(وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللهِ وَ کانَ اللهُ غَفُوراً رَحِیماً) (نساء: 100)
در طول تاریخ حج گزاری، حوادث گوناگونی روی داده است، اما ابعاد هیچ یک همانند حادثه منا گسترده و فاجعه بار نبوده است. فاجعهای که به تعبیر مقام معظم رهبری هنگامی که انسان این خبر را میشنود، در وهله اول شگفتزده میشود و باور آن برای انسان سخت و دشوار است. فاجعهای که در آن بیش از 8 هزار مهاجر الی الله در اوج مظلومیت به شهادت رسیدند.
چنین حادثهای با این ابعاد، بیتردید نیازمند بررسی و آسیب شناسی دقیق علمی است. نخستین واقعیتی که در این حادثه بیش از هرچیز خودنمایی می کند، بیکفایتی دولت
آل سعود در برگزاری و مدیریت حج است. جان باختن گروهی از حجاج مظلوم در دو حادثه مسجد الحرام و منا، نشان داد که تا چه اندازه دولت عربستان در برگزاری مراسم حج، آسیبپذیر و نیازمند بازنگری در برنامهها و مدیریت این کنگره مقدس جهانی است.
جدای از قربانی شدن هزاران نفر در این فاجعه دردناک، و عزادار شدن خانوادههای آنان، پرسشها و ابهامات بسیاری در اطراف این حادثه وجود دارد که پاسخ به آنها نیازمند پژوهش و مطالعات عالمانه است.
برخی از این پرسش ها، ماهیت فقهی- حقوقی دارد، که برخی عبارتند از: خسارت های وارده در این ماجرای غم انگیز، به عهده کیست؟ دولت عربستان که وظیفه حفاظت و امنیت جانی و مالی حجاج را به عهده داشته است، چه اقدامی در این زمینه انجام داد یا باید انجام دهد؟ چه تفاوتی میان قربانیان مسجد الحرام در حادثه جرققیل و قربانیان منا وجود دارد که دولت عربستان وعدههایی را برای جبران خسارت به قربانیان حادثه اول داد، اما در حادثه دوم همچنان سکوت کرده است؟
آیا میتوان با تدابیر فقهی، از ازدحام در منا جلوگیری کرد؟ همچنین روایاتی که وهابیان بر حرمت بنا در منا به آنها استدالال می کنند، چگونه است و با توجه به حجم فزاینده حجاج آیا میتوان با ساخت و ساز در منا، مشکل ازدحام را حل کرد؟
دسته ای از پرسش ها، معطوف به حوزه بین الملل و جهان اسلام هستند: چرا دولت عربستان هنوز آمار و اطلاعات دقیقی از تعداد قربانیان این حادثه به صورت رسمی منتشر نکرده است؟ و چه تدابیری برای تبیین ابعاد مختلف این فاجعه انسانی میتوان اتخاذ کرد؟ در بعد بین المللی، فاجعه منا تا چه اندازه زمینه ساز رشد و گسترش اسلام ستیزی و اسلام هراسی بوده است؟ دشمنان اسلام با برجسته کردن این حادثه به جای آن که مقصر واقعی را مشخص کنند، لبه تیز حملات خود را به سوی آموزههای اسلامی به ویژه کنگره جهانی و مقدس حج، نشانه رفتند و با بیمهری تمام، به این فریضه انسان ساز و وحدت بخش حمله کردند.
از طرف دیگر، به جز جمهوری اسلامی ایران، سایر کشورهایی که اتباع آنان نیز قربانی این فاجعه شده بودند، مواضع محکم و قاطعی اتخاذ نکردند؛ علل چنین رویکردی چه بوده است؟ چرا نهادهایی همانند سازمان کنفرانس اسلامی، اتحادیه عرب، شورای همکاری
خلیج فارس و سایر نهادهای بین المللی نسبت به این فاجعه دلخراش سکوت کردند؟ نقش عربستان در این زمینه چه بوده است؟ چه راهکارهایی برای تشویق کشورهای اسلامی و سازمان های بین المللی و حقوق بشری برای حضور فعالتر در این حوزه متصور است؟
در بعد رسانهای آیا سیاستهای رسانهای در قبال حادثه منا تا چه اندازه بر اساس منطق و راهبردهای نظام بوده است و شیوه انعکاس حادثه منا به گونهای که انجام شد، صحیح است یا خیر؟ و چگونه میتوان، با استفاده از رسانههای ملی و بین المللی ابعاد این فاجعه دلخراش را برای جهانیان تصویر کرد، بدون آن که به اسلام هراسی و یا اسلام ستیزی بیانجامد؟ و در همین حوزه بهره برداری از روشهای هنری چگونه و تا چه اندازه در زنده نگاه داشتن خاطره و یاد شهدای منا و همچنین عملکرد نامناسب دولت عربستان مؤثر است؟
برخی دیگر از پرسشها ناظر به مناسبات ایران و عربستان پس از فاجعه منا است. سیاست جمهوری اسلامی ایران در برخورد با چنین حوادثی چگونه باید باشد؟ با عنایت به تقابل سیاستهای جمهوری اسلامی ایران با عربستان در اموری مانند بحران یمن، سوریه، لبنان و فعالیت های ضد شیعی وهابیت، چه سیاستهایی توسط دولتمردان باید اتخاذ شود؟
از دل این پرسشها و دغدغه ها، یک پرسش بنیادین و کلیدی نمایان میشود: سناریوهای محتمل در آینده روابط ایران و عربستان حداقل در حوزه حج و عمره چه خواهد بود و بهترین سناریو ناظر به منافع ملی و مذهبی جمهوری اسلامی یران در سطح منطقه وجهان اسلام کدام است؟
تمامی این پرسشها که تنها بخشی از دهها پرسشی است که ریشه در حادثه منا دارد، نیازمند پاسخهایی عالمانه و دقیق است وبا عنایت به سرعت تحولات منطقه و جهان، باید با جدیت مورد واکاوی و بررسی قرار گیرند. با توجه به گستردگی ابعاد موضوع، تشکیل اتاقهای فکر نخبگانی و انجام مطالعات عربستانشناسی مبتنی بر واقعیتها و آینده پژوهی در مناسبات ایران و اعربستان ضرورت دارد.
در این میان پژوهشکده حج و زیارت در راستای رسالت خود و با عنایت به فرمایش مقام معظم رهبری که «این مسئله نباید به سکوت و فراموشی بگذرد و باید تا سالها در مجامع جهانی مطرح شود» میکوشد در حد توان به برخی از پرسشهای پیش گفته در قالب تدوین مقالات، برگزاری نشستهای علمی، انجام مصاحبههای اکتشافی و ارایه راهبردها و راهکارهای مناسب، پاسخ دهد.
مجموعه حاضر یکی از فعالیتهایی است که در این حوزه توسط فصلنامه علمی- ترویجی میقات حج، انجام شده است و بیتردید دیدگاههای عالمانه اندیشمندان و فرهیختگان بر غنای بیشتر این جنبش مقدس خواهد افزود.
سردبیر