲.  متولیان موقوفات، افرادى شایسته و آشنا به حساب و کتاب انتخاب شوند.

۳.  کاتبان موقوفات، توانایى کامل براى ثبت و ضبط داشته باشند.

۴.  صراف‏‌ها نیز از افراد صالح و دور از خیانت انتخاب شوند.

۵ . کشتى‏‌ها پس از حمل غلات از مصر، اجاره داده شوند و اجاره بهاى عادلانه اخذ و ضمیمه موقوفات گردد.

۶ .  به همراه کشتى‏هاى غلات، سایر نیازمندى‏‌ها از روغن و حبوبات نیز ارسال گردد.

۷.  براى گردآورى محصولات در مصر، سه نفر معیّن گردند.

۸ .  براى عمارت‏هاى مکه و مدینه، متولّى صالح و دیندار از حنفى‏‌ها انتخاب گردد و متولّى، روزانه از آشپزخانه بازدید کند.

۹.  دو کاتب براى ثبت مصارف و مخارج انتخاب گردد.

۱۰.  معلم مکتب خانه‏‌ها مردى دیندار، صالح و متقى باشد که با فنون قرائت و فقه و ادبیات عرب آشناست.

۱۱.  شاگردان مکتب‏خانه چهل نفر از کودکان فُقرا انتخاب شوند و هر روز بعد از نماز عصر براى دوام دولت و نیز واقفه دعا کنند.

۱۲.  ساکنان رباط‌ها ۴۸ نفر از صالحان ورع‏پیشه و فقراى متشرع از اهل سنّت باشند. رافضى‏‌ها و بدعت‏گذاران را در رباط‌ها سکنا ندهند و اگر متقاضى حجره از دیار عجم و مجهول الحال بود، احوال او را بررسى کرده، علاقه‏مندى‏اش را به صحابه احراز کنند.

۱۳.  سقّا‌ها و دربان‏‌ها از مردان با تقوا و اهل صلاح انتخاب شوند.

۱۴. آشپز، مردى صالح و دیندار و ماهر در امر آشپزى باشد و چهار شاگرد، او را در آشپزى و شستن ظرف‏‌ها یارى دهند.

۱۵.  آسیابان و نانوا و انباردار نیز مردانى صالح و متدین باشند.

۱۶.  نظافتچى‏‌ها و متولیان امور روشنایى نیز افراد صالح و مورد اعتماد باشند.

۱۷.  پیشنماز مسجد رباط، فردى اهل احتیاط و صالح و حنفى مذهب باشد.

۱۸.  مؤذن، اهل عبادت و مشهور به صلاح باشد.

 در ضمن شروط، مقرّرى براى برخى شغل‏‌ها و منصب‏‌ها ذکر شده و نیز براى آشپزخانه برخى از غذا‌ها به صورت خاص قید شده است.

 تاریخ کتابت وقف‏نامه اوایل ربیع الأول سال ۹۶۰ قمرى است.

 شاهدان وقف‏نامه که آن را امضا کرده‏اند، عبارت‌اند از:

ـ  صدر اعظم، رستم پاشا بن عبد الرحمن‏.

ـ  وزیر ثانى، احمد پاشا بن عبد الاحد.

ـ  وزیر مکرم، حیدر پاشا بن عبد العلمى.‏

ـ  امیر الأمراء، سنان پاشا.

ـ  مصطفى حلبى افندى‏.

ـ  ابو الفضل حلبى افندى‏.

ـ  محمّد حلبى.

۹. فاطمه یوسف قطان‏

این زن چند کار بزرگ در مکه انجام داد؛ یکى تأسیس مکتبة مکة المکرمه در محل ولادت پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) نزدیک مسجد الحرام.

وى این کار را با ساختن مکانى به عنوان کتابخانه در سال ۱۳۷۰ قمرى انجام داد.

همچنین او خانة حضرت خدیجه را به عنوان محلى براى حفظ قرآن و دار التحفیظ و خانة ارقم بن ابى الأرقم را به عنوان محلى براى حدیث پیامبر «مدرسة الحدیث النبوى» بنا کرد.

 مکتبة مکة المکرمة یکى از مراکز بزرگ فرهنگى شد که آثار نفیس خطى و چاپى را در خود جاى داد و بیش از بیست تَنْ از عالمان بزرگ کتابخانه‏هاى خود را به آنجا اهدا کردند. [11]

دوم؛  فعالیت‏هاى فرهنگى‏

 فعالیت‏هاى فرهنگى زنان را نسبت به حج در سه محور سفرنامه‏نویسى، سرودن شعر و نوشتن کتاب و مقاله گزارش مى‏کنیم:

الف؛  سفرنامه‏هاى زنان‏

۱. سفرنامه منظوم،[12] زوجه میرزا خلیل (قرن ۱۲)، داراى نسخه خطى در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، و از سوى نشر مشعر در سال ۱۳۷۴ به چاپ رسیده است.[13]

۲. روزنامه سفر حج، این کتاب خاطرات زنى کرمانى است با نام حاجیه خانم علویه کرمانى که در سال­هاى ۱۳۱۲ ـ ۱۳۰۹ق. / ۱۲۷3 ـ ۱۲۷1 ش. حج به جا آورده است. این کتاب در سال ۱۳۸۶ به کوشش جناب آقاى رسول جعفریان از سوى نشر مورخ به چاپ رسیده است.

 ۳. سفرنامه مکه، دختر فرهاد میرزا، همسر نصیر الدوله، سال ۱۲۹۷ق. [14]

 ۴. سعى هاجر، شکوه میرزادگى، انتشارات فاروس ایران، ۱۳۵۶

 نویسنده این کتاب روزنامه نگارى است که در سال ۱۳۵۶ به حج مشرف شده و مشاهدات و خاطرات خود را از حج نوشته است.

 ۵ . ذکریات على تلال مکة، بنت الهدى، دارالتعارف، ۱۴۰۰، بیروت.

 بخش‏هایى از این سفرنامه توسط جناب آقاى جواد محدثى، ترجمه شده و در فصلنامه میقات، شماره ۹ و ۱۰ به چاپ رسیده است.

یادآور مى­شویم که به تازگى کتابشناسى سفرنامه‏هاى زنان در مجلة آینه پژوهش منتشر شده و در آن ۴۰ سفرنامه معرفى گردیده است.[15]

 ب؛  سروده‏هاى زنان‏

۱. سفرنامة منظوم، بانویى اصفهانى، به کوشش رسول جعفریان، نشر مشعر، ۱۳۷۴. این سفرنامه به صورت مثنوى در ۱۲۰۰ بیت توسط بانویى فرهیخته از دوره صفویه سروده شده است.

 ۲. میقات بندگى، صدیقه مردانى، میقات حج، ش ۲۹، صص ۱66 ـ ۱57

 ۳. راهب معبد بهاران، انسیه جراحى، میقات حج، ش ۴۷، ص ۱۱۴

 ۴. هنوز هم، نغمه مستشار نظامى، میقات حج، ش ۴۷، ص ۱۲۱

 ۵ . کبوترى از‌ نژاد حیرت، بهجت فروغى مقدم، میقات حج، ش۴۷، ص۱۲۰

 ۶. آستانة او، انسیه موسویان، میقات حج، ش۴۷، ص۱۲۲

 ۷. غزل خداحافظى، مریم سقلاطونى، میقات حج، ش۴۷، ص۱۳۱

 ۸ . سفر عشق، اکرم نجفى، میقات حج، ش۴۷، ص۱۲۲

 ج؛  آثار مکتوب‏

*  کتاب‏ها

۱. احکام و اسرار حج، راضیه سدیدى شهابى، امیر کبیر، تهران، ۱۳۵۴، ۱۳۰ صفحه.

۲. سرزمین سلاطین، رابرت لیس، ترجمه فیروزه خلعت‏برى، انتشارات شباویز، تهران، ۱۳۶۴، دو جلد.

۳. نشید الطریق الدامى حول فاجعة مکة (اشعار عربى پیرامون فاجعه خونین مکه)، زهرا رهنورد، انتشارات بین المللى الهدى، تهران، ۱۳۶۷ /۱۴۰۸، ۴۴ صفحه، رقعى.

۴. بلاد الحجاز فى العصر الأیوبى، عائشة عبداللَّه یاقالى، دار مکه، مکه، ۱۴۰۰ / ۱۹۸۰، ۱۳۸ صفحه. وزیرى.

۵ . الکعبة المعظمة، امنیة الصاوى، مکتبة الخانجى، قاهره، ۱۹۷۶م، ۳۰۶ صفحه، رقعى.

۶ . جدة فى مطلع القرن العاشر الهجرى، نوال سراج، مکتب الطالب الجامعى، مکه، ۱۴۰۶ /۱۹۸۶، ۱۶۳ صفحه، وزیرى.

۷. الطائف فى العصر الجاهلى و صدر الاسلام، نادیه حسنى، صقر، دار الشروق، جده، ۱۴۰۱ /۱۹۸۱، ۱۷۳ صفحه، وزیرى.

۸ . تاریخ عمارة الحرم المکى الشریف الى نهایة العصر العباسى الأول، فوزیه حسین مطر، ۱۴۰۲ /۱۹۸۲، نهایة، جده، ۱۸۳ صفحه.

۹.  تاریخ عمارة المسجد الحرام من العصر العباسى الثانى حتى العصر العثمانى، فوزیه حسین مطر، رساله دکترى، کلیة الشریعة، جامعة‌امّ القرى مکه، ۱۴۰۶، ۵۴۷ صفحه.

۱۰.  مناسک الحج على المذاهب الاربعه، زینب الفت (م‏۱۲۲ق.)، مجلد ینیف على ستین کراسة.[16]

 ۱۱. الحج عبر الحضارات والأمم، ماجده مؤمن.

 بخش‏هاى از این کتاب در فصلنامه میقات توسط آقاى محمد تقى رهبر ترجمه و به چاپ رسیده است. شماره‏هاى ۳۹، ص ۸۳ ، ۴۰، ص ۴۸ و ۴۱، ص ۳۸

*  مقالات‏

 ۱. پردة کعبه در گذر زمان، نفیسه طهورى، میقات حج، ش ۵۵، بهار ۱۳۸۵

 ۲. توسعه جدید مسجد الحرام، سلمى دملوجى، ترجمه محمد رضا مروارید، میقات حج، ش ۲۴، تابستان ۱۳۷۷

 ۳. توسعه جدید مسجد نبوى، سلمى دملوجى، ترجمه محمد رضا مروارید، میقات حج، ش ۲۵، صص  ۱۵۴ـ ۱۳۸، پاییز ۱۳۷۷

 ۴. تأثیر فضا و مکان‏هاى معنوى، ملیحه نیک زینت متین، میقات حج، ش ۲۵، ص ۲۰۷، پاییز ۱۳۷۷

 * پایان‏نامه‏ها

 ۱. سفر عشق، مرضیه فامیل دردشتى، دانشگاه الزهرا، پایان نامة دورة کارشناسى، استاد راهنما، ایرج اسکندرى، استاد مشاور: حسامى فرد. با همکارى سازمان حج و زیارت، سال تحصیلى ۷۵ ـ ۱۳۷۴، این طرح شامل نوزده تابلوى نقاشى با موضوع مناسک حج مى‏باشد.

 گزیدة این پایان‏نامه در فصلنامه میقات حج، ش۲۳، صص۱۵۴ـ ۱۳۲ درج شده است.

سوم؛  فعالیت‏هاى خدماتى‏

 مُطَوّف اصطلاحى است عربى و بر کسانى اطلاق مى‏گردد که به حجاج خدمت مى‏کنند، از قبیل راهنمایى، پشتیبانى و غیره.

 این سمت و شغل گرچه بیشتر در اختیار مردان بوده، لیکن زنان نیز بى‏نصیب و بهره نبوده‏اند. بررسى تاریخ مکه و مدینه نمونه‏هایى از این زنان را به نمایش مى‏گذارد.

 کتابى در سال ۱۴۲۶ق. /۲۰۰۵م. به چاپ رسیده و زنان مطوّف را در فاصله سال‏هاى ۱۴۰۳ـ ۱۳۴۳ق. یعنى شصت سال معرفى کرده است. این اثر بررسى میدانى و تحلیلى دربارة زنان مطوّف است و نتایج آن را از نظر سن، تحصلات و... در جدول‏هایى نشان داده است. در پایان نیز شرح حال اجمالى ۱۱۶ زن مطوّف را گزارش مى‏کند.

نویسندگان این کتاب خانم فاتن ابراهیم محمد حسین و دکتر مسعد محمد الدبیب مى‏باشند.

 این اثر جلد پنجم از مجموعه‏اى با عنوان اعلام الطوافة مى‏باشد که با عنوان المطوفات به چاپ رسیده است.

 ناشر این اثر مؤسسة مطوفى حجاج جنوب آسیا در مکه مى‏باشد.

در این اثر، از پژوهش دیگرى با عنوان: «دراسات میدانیة عن مؤهلات اعضاء مؤسسة مطوفى جنوب آسیا و امکانیة عمل المرأة فى مجال الطوافة» یاد شده که تاکنون به چاپ نرسیده است.

این پژوهش در سال ۱۴۲۱ق. انجام شده است.