نگاهی به تاریخ منا و حوادث آن

1. نام منا

گسترة منا از عرفات به سوی مکه کشیده شده و از مکه با گردنه‌ای جدا می‌شود. وجه تسمیه‌های مختلفی برای منا نقل شده است. لغویان ریشة نام منا را از «امناء»، به معنای ریختن می‌دانند که به تناسب ریخته شدن خون قربانی‌های بسیار، بر آن نهاده‌اند، (ازهری، ج15، ص381، چ1، بی‌تا؛ فیروزآبادی، ج4، ص450، چ1، بی‌تا).
اما در برخی روایات «مُنی» به معنای آرزو، ریشة نام «مِنا» دانسته شده است؛ زیرا در این سرزمین بود که حضرت آدم(علیه السلام) آرزوی بازگشت به بهشت کرد. (ازرقی، به کوشش رشدی الصالح، ج2 ، ص180، 1415ق.؛ خوارزمی، محمد بن اسحاق، به کوشش ذهبی، ج1، ص124، 1418ق.).
منا به معنای مرگ را نیز ریشة این نام می‌دانند؛ چرا که مرگ قربانیان حجاج در ‌این درّه است. (ازهری، محمدبن احمد، ج15، ص293، چ1، بی‌تا؛ ابن منظور، ج15، ص293، 1405ق.). همچنین گفته شده ریشة این نام، مُنی به معنای اجتماع است که به تناسب اجتماع همه سالة حجاج در این سرزمین، بر آن نام خوانده‌اند (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج4، ص246، 1414ق.).
منا پوشش گیاهی چندانی ندارد و تنها حاوی گیاهان و بوته‌های خاردار و درختچه‌های بیابانی است، (گروهی از نویسندگان، با سرپرستی عبدالرحمان بن سعید آل حجر، ج3، ص374، 1428ق.).
2. پیشینه منا در روایات
به گفتة روایات، ابلیس که برای وسوسة حضرت آدم(علیه السلام) به هنگام حجگزاری‌اش آمده بود، در جایی که بعدها جمره‌های منا در آن ساخته شد، بر وی نمایان شد و شروع به وسوسة وی کرد. در این هنگام جبرئیل به آدم(علیه السلام) فرمان داد که با ابلیس سخن نگوید و او را با هفت سنگریزه بزند و با هر کدام، تکبیر بگوید، (صدوق، به کوشش بحرالعلوم، ج2، ص400، 1385ق.).
از منا در گزارش ماجرای ذبح حضرت اسماعیل(علیه السلام) در منابع شیعه و اهل‌سنت نیز یاد شده است، (کلینی، به کوشش غفاری، ج4، ص207، 1375ش.؛ قمی، به کوشش الجزائری، ج2، ص224، 1404ق.؛ الیعقوبی، احمدبن یعقوب، ج1، ص27، 1415ق.؛ ازرقی، به کوشش رشدی الصالح، ج2، ص175، 1415ق.).
بر اساس برخی از‌ این روایات، حضرت ابراهیم(علیه السلام) برای ذبح فرزندش در مکانی نزدیک جمرة وسطی تلاش کرد و شیطان در سه جمره بر وی ظاهر شد و وسوسه‌اش کرد تا تکلیفش را انجام ندهد و حضرت ابراهیم(علیه السلام) با پرتاب سنگریزه، با وی مقابله کرد و او را فراری داد. این مکان که نزدیک جمرة دوم بود، بعد‌‌ها «منحر» یا «قربانگاه» شد، (ابن اسحاق، به کوشش زکار، ص99، 1368ش.؛ فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج4، ص285، 1414ق.).
به نظر می‌آید پس از این ماجرا بود که رمی نمادهای شیطان در جمرات، سنت ابراهیم(علیه السلام) شد و به وسیلة آن حضرت و بازماندگانش در میان عرب، ضمن مناسک حج رواج یافت تا ‌اینکه در دوران حکومت عمرو بن لحیّ خزاعی، حاکم مکه و مروج بت‌پرستی در حجاز، علاوه بر بت‌هایی که در مسجد الحرام و کعبه نصب شد، وی هفت بت نیز در مکان‌های مختلف منا قرار داد، (ابن جوزی، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، ج2، ص232، 1412ق.) سه عدد از این بت‌ها بر روی «قرین» که کنار مسجد منا و جمرة اولی بود و بر مکانی به نام المدعا که مکان دقیقش مشخص نیست، نهاد.
یک بت بر لبة درة بالای جمرة عقبه و سه عدد دیگر نیز بر هر کدام از جمرات سه‌گانه، به گونه‌ای که بزرگ‌ترین این بت‌ها را بر جمرة عقبه، بت بعدی را بر جمرة وسطی و بت کوچک را بر جمرة اول گذاشت. او رسم عبادت ‌این بت‌ها را با پرتاب هفت سنگ بر هر کدام این جمرات با گفتن این جمله که «تو از بت بعدی بزرگ‌تری» بنا نهاد، (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج4، ص306، 1414ق.؛ خوارزمی، محمد بن اسحاق، به کوشش ذهبی، مکه، ج1، ص101، 1418ق.؛ ابن عساکر، به کوشش علی شیری، ج6 ، ص206، 1415ق.). این رسم تا دوران پیش از بعثت پیامبر(صلی الله علیه و آله) استمرار داشت؛ چنان‌که در قصیدة لامیه، حضرت ابوطالب، عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) که در مدح آن حضرت سروده نیز به این نشان‌ها اشاره شده است، (ابن هشام، به کوشش السقاء و دیگران، ج1، ص274، بی‌تا؛ کلینی، به کوشش غفاری، ج1، ص124، 1375ش.؛ ابن کثیر، ج3، ص54).
3. محدوده و جغرافیای منا
منا دارای مساحتی حدود 776 هکتار است که در گذشته یک فرسخ با مکه فاصله داشت، اما امروز به مکه متصل است، (حمیری، محمد بن عبدالمنعم، ص552، چ2، 1984م.؛ بغدادی، صفی‌الدین عبدالمؤمن ابن عبدالحق، ج3، ص1313، چ1، 1412ق.؛ قره داغی، علی، رابطة العالم الاسلامی ‌المجمع الفقهی، ج2، ص58 ، بی‌تا).
روایات اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) (کلینی، به کوشش غفاری، ج4، ص461، 1375ش.؛ ابن بابویه، محمد بن علی، ج2، ص463، 1413ق.). محدودة منا را همین محدودة عرفی آن از عقبه و گردنه پس از جمرة کبری تا وادی محسر (درة میان منا و مشعر به طول حدود پنجاه متر) دانسته‌اند، (نجفی، به کوشش قوچانی و دیگران، ج19، ص12، بی‌تا؛ فاضل اصفهانی، محمد بن حسن، ج6 ، ص62 ، 1416ق.).
جمرات سه‌گانه در غرب منا و به سمت مکه واقع شده‌اند. نزدیک‌ترین جمره به مکه، جمرة عقبه است که به نام‌های کُبری، قُصوی و ثالثه (عظمی) نیز خوانده می‌شد، (الحربی، ابواسحاق، به کوشش حمد الجاسر، ص506، 1401ق.؛ ازرقی، به کوشش رشدی الصالح، ج2، ص185، 1415ق.؛ صفری فروشانی، ص177؛ فاکهی، ج4، ص156). پس از آن، جمرة دوم که جمرة وُسطی یا ثانیه نیز معروف است و بعد از آن، (بیرونی، ابوریحان، چاپ اول، ص315،1380ش.). جمرة اولی با فاصلة حدود هفت هزار متر از مسجد الحرام، پس از جمرة ثانیه قرار دارد. ‌این جمره نیز با نام‌های دیگری مانند جمرة صُغری یا دُنیا یا سُفلی، (خوارزمی، محمد بن اسحاق، به کوشش ذهبی، مکه، ج1، ص101، 1418ق.؛ ابراهیم رفعت باشا، ج1، ص48، 1344ق.) (به معنای پایین‌تر) نیز خوانده شده است، (الحربی، ابواسحاق، به کوشش حمد الجاسر، ص504 ، 1401ق.).
مساجد متعددی در منا وجود داشت و بیشتر آنها در قسمت غربی و در نزدیکی جمرات بود که از جملة آنها مسجد خیف، مسجد النحر و مسجد البیعه بود. مسجد خیف در کنار مسجد کوثر، مهم‌ترین مسجد منا بوده و روایت‌های فراوانی در فضیلت نماز گزاردن در این مسجد آمده است. همچنین گفته‌اند پیامبران بسیاری در آن نماز گزارده‌اند و مدفن حضرت آدم(صلی الله علیه و آله) است (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج3، ص396، 1414ق.؛ کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ج3، ص301 1420ق.).
مسجد نحر، بین جمرة اولی و وسطی در سیصد متری شمال جمرة عقبه قرار داشت. برخی آن را همان مسجد کبش (قوچ) دانسته‌اند تا به یاد قوچی باشد که برای قربانی شدن به جای اسماعیل در این مکان فرستاده شد، (محمد ابن ظهیره، به کوشش علی عمر، ص291، 1423ق.؛ ابراهیم رفعت باشا، ج1، ص326، 1344ق.؛ کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ج3، ص309 1420ق.؛ جعفریان، رسول، ص178، 1386ش.). ساخت این مسجد به لبابه، دختر علی بن عبدالله عباسی نسبت داده شده است، (ازرقی، به کوشش رشدی الصالح، ج2، ص175، 1415ق.). این مسجد تا سال 1365ق. پابرجا بود، (جعفریان، رسول، ص177، 1386ش.).
از دیگر مساجد این منطقه، مسجد کوثر است که به نقلی، محل نزول سورة کوثر بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده است. این مسجد از مساجدی است که تا سدة اخیر وجود داشت، (ابن عتیق، به کوشش الظریف، ص145، 2004م.؛ ابراهیم رفعت پاشا، ج1، ص322، 1344ق.؛ کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ج5، ص288 1420ق.).
مسجد البیعه نیز از دیگر مسجدهای این منطقه است که در کنار جمرة عقبه، برای یادبود بیعت پیامبر(صلی الله علیه و آله) با انصار، به دستور منصور عباسی ساخته شد. این مسجد اکنون تنها ساختمان موجود در میدانگاه کنار جمرات است و دو کتیبه مربوط به سال‌های 144ق. در دورة حکومت منصور و 629ق. در دورة مستنصر بر دیوارهای آن نصب شده است، (ابن فهد، محمد، ج2، ص180، چ3، مکه مکرمه، 1403ق.؛ کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ج5، ص301 1420ق.).
برخی از سفرنامه‌نویسان قرن سیزدهم هجری، از وجود دو غار در منا خبر داده‌اند؛ یکی از این دو غار، در نزدیکی کوه جنوبی منا قرار داشت که به نام غار «المرسلات» مشهور بود و گفته می‏شد که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این غار عبادت می‏کرد و در این غار بر آن حضرت سورة مرسلات نازل شد. مردم نیز همواره برای زیارت و تبرک به سوی این غار می‌رفتند.
غار دیگر در کوه شمالی سرزمین منا قرار داشت که گفته می‌شد حضرت ابراهیم(علیه السلام) به همراه هاجر در این غار زندگی کرد. این غار دارای طول 4 متر و عرض 5/2 متر بود و در سمت راست آن، غار دیگری دیده می‏شد که آن نیز در دل کوه احداث شده بود. در بیرون غار یاد شده، مصلایی وجود داشت که گفته می‏شد قربان‌گاه حضرت اسماعیل(علیه السلام) بود.
در کنار مصلا و در درون کوه، قطعه سنگ بسیار بزرگی قرار داشت که بر روی آن، علف‏های زیادی روییده شده بود و ادعا می‏کردند حضرت ابراهیم(علیه السلام) تصمیم داشت بر روی این سنگ حضرت اسماعیل را قربانی کند که چاقو از دستش رها شد و میان علف‏هایی که بدین منظور در آن لحظه روییده ‏بود، پنهان شد، (البتنونی، محمد لبیب، ترجمه: هادی انصاری، ص318، 1379ش.).
در اوایل قرن چهاردهم، وجود بازاری در منا گزارش شده است که تمامی نیازها (مانند سلاح، پوشاک، قالیچه‏های نماز، فرش، مرجان و سنگ‏های زینتی) را می‌شد از آنجا تأمین کرد. این کالاها معمولاً در کنار خیابان و معابر عرضه می‌شد و کمتر داخل فروشگاه قرار داشت و معمولاً مردم نیاز سالیانة خود را از این بازار تهیه می‏کردند، (ابراهیم رفعت پاشا، ج1، ص327، 1344ق.). امروزه نیز در میان خیابان‌های فرعی منا، این چنین بازارچه‌هایی به وسیلة دستفروشان کشورهای مختلف ایجاد می‌شود.
4. تاریخ اسکان و ساخت و ساز در منا
استفاده از چادر و خیمه، از همان زمان شکل‌گیری مکه در دوران حضرت ابراهیم(علیه السلام) در گزارش‌های روایی آمده است. در‌ این زمان جرهمیانی که به دور اسماعیل و مادرش هاجر گرد آمده بودند، در چادر زندگی می‌کردند، (القمی، به کوشش الجزائری، ج1، ص61 ، 1404ق.).
همچنین در گزارش‌های مختلف به استفاده از خیمه در منا از سوی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم: نیز اشاره و از خیمه‌های امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم: یاد شده است. (برقی، احمدبن محمدبن خالد، ج2، ص308، چ2، 1371ق.؛ کلینی، به کوشش غفاری، ج3، ص93 و ج6، ص463، 1375ش.؛ حرانی، سید‌هاشم بن سلیمان، ج5 ، ص200، چ1، 1413ق.) مکان خیمه‌گاه بنی‌هاشم از نسل‌های گذشته در نزدیکی جمرة دوم بود و آنها به صورت سنتی در همین مکان خیمه می‌زدند تا ‌اینکه در پی اختلافی میان بنی‌امیه و بنی‌هاشم، مکان خیمه‌های خود را تغییر داده و در منطقة عرین خیمه زدند، (کلینی، به کوشش غفاری، ج4، ص209، 1375ش.).
بر اساس گزارشی، خیمه‌هایی که امام صادق(علیه السلام) سفارش تهیة آن را به عمران بن عبدالله قمی داده بود، از جنس کرباس دستباف بود و به طور جداگانه برای زنان و مردان ساخته شده و خیمه‌های زنان دارای پوشش بود. عمران بن عبدالله، مبلغی را که امام(علیه السلام) به وی پرداخته بود، پس داد و خواهش کرد تا آن حضرت، این خیمه‌ها را به عنوان هدیه از وی بپذیرد، امام نیز برایش دعا کرد تا خداوند او و خاندانش را در روزی که جز سایة امان خداوند، سایه‌ای نیست، در زیر سایة خود قرار دهد، (الکشی، ج2، ص623).
از جمله قدیمی‌ترین گزارش‌های مربوط به ساخت و ساز در منا، روایتی از امام صادق(علیه السلام) است که از وجود ساختمانی بر روی کوه قُزَح در کنار مشعر الحرام خبر می‌دهد، (یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، ج4، ص341، چ2، 1995م.؛ شراب، محمد حسن، ص226، چ1، 1411ق.؛ مغربی تمیمی، قاضی نعمان ابوحنیفه، مؤسسة آل البیت، ج1، ص322، بی‌تا).
در دو قرن اخیر، خانه‌های به هم پیوسته‌ای در دو طرف راه اصلی منا وجود داشت، (ابراهیم رفعت پاشا، ص334، 1344ق.). اما پس از به قدرت رسیدن و‌هابیان متعصب، بر اساس نظر دانشمندان این فرقه، هرگونه ساخت و ساز ثابت در منا ممنوع و همه تخریب شد و پس از این، تنها سرویس‌های بهداشتی و حمام‌هایی که به صورت ثابت احداث شده بود، در منا باقی ماند، (کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ج3، ص299 1420ق.). امروزه حاجیان در خیمه‌های منا که با گذر زمان مجهز به وسایل برودتی، برق و... شده‌اند، اسکان داده می‌شوند، (جعفریان، رسول، ص74، 1386ش.؛ علیزاده موسوی، سیدمهدی، ص160، 1382ش.).
5. اولین اصلاح در جمرات
در دورة عثمانی در سال 1291ق. با توجه به تراکم جمعیت، به توصیة برخی از شخصیت‌های مذهبی و سیاسی؛ مانند قاضی وقت مکه و قاضی مدینه، با هدف جلوگیری از ازدحام و تراکم جمعیت در مقابل جمرة عقبه، حفاظی فلزی برای جلوگیری از نزدیک شدن زیاد حجاج به جمره ساخته شد، (حمدجاسر، ج22، 1407ق.؛ طه عبدالقادر، مرکز ابحاث الحج، ص44). اما از آنجا که به نظر برخی از علما، از جمله «علی باصبرین»، عالم شهر جده در زمان خود، این پنجره باعث می‌شد تا عوام، دایرة رمی را مساحت این پنجره بدانند و خود ستون‌ها را رمی نکنند. در سال بعد، این پنجره برداشته شد و به جای آن، حوضچه‌های بزرگی پیرامون ستون‌های جمرات در سال 1292ق. ساخته شد. در مرحلة بعد، این حوضچه‌های بزرگ نیز کوچک و به شعاع 5/1 متر از ستون‌های جمرات از هر سو شد. البته در جمرة عقبه که قسمت شمال شرقی آن به کوه متصل بود، یک حوض نیم‌دایره ساختند، (طه عبدالقادر، مرکز ابحاث الحج، ص50؛ کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ص111 1420ق.).
الف) احداث اولین پل جمرات و دو طبقه شدن آن
در سال 1354 /1395ق. (ادریس، محمد بن عبدالله، رابطة العالم الاسلامی ‌المجمع الفقهی، ج2، ص195، بی‌تا). فضای پیرامون جمرات توسعه یافت و پلی بر بالای هر سه جمره ساخته شد تا حجاج بتوانند از فراز ‌این پل نیز جمرات را که ستون‌های آن برای دسترسی حجاج طبقة دوم بلندتر شده بود، رمی کنند. ساخت این پل بر روی جمرات، اقدامی مهم برای کاهش ازدحام در اطراف جمرات بود، ولی نواقصی که در ساخت آن بود، به اضافه رشد روزافزون جمعیت حجاج و سوء مدیریت حاکم بر منا، باعث شد تا به مرور، حوادث ناشی از ازدحام در کنار جمرات افزایش یابد. به همین دلیل این سازه در توسعة سال 1410ق./1989م. بازسازی شد. در ‌این بازسازی، حوضچه‌ها در طبقة بالا به قطر 5/7 متر توسعه یافت و حوضچه‌های پایین به قطر 6 متر باقی ماند و عرض طبقة دوم جمرات که در سال‌های آغاز این توسعه، 40 متر بود، به 80 متر و مساحت آن به 924 متر رسید، (عبدالملک بن دهیش بناء جسر علوی للجمرات، ص112 :
www.bin-dehaish.com)
با این حال، حوادث منا ادامه یافت؛ به‌طوری‌که بارها افرادی در اثر فشار جمعیت به پایین پرتاب شدند و افرادی نیز زیر دست و پا آسیب دیدند. یک‌بار نیز بخشی از پل فرو ریخت و تعدادی کشته شدند و پرقربانی‌ترین ‌این سانحه‌ها، حادثه سال 1415ق. بود که در آن سال، 270 نفر کشته و 400 نفر زخمی شدند. ‌این حادثه‌ها در سال‌های 1417، 1418، 1421 و 1426ق. نیز تکرار شد، (جعفریان، رسول، ص 453، 1383ش.؛ المجمع الفقهی الاسلامی، ج2، صص201 و 202، 1422ق.). تا جایی که برخی از منابع، حادثه‌های سال 1410ق. به بعد را، دست‌کم 9 مورد دانسته‌اند (مأساة التدافع فی منى الأسوأ منذ ربع قرن وانتقادات لـ «إدارة الحج» (https://arabic.rt.com/news/794987).
ب) احداث سازه جدید جمرات
در تاریخ 24 ذی حجه سال 1426ق. وزیر کشور وقت عربستان، از علمای دینی کشور خواست تا راه حل شرعی برای محافظت از جان حجاج ارائه کنند. این دعوت منجر به ارائة پیشنهادی از سوی هیئت علمای بزرگ سعودی برای توسعة جمرات شد و بر اساس‌این پیشنهاد، طرح توسعة جدید جمرات شکل گرفت. این طرح بر مبنای تقسیم جمعیت متمرکز حجاجی که برای رمی به جمرات می‌آمدند، به گروه‌های کوچک‌تری که قابل کنترل و بدون ازدحام بودند، طراحی و سیستم تهویه پیشرفته و امکانات رفاهی متعدد برای رمی‌کنندگان پیش‌بینی شد، (www.bin-dehaish.com/wp-content/uploads/2014/11/ مقاله عن الجمرات) تا اینکه در سال 2012م. ساختمان جدید به طول 950 و عرض 80 متر در 5 طبقه ساخته شد.
در این بازسازی، ستون‌های جمرات به شکل استوانه‌های توخالی و بیضی‌شکل به طول 40 متر در وسط حوضچه‌هایی بیضی‌شکل ساخته شد. برای تقسیم جمعیت رمی‌کننده، هر کدام از خیابان‌های اصلیِ پیرامون ساختمان جمرات به وسیلة راهی به یکی از مدخل‌های ورودی ساختمان در طبقات مختلف متصل و دستگاه تهویه هوای پیشرفته در آنها قرار داده شد. (حج، ج30، ص206؛ مشروع الجسر الجمرات https://ar.wikipedia.org/wiki؛ جسر الجمرات www.kapl-hajj.org/jamarat_bridge_.php.https: www.momra.gov.sa/about/gamarat.aspx).
ج) برنامه‌ریزی برای اسکان
به نوشتة روزنامة عکاظ، حبیب زین‏العابدین، سرپرست نظارت بر پروژه‏های توسعه‏ای امور حجاج وابسته به وزارت حج عربستان سعودی گفت:
«بر اساس پروژة توسعه‏ای امور حج، ظرفیت جذب حجاج به سه میلیون نفر خواهد رسید. بر اساس این پروژه، چادرهای پیشرفته که از دو طبقه تشکیل شده است، در دامنة کوه‏های شمالی منا برپا می‌شود. در این راستا سعی شده است ظرفیت اسکان و جذب زائران خانة خدا در منا افزایش یابد که این امر نیز در راستای ارائة خدمات بیشتر به زائران و تأمین آسایش و آرامش و اطمینان خاطر آنان انجام می‏گیرد.»
زین‏العابدین تصریح کرد: «طرح استفاده از خیمه‏های پیشرفته دو طبقه در منا برای وزیر امور شهر و روستای عربستان ارسال شده است که پس از موافقت وی، این طرح اجرا می‏شود».
بنا به نقل شاهدان عینی، عربستان به منظور کاهش ازدحام در منا، در طرح آزمایشی سال 1429ق./ 1387ش. تعدادی از زائران خانة خدا را به جای اسکان در خیمه‏هایی سفید، در شش ساختمان مسکونی در شرق منا اسکان داد، (بیات، حجت الله / اسحاقی‏، سید حسین، حج29 ص444). اما بررسی میدانی و گزارش‌های بعدی، استمرار یا موفقیت این طرح را در سال‌های بعد تأیید نکرد.
6. جلسات و نشست های منا در صدر اسلام
پیش از اسلام در فرصت بیتوتة سه روزه در موسم حج در منا، مجالس و نشست‌های فرهنگی بسیاری منعقد می‌شد. اعراب جاهلی در این فرصت از افتخارات خانوادگی و پدران خود سخن می‌راندند، (جواد علی، ج 11، ص 390، چ4، 1422ق.). تا اینکه قرآن کریم فرمان داد تا در فرصت اتراق در منا، آن‌چنان‌که پدرانشان را یاد می‌کنند یا بهتر از آن، به یاد خدا باشند
(بقره : 200). این محفل‌ها در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم: نیز ادامه داشت.
الف) دعوت پیامبر(صلی الله علیه و آله) از قبایل عرب در منا
پیامبرخدا در مدت دعوت در مکه، هر ساله در موسم حج، در محافل قبایل مختلف در منا حاضر می‌شد و آنان را به اسلام و بیعت با خود فرا می‌خواند. بدین‌ترتیب مقدمات ملاقات آن حضرت با برخی از چهره‌های سرشناس یثرب و بیعت‌های عقبه در این جلسات شکل گرفت، (ابن هشام، به کوشش السقاء و دیگران، ج1، ص425، بی‌تا).
ب) بیعت‌های عقبه در منا
دو بیعت انصار با پیامبر(صلی الله علیه و آله) در سال‌های دوازدهم و سیزدهم بعثت در منطقة انتهایی منا و نزدیکی جمرة عقبه رخ داد. در بیعت اول، دوازده نفر از اهل یثرب و در بیعت دوم، گروهی شامل هفتاد نفر مرد و بیست زن با پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بیعت کرده و موجبات هجرت‌ ایشان به مدینه را فراهم کردند. از ‌این پیمان‌ها با نام پیمان عقبة اول و دوم یاد می‌شود، (ابن هشام، به کوشش السقاء و دیگران، ج1، ص438، بی‌تا؛ بلاذری، به کوشش زکار و زرکلی، ج1، ص277، 1417ق.). به یادبود ‌این پیمان‌ها، مسجدی به نام مسجد البیعه در ‌این مکان ساخته شد که تاکنون موجود است، (صفری فروشانی، نعمت‌الله، ص177، 1386ش.؛ گروهی از نویسندگان، به سرپرستی عبدالرحمان بن سعید آل حجر، ج2، ص360، 1428ق.).
پس از فتح مکه در سال هشتم قمری، به فرمان پیامبر(صلی الله علیه و آله)، تمام بت‌های اطراف مکه به دست امیر مؤمنان7 شکسته شد و از بین رفت، (مسعودی، به کوشش اسعد داغر، ص242، 1409ق.؛ المفید، ج1، ص152، 1410ق.). ابلاغ آیات آغازین سورة برائت در سال نهم قمری. توسط امیر مؤمنان(علیه السلام) در کنار جمرة عقبه در منا صورت گرفت، (خوارزمی، به کوشش مالک محمودی، ص164، 1411ق.؛ مسعودی، به کوشش اسعد داغر، ص186، 1409ق.؛ بیهقی، به کوشش عبد المعطی، ج5 ، ص295، 1405ق.). این آیات هشداری به حضور بت‌پرستان و اعلامیه‌ای دربارة روابط مسلمانان و بت‌پرستان هم‌پیمان بود.
ج) منا در حجة الوداع
حضور پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) و بیتوته در منا و رمی جمرات و توصیه‌ها و خطابه‌های آن حضرت در جریان حضور در منا (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج4، ص285، 1414ق.) در جریان حَجَّة الوداع در سال دهم قمری بود، (ابن وهب عبدالله المصری، به کوشش رفعت فوزی و علی عبدالباسط، ج1، ص73، 1425ق.؛ فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج4، ص250، 1414ق.؛ ابن ابی‌عاصم، به کوشش باسم فیصل، ج5، ص316، 1411ق.).
آن حضرت از وادی محسر راه میانة منا را پیمود که به جمرة عقبه منتهی می‌شد و سنگریزه‌های کوچک را با فشار دادن سر انگشت سبابه به انگشت دیگر، به سوی جمره پرتاب کرد و با هر پرتابی، تکبیر گفت. آن حضرت مردم را از آسیب زدن به یکدیگر به هنگام پرتاب سنگریزه‌ها نهی کرد و فرمان داد با سنگ‌های کوچک رمی انجام دهند (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، 1414ق.). ایشان در میان جمرات راه می‌رفت و مسلمانان را از ربودن مال یکدیگر بر حذر می‌داشت (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج4، ص287، 1414ق.).
د) حضور ائمه: در منا
از دیگر محفل‌های منا که گزارشی از آن وجود دارد، مجلسی عظیم و مهم است که در آن امام حسین(علیه السلام) در سال 60 یا 59 ق. تمام اصحاب و یاران باقیمانده از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و تابعیان را که تعدادشان به هزار نفر می‌رسید، در خیمه‌گاه خود جمع کرد و ضمن انتقاد از حکومت معاویه و ستم او و تلاشی که برای دگرگون کردن ارزش‌ها و کتمان فضایل اهل بیت: به خرج داد، از عملکرد حاضران در برابر حکومت اموی انتقاد کرد و خواستار تلاش جدی آنان برای انتشار فضایل اهل بیت: در شهر‌های خود شد.
محفل علمی امام صادق(علیه السلام) و شاگردان آن حضرت در منا، یکی از مهم‌ترین محفل‌های منا بود، (مجلسی، محمدباقر، ج1، ص462، چ2، 1403ق.).
امام جواد(علیه السلام) در ‌ایام حج، در کنار مسجد خیف و جمرات قدم می‌زد و می‌فرمود: «‌اینجا محل خیمه‌گاه بنی‌هاشم و امام سجاد(علیه السلام) است و من دوست دارم در منزل‌گاه‌های آنان راه بروم»، (کلینی، به کوشش غفاری، ج4، ص486، 1375ش.).
7. حوادث تاریخی و اتفاقات منا
الف) پیش از دوره سعودی
سرزمین منا در طول سالیان طولانی، شاهد حوادث بسیاری بوده که در اینجا به برخی از مهم‌ترین آنها که در منابع تاریخی انعکاس یافته است، اشاره کنیم:
یک ـ زخمی شدن عمر بن خطاب
در سال 23ق. در حالی که عمر بن خطاب در کنار جمرة اول مشغول رمی جمره و پرتاب سنگریزه به آن بود، سنگی به قسمت جلوی سر وی برخورد و وی را مجروح و خون‌آلود کرد. مردی از بنی‌لهب که این صحنه را نظاره می‌کرد، سر خون‌آلود عمر را به قربانیانی تشبیه کرد که پیش از رسیدن به قربان‌گاه، اندکی خون‌آلود می‌شوند و گفت: «امیر المؤمنین اشعار کرده و بعد از این، حج به جا نمی‌آورد.» حاضران نیز این صحنه را به فال بد گرفته و گفتند: «عمر پس از امسال به حج نخواهد رفت». براساس این گزارش‌ها، پس از بازگشت از این سفر بود که عمر در مدینه به قتل رسید، (زمخشری، ج4، ص196، بی‌تا؛ ابن ابی‌عاصم، به کوشش باسم فیصل، ج1، ص102، 1411ق.؛ الصنعانی، عبدالرزاق، به کوشش حبیب الرحمان، ج10، ص402، بی‌تا).
دو ـ اعلام منا به عنوان محل امن (73ق.)
در این سال هنگامی ‌که حجاج بن یوسف، فرمانده مروانی، از سوی عبدالملک به سرکوب قیام ده سالة ابن زبیر در مکه مشغول بود، برای در تنگنا گذاشتن ابن زبیر و پراکندن نیروهای وی که در مکه پناه گرفته بودند، منا را به عنوان یکی از محل‌های امن اعلام کرد که هرکس به آن پناه ببرد، از تعقیب در امان است. در پی این اعلام، منا چونان ایام موسم حج، شلوغ و لبریز از جمعیت شد (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج2، ص366، 1414ق.)
سه ـ ترور عبدالله بن عمر (73ق.)
وی پسر بزرگ خلیفة دوم بود که پس از سرنگونی حکومت زبیریان در مکه، با
حجاج بن یوسف، کارگزار خون‌آشام عبدالملک بن مروان بیعت کرد؛ اما به او نگاه مثبتی نداشت. حجاج که از ابن عمر به دلیل نفوذ خانوادگی و حمایت از آل زبیر و اعتراضش به بی‌بند و باری‌های بنی‌امیه، دلِ خوشی نداشت، به فرمان عبدالملک مجبور بود در موسم حج آن سال، پس از عبدالله بن عمر، وقوف را انجام دهد و او را بر خود مقدم بدارد.
حجاج برای رهایی از وی به یکی از مأمورانش دستور داد تا نیزه مسموم را با صحنه‌سازی به شکل یک تصادف به پای عبدالله بن عمر فرو آورد و این‌گونه او را مسموم کند. این توطئه با استفاده از ازدحام کنار جمرات عملی شد و عبدالله به بستر بیماری افتاد و حجاج به عیادت او رفت و از او خواست تا مقصر را معرفی کند؛ ولی عبدالله، حجاج را عامل اصلی این مشکل دانست؛ زیرا وی اجازه داده بود نیروهایش در حرم امن الهی با اسلحه باشند.
بیماری عبدالله ادامه یافت تا اینکه پس از چند روز، در حالی ‌که به خاطر همراهی نکردن با امام علی(علیه السلام) و دشمنان بنی‌امیه در پیکار با امویان افسوس می‌خورد. درگذشت. در نهایت نیز حجاج با تحمیل خود، بر پیکر عبدالله نماز خواند، (الذهبی، به کوشش عمر عبدالسلام، ج5 ، ص465، 1410ق.؛ بخاری، به کوشش محمود ابراهیم، ج1، ص185، 1406ق.؛ الجزری، ابن اثیر، ج3، ص241، 1409ق.).
چهار ـ ترور امیر یاسور (733ق.)
یاسور یکی از امیران مغول در دربار ابوسعید ‌ایلخان بود که ایلخان در مورد قدرت یافتنش بیمناک شد. به همین دلیل هنگامی ‌که یاسور برای حج از او اجازه خواست، یکی از درباریان به نام خواجه مجدالدین سلامی را مأمور از بین بردن یاسور در این سفر کرد.
مجدالدین قطلوبک سلامی یکی از پیشکارانش را به سوی امیر مملوکی مصر فرستاد. امیر فرستادة مجدالدین را به مکه، نزد برسبغا فرستاد که آن سال به مکه رفته بود تا با هماهنگی وی، امیر مکه، شریف رمیثه را برای همکاری در ترور یاسور به یاری گیرد. ولی رمیثه که از ناامنی و عواقب کار بیمناک بود، با مصریان همکاری نکرد. به همین دلیل برسبغا، یکی از بردگان عرب خود را برای این کار تطمیع کرد.
پس از وقوف در مشاعر مقدس و یک روز پس از عید قربان، در حالی‌ که یاسور به همراه برسبغا، برای رمی روز یازدهم، بر مرکب سوار شد، در نزدیکی جمره، مورد هجوم مزدور برسبغا قرار گرفت و کشته شد. غلامان برسبغا، مزدور را دنبال کردند و برای تبرئه خود و از بین بردن مدارک، او را نیز کشتند. برسبغا نیز در برابر حجاج، به وی درود فرستاده و وعدة پیگیری قاتلانش را داد، (ابن فهد، محمد، ج3، ص201، چ3، مکه مکرمه، 1403ق.)
پنج ـ ترور حسن پاشا، امیر عثمانی حرمین
پس از اعتراض مردم به اقدامات شریف سعدبن زید، از شرفای آل زید مکه، دربار عثمانی، حسن پاشا را برای پیگیری این شکایت‌ها به حجاز فرستاد. پس از ورود حسن پاشا، بین او و شریف سعد، درگیری‌ها و کدورت‌هایی ایجاد شد؛ اما شریف سعد در برابر دست‌اندازی‌های حسن پاشا که به اتکای قدرت عثمانیان بود، مدارا می‌کرد تا اینکه در دومین موسم حج، پس از حضور حسن پاشا در سال 1081ق. و هنگامی ‌که وی به همراه تعدادی از نیروها و محافظانش برای رمی جمره در روز دوازهم ذی‌الحجه رفته بود، در کنار جمرة عقبه، سه نفر با تفنگ به وی شلیک کردند که یکی از تیرها به ران پای وی اصابت کرد.
همراهان و محافظان حسن پاشا پس از این تیراندازی، وی را به سمت مکه بردند و به سوی افراد حاضر و حجاج و فقیرانی که بر سر راه بودند، آتش گشوده و سی نفر از افراد غیر مسلح را کشتند، (الحسنی الوزیر عبد الله بن علی، ص277). این ترور، رابطة میان حسن پاشا و شریف سعد را تیره‌تر کرد تا اینکه فرمان بازگشت حسن پاشا صادر شد و در میانة راه، در غزه درگذشت و همانجا دفن شد، (عارف عبدالغنی، ص352، 1417ق.؛ محبی، ج1، ص275، بی‌تا).
شش ـ دار زدن باند دزدان در جمره
با توجه به جمع شدن حاجیان پیرامون جمرات در موسم حج، این نماد‌‌ها، کارکرد‌های دیگری نیز پیدا می‌کرد؛ چنان‌که در یکی از سال‌ها، به دستور حاکم عثمانی، یازده سارق بر دیوار جمره به دار آویخته شدند، (طه عبدالقادر، مرکز ابحاث الحج، ص44).
هفت ـ شیوع وبا در منا و مکه (1282ق./1245ش.)
در حج این سال، به خاطر آلودگی فضای بهداشتی منا، بیماری وبا به حدی شیوع یافت که امکان دفن همة اجساد نبود و خیابان‌های منا آن‌چنان مملو از جمعیت بود که حجاج برای رسیدن به جمرات و رمی آنها، باید از روی جنازه‌ها عبور می‌کردند، حجاج این سال را حدود پانصد هزار نفر تخمین زده‌اند که ادعا شده است حدود یک سوم آنها به خاطر وبا جان دادند، (عبدالعزیز دولتشین، ص309، چ1، 1428ق.).
هشت ـ ممنوعیت ذبح قربانی در کنار چادرها (1318ق./1280ش.)
دراین سال، اعلام شد کسی از حجاج حق ذبح قربانی در کنار چادرهای خود را در منا ندارد و گودال‌های زیادی در فاصلة هزار متری از چادرِ حجاج حفر شد و حجاج، قربانی‏های خود را در آن نقاط ذبح می‏کردند. این اقدام سبب جلوگیری از آلودگی هوا و پراکندگی بوهای نامطبوع از لاشة حیوانات در فضا شد. بنا به گزارش‌های موجود در سال‌های گذشته، مردم قربانی‏های خود را در کنار چادرهای حجاج سر می‏بریدند که این موجب آلودگی هوا و بیمار شدن جسم و جان بود، (ابراهیم رفعت باشا، ص107، 1344ق.).
ب) دوره سعودی
با پیشرفت تکنولوژی و تسهیل حمل و نقل در قرون اخیر، تعداد حجاج چندین برابر شده است که در پی آن، ادارة حج، امکانات رفاهی و مدیریت، برنامه‌ریزی و تلاش‌های عمرانی مضاعفی را طلب کرد. هرچند دولت سعودی در این مدت، تلاش‌های چشمگیری انجام داد تا به رونق صنعت حج در مقام یکی از منابع مهم درآمدزایی سعودی و مایة اصلی اعتبار این حکومت در جهان اسلام بیافزاید، اما عمدة این تلاش‌‌ها با تأخیر فراوان و پس از تکرار سوانح و حوادث پرقربانی برای حاجیان انجام شد و در زمینه‌هایی گسترش یافت که بازدهی سرمایه به سرعت اتفاق می‌افتاد. ولی زمینه‌های کم‌بازده مانند صنعت حمل و نقل، هنوز دچار عقب‌ماندگی و بی‌توجهی است.
از سوی دیگر بسیاری از این برنامه‌های توسعه‌ای، بدون نگاه کلان و جامع است؛ به گونه‌ای که بارها دچار بازسازی و تغییر شدند. در ادامه به تعدادی از سوانح و حوادث رخ‌ داده در منا در موسم حج اشاره می‌‌کنیم که غالباً قابل پیشگیری بوده ولی به خاطر ناتوانی و سوء مدیریت مسئولان سعودی به فاجعه‌ای پرتکرار بدل شدند.
یک ـ شیوع آنفلوانزا در سال 1335ش. در منا
در این سال به دلیل رعایت نشدن اصول بهداشتی، آنفلوانزایی فراگیر در منا شیوع یافت و افراد بسیاری را به کام مرگ فرستاد؛ از جمله چهارده ایرانی در منا درگذشتند، (میقات حج،
ش5، ص219).
دو ـ کشتار حجاج مصری در منا (1344ق./1305ش.)
با روی کار آمدن حکومت سعودی که بر پایة تکفیر مسلمانان طراحی شده بود، و‌هابیانی که متکی به قدرت حکومت بودند، به تعرض و کشتار حجاج به بهانة انجام اعمالی که از نظر وهابیان کفرآمیز است، دست زدند؛ از جمله تعداد زیادی از حجاج مصری را در مِنا (1344ق.) به علت حرام دانستن برخی از اعمال آنان، بی‌رحمانه قتل عام کردند، (امین، سیدمحسن، ص52، 1410ق.).
سه ـ کشته شدن تعدادی از حجاج در سال 1389ق./ 1348ش.
بنا بر گزارش شاهدان عینی در این سال، در مسیر باریک «سوق العرب» منا، به دلیل ازدحام جمعیت و اتوبوس‏ها، هشت نفر از حجاج زیر دست و پا تلف شدند، (محمدی ری شهری، محمد، ص124،‏ چ6 ، 1383ش.).
چهار ـ آتش‌سوزی سال 1395ق./ 1354ش.
در موسم حج این سال، آتش‌سوزی مهیبی در منا رخ داد که عمده دلیل آن انفجار کپسول‌های گاز و باک بنزین اتومبیل‌ها بود که با وزیدن باد، به سرعت گسترش یافت و در کمتر از یک ساعت، منطقة وسیعی از منا را در برگرفت. در این حال حاجیان به کوه‌های اطراف پناه بردند و امور از کنترل خارج شد و از وسایل اطفای حریق و فعالیت دو فروند هلی‏کوپتر، به خاطر گستردگی آتش، کاری ساخته نبود. پرتاب شدن حجاج از کوه‌ها نیز باعث آسیب‌دیدگی بیشتر آنان شد. سرانجام پس از ساعاتی، همه چیز در آن قطعه سوخت و آتش خاموش شد و چادرهای فراوانی که از آتش در امان مانده بودند، در رفت و آمد ماشین‌ها و ازدحام جمعیتِ در حال گریز نابود شده بودند. طبق آمارهای اعلام شده، 11500 خیمه در این حادثه سوخت، (همان، ص30؛ میقات حج، ش5 ، ص224).
پنج ـ حادثة تونل منا در سال1410ق./ 1369ش
طی این حادثه، حجاجی که در ایام تشریق از طریق این تونل‏ به سمت منا می‏رفتند، به علت خراب شدن دستگاه‏های تهویه و در نتیجه کمبود هوا و گرما از یک طرف و فشار و ازدحام جمعیت از طرف دیگر، محاصره شدند و 1400 حاجی، جان خود را از دست دادند، (علیزاده موسوی، سیدمهدی، ص160، 1382ش.).
شش ـ کشته شدن 300 نفر در ازدحام سال1414ق./1373ش.
بنا به برخی از گزارش‌ها در موسم حج این سال،270 تا300 نفر از حجاج در ازدحام منطقة جمرات، در منا کشته شدند، (میقات حج، ش28، ص220). رسانه‌های خارجی این آمار را تا 800 نفر نیز اعلام کردند، (علیزاده موسوی، سیدمهدی، ص160، 1382ش.).
هفت ـ آتش‌سوزی منا در سال 1415ق./1374ش.
روز هفتم ذی‌حجه این سال، پیش از استقرار حجاج در منا، آتش‏سوزی شد و نوزده هزار چادر مربوط به کشورهای آسیای میانه و عربی از بین رفت و سه نفر کشته شدند‏ و 99 مجروح بر جای ماند. آتش‌سوزی به اندازه‌‌ای مهیب بود که دود آن، منطقة عزیزیّة مکه را فرا گرفت و هلیکوپترها و وسایل آتش‏نشانی، فعّالانه به خاموش کردن آن مشغول بودند، (سفرنامه حج سال 1374، ص151).
هشت ـ کشته شدن تعدادی از حجاج در پل جمرات در سال 1418ق/1377ش.
بنا به برخی از گزارش‌ها، در موسم حج این سال نیز 108 یا 118 نفر از حجاج، به خاطر ازدحام جمعیت از پل جمرات سقوط کرده و زیر دست و پا از میان رفتند، (علیزاده موسوی، سیدمهدی، ص160، 1382ش.؛ میقات حج، ش28، ص220).
نه ـ تلفات در جمرات سال 1421ق./1380ش.
در این سال طبق برخی از آمارها، 35 نفر از حجاج در ازدحام جمعیت در جمرات از بین رفتند، (علیزاده موسوی، سیدمهدی، ص160، 1382ش.).
ده ـ فاجعة جمرات سال1424ق./ 1382ش.
در این سال با وجود هشدارها و پیش‌بینی‌های احتیاطی، هجوم جمعیت فراوان به بالای پل جمرات و استقرار آنها در اطراف جمرة عقبه، زمینه را برای حادثه فراهم کرد. فشارهای مردم، مانند موجی جمعیت را روی زمین ‏خواباند. در این هنگام همه برای نجات خود دست و پا ‏زدند و هر کس که افتاد، دیگر قادر به بلند شدن نبود و افراد بعدی که با حرکت از روی سر آنها قصد نجات جان خود را داشتند، باعث تلف شدن افراد زیرین شدند و پس از گذشت چند دقیقه، فاجعه رخ داد و 244 تا 250 نفر کشته و بیش از 200 نفر زخمی شدند و مسیر پل به روی جمعیت بسته شد.
پس از ساعتی، روی پل به آرامی خلوت شد و جنازه‏ها همراه با هزاران حوله، دمپایی، کیسه پلاستیک و غیره پراکنده شدند. مأموران برای جمع‌آوری جنازه‏ها در گوشه‏ای به فعالیت افتادند و بولدوزرهای کوچک هم شروع به جمع‌آوری وسایل کردند. روزنامه عُکاظ (دوشنبه، 11 ذی‌الحجه) تعداد قربانیان این رخداد را در اطراف حوض جمرة عقبه، 244 نفر کشته و 244 نفر زخمی اعلام کرد، (جعفریان، رسول، ص450، 1383ش.؛ علیزاده موسوی، سیدمهدی، ص160، 1382ش.).
یازده ـ کشته شدن حجاج در ازدحام جمرات سال 1425ق./1384ش.
در موسم حج این سال نیز طبق برخی از گزارش‌ها، 251 نفر از حجاج در ازدحام جمعیت اطراف جمرات در منا جان دادند، (علیزاده موسوی، سیدمهدی، ص160، 1382ش.؛ میقات حج، ش28، ص220). البته برخی تنها آسیب دیدن سرپایی 500 نفر از حجاج را بیان کرده‌اند، (مختاری، رضا، ص333، 1384ش.).
دوازده ـ کشته شدن حجاج در ازدحام سال 1426ق./1384ش.
در روز دوازدهم ذی‌حجة این سال، در اوج حضور زائران اهل سنت برای رمی جمرات، حدود ساعت یک بعد از ظهر، بنا به آنچه مسئولان سعودی اعلام کردند، به سبب ازدحام زیاد و اصرار زائران برای حمل اسباب و اثاثیه خود به هنگام رمی، شمار بسیاری از آنان کشته شدند. به گفته سخنگوی وزارت کشور عربستان سعودی، شمار کشته‌شدگان به 363 نفر رسید که عمدتاً از اتباع هند، پاکستان، سعودی، بنگلادش، مصر، ترکیه، سودان، افغانستان و الجزایر بودند. شمار مجروحان این حادثه بنا به نوشته روزنامه فارسی البلاد، 289 تن اعلام شد. هفت زائر ایرانی (شش تن از کاروان‌های اهل سنت کردستان و یک نفر از کاروان‌های تهران که نتوانسته بود پیش از ظهر رمی کند) نیز جزو کشته‌شدگان بودند.
به گفتة شاهدان عینی، هرچند دلیل اصلی این فاجعه دقیقاً اعلام نشد، اما نمی‏توان ادعای مقام سعودی مبنی بر «اصرار زائران برای حمل اسباب و اثاثیه» را از عوامل بروز آن دانست؛ زیرا اولاً: به سبب اطلاع‌رسانی قبلی از طریق تابلوهای بزرگ در سطح شهر، به زبان‌های مختلف از زائران خواسته شده بود هنگام حضور در رمی، از آوردن اثاث و لوازم خودداری کنند. ازاین‌رو، بسیاری از زائران، بدون اسباب و اثاثیه حاضر می‏شدند.
ثانیاً: مأموران سعودی با دقت و خشونت، معدود زائرانی را که لوازمی با خود حمل می‏کردند، به کناری کشیده و مانع حضور آنها با وسایلشان می‏شدند. در نتیجه سهل‏انگاری در رفع سد معبر و نداشتن تدبیر در انتظام عبور و مرور، نقش مهمی در بروز این حادثه داشت؛ زیرا در طول مسیر، از محل استقرار حجاج در منا تا محل جمرات، قدم به قدم متکدیان در چند ردیف، وسط راه نشسته و مانعی بزرگ در رفت و آمد زائران بودند و بیتوته کردن انبوه زائران پاکستانی و هندی و آفریقایی در این مسیر که از دو طرف، بخش اعظم راه را اشغال کرده‏ بودند نیز، باعث تراکم سیل زائران شد و به بی‏نظمی موجود افزود. در حالی‌ که با اندک تدبیر، مسئولان مربوط می‏توانستند مسیر رفت زائران رمی جمرات را از مسیر بازگشت آنان مجزا کنند تا از تداخل زائران رمی کرده در حال بازگشت، با زائرانی که رو به جمرات می‏آورند، پیش‏گیری کنند، (رجبی، محمدحسین، ص301، چ1، 1385ش.).
پس از حادثة منا در سال 1426ق./2005م. یکی از مسئولان وزارت کشور سعودی عمده دلیل این حادثه را اسباب و وسایل حجاجی اعلام کرد که بر دوش خود حمل می‌کردند و آن وسایل در وقت فشار روی زمین افتاده، سبب زمین خوردن دیگران می‏شدند.
همچنین مسئولان مطوّفی‏ها؛ یعنی مؤسساتی که مسئولیت زدن چادر برای گروه‏های حجاج از کشورهای مختلف را دارند، اعلام کردند که مسئولیتی در قبال این حادثه ندارند؛ زیرا بیشتر افراد کشته شده، از مفترشین (کسانی که چادری ندارند و در کنار خیابان‌ها می‏خوابند) بوده‏اند، (جعفریان، رسول، ص453، 1383ش.).
در پی این فاجعه، فردی از سوی ملک فهد برای توسعة مکه، مدینه و مشاعر مقدس مأمور شد تا طرحی را که دست کم مصالح بیست سال آینده را در نظر داشته باشد، برای فراهم کردن بهترین وضعیت در مکه و مدینه و مشاعر مقدس ارائه کند. این اقدام که بلافاصله پس از حادثة دهشتناک منا صورت گرفت، نوعی اقدام آرام‏بخش برای بحرانی تلقی می‌شد که پس از این حادثه در امر حج و مسئولیت دولت سعودی در قبال آن پدید آمد.
بالاترین مرجع فقهی در عربستان سعودی، هیئت کبار العلما نیز به سرعت جلسه‏ای به مناسبت فاجعه‏ای که در منا رخ داد، برگزار کرد تا راه‏های شرعی حل این مشکل را بررسی کند.
این فاجعه در رسانه‌ها نیز بازتاب فراوانی یافت؛ وزیر امور خارجه بنگلادش گفت که با شنیدن خبر درگذشت بیش از 240 نفر از زائران خانة خدا شگفت‌زده شده است. دولت فرانسه نیز بلافاصله به خانواده‏های جان‌باختگان فاجعة منا تسلیت گفت. شیراک ضمن ارسال پیامی برای فهد، پادشاه عربستان نوشت: از شنیدن خبر این فاجعه، عمیقاً متأثر شده است.
همچنین رییس جمهور هند، جان باختن بیش از 250 نفر از حجاج بیت الله الحرام در مراسم رمی جمرات را به خانواده‏های آنان تسلیت گفت. دولت اندونزی نیز اعلام کرد که مسئولیت کشته شدن 54 زائر این کشور بر عهده دولت سعودی است و دولت عربستان باید غرامت این قربانیان را بپردازد.
از سوی دیگر، دولت سعودی اعلام کرد: از خانواده هر کدام از مقتولین در منا، سال دیگر سه نفر را به حج اعزام خواهد کرد. همچنین در مطبوعات عربستان هر روز طرح‏هایی دربارة جلوگیری از این فاجعه ارائه می‏شد. در عین حال دولت سعودی نیز همچنان اصرار داشت که مسئولیتی در قبال این حادثه ندارد‏ و امیر نایف تأکید کرد که بی‏احتیاطی خود زائران و همراه داشتن وسایل و بار از سوی آنان سبب پدید آمدن این حادثه شده است. وی همچنین گفت: «این قضای الهی بوده و ما به آن راضی هستیم»، (جعفریان، رسول، ص 461، 1383ش.).
برخی گزارش‌ها حاکی است علت اصلیِ این حادثه، انجام اقدامات امنیتی شدید به دلیل حضور یک هیئت سیاسی سعودی در زمان رمی بوده است؛ اما مقامات رسمی سعودی با تکذیب این خبرها، علت اصلی را اصرار زائران برای حمل اسباب و اثاثیه خود به هنگام رمی جمرات اعلام کردند.
نمایشگاهی از تصاویر جان‌باختگان حادثة منا به منظور شناسایی آنان در مجمع المعصم برپا شد. بسیاری از زائران که بستگان آنان هنوز شناسایی نشده بودند، برای شناسایی هویت جان‌باختگان در فضایی حزن‌آور و اندوهناک از این نمایشگاه بازدید کردند. پس از گذشت یک هفته از این حادثه، دولت عربستان سعودی اعلام کرد قصد دارد با تخرب پل‌های فعلیِ رمی جمرات در «منا»، آن را به پنج طبقه افزایش دهد، (رجبی، محمدحسین، ص 337، چ1، 1385ش.).
سیزده ـ فاجعه منا در سال 1437ق./1394ش.
در روز عید قربان سال 1437ق. طی حادثه‌ای که از نظر محل حادثه و تعداد قربانیان بی‌سابقه بود، حدود هشت هزار نفر از حجاج که بیشتر آنان (462 نفر) ملیت ایرانی داشتند، در اثر ازدحام ایجاد شده به علت رفتار عجیب نیروهای انتظامی سعودی در اثر گرمای شدید، تشنگی، فشار جمعیت و کوتاهی در کمک‌رسانی، قربانی شدند.
عظمت این حادثه باعث شد تا دولت سعودی تمام توان خود را برای مخفی نگه‌داشتن آمار واقعی قربانیان به خرج دهد و از همکاری با مسئولان و بازپس دادن جنازه‌ها تا حد ممکن خودداری کند تا اینکه هشدار مقام معظم رهبری در سخنرانی نوشهر، باعث شد اجساد قربانیان ایرانی را بازگردانند؛
www.rasanews.ir/nsite/fullstory/news/?id=294782
http://alef.ir/vdcgux9wyak9z74.rpra.html?302879

www.alef.ir/vdcgux9wyak9z74.rpra.html?302879