تک‌نگاری‌های عالمان اهل سنت، در تبیین فضیلت زیارت پیامبر

نوع مقاله : نقد و معرفی کتاب

نویسنده

مسئول کتابخانه / پژوهشکده حج و زیارت

چکیده

زیارت حرم و قبور اولیای الهی، به ویژه پیامبر رحمت9 ، از مهم‌ترین راههای رسیدن به قرب الهی است و این مسأله در همة دوره‌ های تاریخ مورد توجه بزرگان، عالمان و عموم مسلمانان بوده است، لیکن در قرن هفتم و با ظهور ابن تیمیه، اندیشه‌های انحرافی او بلای جان ملت‌های مسلمان شد و با ظهور محمد بن عبدالوهاب در قرن دوازدهم، این انحراف تکمیل گردید.
باور به حرمت مسافرت به قصد زیارت پیامبر9  و اعتقاد به انقطاع حیات برزخی،  از خطاها و انحرافات برجسته‌ ای است که وهابیون در رواج آن کوشیده‌ اند.
در این میان، علاوه بر عالمان شیعه، که با نگارش کتاب و رساله و ایراد سخنرانی، در برابر این انحراف ایستاده‌ اند، عالمان اهل سنت نیز از این قاعده مستثنا نبوده و با نگارش کتاب و رساله، بر اهمیت و ارزش زیارت پیامبر تأکید کرده‌ اند.
 گرچه نخستین تک نگاری پیرامون زیارت از سوی عالمان اهل سنت، مربوط به قرن چهارم هجری است اما عمدة آنها از قرن هفتم به بعد سامان یافت و این حاکی است که از دیرباز این موضوع در نظر آنان دارای اهمیت بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1.  القول المنصور فی زیارة سید القبور / جرجانی حنفی (م. 397ق.)

ابوعبدالله، محمد بن یحیی بن مهدی جرجانی حنفی، یکی از فقیهان حنفی گرگانی ساکن بغداد. (خطیب بغدادی، 1417ق، ج4، ص204) در مسجد «قطیعة الربیع» درس می داد. ابوبکر جصاص رازی، مهم ترین استاد او در فقه بود. ابوالحسین قُدوری (428ق.) و احمد بن محمد ناطفی طبری (446ق.)، از مهم‌ترین شاگردان او هستند. او که در اواخر عمر فلج شده بود، سرانجام در بغداد درگذشت و کنار قبر ابوحنیفه، به خاک سپرده شد. کتاب ترجیح مذهب ابی حنیفه و شرح الجامع الکبیر فی الفروع، که شرحی است بر کتاب محمد بن حسن شیبانی در فقه حنفی، از آثار اوست. (زرکلی، 2002م، ج7، ص136)

زرکلی و اسماعیل پاشا (همان، ج7، ص136؛ بغدادی، اسماعیل، بی‌تا، ج2، ص 255)، این کتاب را به جرجانی حنفی نسبت داده‌اند و دردمندانه باید گفت، این کتاب نفیس و قدیمی، به دست ما نرسیده است؛ بنابراین نمی توانیم درباره محتوای آن، اظهار نظری داشته باشیم.

2. اتحاف الزائر و اطراف المقیم للسائر / ابن عساکر (686 ـ 614 ق.)

عبدالصمد بن عبدالوهاب بن زین الامناء أبی البرکات الحسن بن محمد بن هبة الله بن عساکر دمشقیِ مکیِ شافعی، یکی از عالمان خاندان عساکر دمشق است. ابن عساکر معروف (499 ـ 571 ق.) نیز از همین خاندان است. وی در دمشق متولد شد و پس از مدتی همراه پدرش به عراق مهاجرت کرد. علوم دینی را نزد پدرش، موفق بن قدامه مقدسی، مجد محمد بن حسین قزوینی و ابوالقاسم بن صصری آموخت. سفرهای گوناگونی به کشورهای اسلامی داشت تا از نظر علمی رشد و پیشرفت کند. این کتاب، از مهمترین آثار اوست. در جمادی الأولی سال ‌686 ق. در مدینه وفات یافت و در قبرستان بقیع دفن شد. این کتاب چندین بار چاپ شده است. (ابن عساکر، 1426ق. ، مقدمه)

مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، تحقیق مصطفی عمار منلا، 1426ق. = 2005م. = 1384، قطع وزیری، 377 صفحه.

افراد دیگری نیز در این کتاب نقش داشته‌اند؛ از جمله اشراف بر کتاب با عبدالباسط عبدالرزاق بدر ومراجعه و مصدریابی با عمربن حسن فلاته، عبدالله محمدحسن دمفور و عاصم القریوتی بوده است.

محقق این کتاب ارزشمند، از نسخه موجود در «الخزانة الهاشمیة الخاصه» در مدینة بهره برده است. این نسخه به خط جعفر بن حسین بن یحیی هاشم الحسینی المدنی به تاریخ 1307ق. از نسخه مکتوب در 789 ق. نگاشته شده است.

محقق که وهابی است، بیشتر احادیث این کتاب را که مربوط به اثبات زیارت رسول گرامی اسلام 9 بوده، جرح و تعدیل و در نهایت حکم به ضعف آن داده است!

بیروت، دار ارقم، تحقیق حسین محمدعلی شکری، 1423ق. =2002م. =1381،200 صفحه.

توصیف کتاب

این کتاب با نام های دیگـری نیز در کتابهـای کتابشناسی آمده است: «اتحاف الزائر و اطراف المقیم السائر»، «اتحاف الزائر و اطراب المقیم للسائر»، «اتحاف الزائر باطراف المقیم المسامر»، «اتحاف الزائر»، «تحفه الزائر»، «التحفه».

کتاب از یک خطبه و 43 فصل تشکیل شده است؛ البته فصلها کوتاه و مختصر است و ابن عساکر احتمالاً خواسته با این فصلها مطالب را از هم جدا کند. مؤلف در مقدمه، دربارة انگیزة خویش از نگارش این کتاب می نویسد:

«فهذا مختصر فی زیارة سیدنا، سیّد البشر رسول الله ـ صلی الله علیه  ]وآله[ و سلّم ـ وشرف وعظم وکرم ألفته تحفة للزائر وجعلته نحلة من المقیم یتزوّدها المسافر إذ کانت زیارة تربته المقدسة المکرّمة من أهم القربات والمثول فی حضرته المعظمة من أنجح المساعی وأکمل الطلبات...» (همان، ص3)

بنابراین ابن عساکر، زیارت مقبرة پیامبر را از مهمترین وسایل قرب الهی می­داند. سپس با بیان «ثم ینوی زیارته ـ صلی الله علیه  ]وآله[ و سلّم ـ و أنّه من حجّ و لم یزره فقد جفاه» (همان، ص7) برزیارت پیامبر تأکید می کند و بلافاصله روایاتی را در باب زیارت و فضیلت زیارت نبی مکرم اسلام9 ذکر می­کند؛ از جمله:

«مَنْ زَارَ قَبْرِی‏ وَجَبَتْ‏ لَهُ‏ شَفَاعَتِی‏» (همان، ص8)

«مَن زار قبری أو قال: من زارنی کنت له شفیعاً أو شهیداً ، ومن مات فی أحد الحرمین بعثه الله عزّ وجلّ من الآمنین یوم القیامة».

«من زار قبری بعد موتی کان کمن زارنی فی حیاتی».

«من جاءنی زائراً لم تنزعْهُ حاجةٌ إلاّ زیارَتی کانَ حقًّا على الله أن أَکونَ لَهُ شفیعًا یومَ القیامةِ».

ابن عساکر در صفحه 40 کتاب خود، دوباره بر منفعت بردن از زیارت رسول گرامی اسلام 9 تأکید کرده، می نویسد:

«إذا توجه قاصداً للزیارة فینبغی له أن یکثر من الصلاه ..... و لیسأل الله سبحانه أن ینفعه بزیارته و یسعده بها فی داریه و یستحب له أن یقول:

اللهم افتح لی أبواب رحمتک و ارزقنی فی زیارة نبیّک ما رزقته أولیائک و أهل طاعتک...».

ابن عساکر در صفحه 48 حکایتی را از ملاقات امام مالک بن انس با منصور دوانیقی نقل می کند مبنی بر لزوم توجه به قبر رسول الله 9 :

«قول المنصور: یا أباعبدالله أ أستقبل القبلة فأدعو أم أستقبل رسول الله...؟ فقال له مالک: و لم تصرف وجهـک عنه و هـو وسیلتـک و وسیلة أبیک آدم ـ علیه الصلاة و السلام ـ إلی یوم القیامة؟».

و بعد از این حکایت، سلام مفصلی را خطاب به پیامبر نقل می­کند.

3.  العمل المقبول فى زیارة الرسول، ابن‌ زملکانی (٧٢٧ـ۶۶٧ ق.)

نویسنده: کمال الدین محمد بن علی بن عبد الواحد زملکانی انصاری شافعی.
وی که امام و مفتی و قاضی القضاة در شام بوده و ریاست مذهب شافعیه و تدریس و فتوا و مناظره به او رسیده؛ از جمله کسانی است که این کتاب را در ردّ ابن تیمیه و در اثبات استحباب زیارت رسول گرامی اسلام، تألیف کرده است. (ابن شاکر کتبی، بی‌تا، ج 4، ص5)

سُبکی در «الطبقات الشافعیة الکبری، )ج5 ، ص 106( و ابن شاکر کتبی در «فوات الوفیات»، (ج4، ص14) به وجود این کتاب اشاره کرده‌اند؛ اما اکنون در دسترس ما نیست.

4.  المقالة المرضیة فی ­الرد علی من ینکر الزیارة المحمدیة/ محمدبن عیسی اخنائی(م750)

قاضی القضات، علامه محمد سعدی مصری اخنائی مالکی، این رساله را در رد ابن تیمیه، و اثبات استحباب زیارت رسول الله نگاشته است. (زرکلی، 2002م، ج6، ص56) این رساله، ضمن کتاب «البراهین الساطعة فی ردّ بعض البدع الشائعة»، تألیف علامه شیخ سلامه عزامی شافعی (م 1376)، قاهره، چاپخانة السعادة، با مقدمة علامه شیخ محمد زاهد کوثری (م 1371) به چاپ رسیده است.

5.  شفاء السقام فی زیارة خیر الأنام 9 / تقی الدین السبکی (756 ـ 683 ق.)

تقی الدین ابوالحسن علی بن عبدالکافی بن علی بن تمام بن یوسف بن موسی بن تمام انصاری خزرجی سبکی شافعی اشعری، در ماه صفر 683 در روستای «سبک العبید» متولد شد. پس از فراگیری قرآن و علوم مقدماتی اسلامی، همراه پدرش به قاهره مهاجرت کرد. او حدیث را از شرف الدین دمیاطی و تصوف را از ابن عطاء الله سکندری فراگرفت. غالب آثار وی، علیه اندیشه های افراطی ابن تیمیه است. وی مسافرتهایی به شام و حجاز داشت و در آنجا هم نقش آفرینی کرد به ویژه در شامات که حلقه­های معرفتی و علمی راه انداخت. 208 کتاب برای او شمرده‌اند که اکثر آنان خطی است و هنوز به زیور طبع آراسته نشده است. سرانجام در مصر وفات یافت. (سبکی، 1429ق، مقدمه)

با توجه به اهمیت این کتاب، بارها توسط کشورها و ناشران گوناگون منتشر شده است.

 هند ـ حیدرآباد، دائرة المعارف النظامیة، 1315ق. = 1273، 187 صفحه.

هند ـ حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیة، 1419ق. = 1377، 432 صفحه.

هندـ حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة،1402ق.= 1982م. = 1360، 249صفحه.

مصر، بی‌نا، بی‌تا، چاپخانه الامریة، تحقیق الشبوری الکردستانی، 248صفحه.

بیروت، دارالکتـب العلمیه، تحقیق: حسین محمـدعلی شکـری، 1429ق.  = 2008م. 548 صفحه.

تطهیر الفواد من دنس الاعتقاد ویلیه شفاء السقام فی زیارة خیر الانام، محمد بخیت مطیعی، استانبول: المکتبة ایشیق، 1977، جیبی، 211صفحه.

تهران، موسسه فرهنگی هنری مشعر، تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، 1391 = 1433ق.= 1391، قطع وزیری، 432صفحه.

محمدبن احمدبن عبدالهادی مقدسی (774ـ 705 ق.) در رد این کتاب، «الصارم المنکی فی الرد علی السبکی» را نوشته که نشان از نگرش سلفی مقدسی در برابر سُبکی دارد.

توصیف

کتاب از ده باب تشکیل شده است: احادیثی دربارة زیارت؛ احادیث مربوط به زیارت گرچه با واژة زیارت نباشد؛ احادیثی دربارة سفر زیارت؛ دیدگاه عالمان دربارة استحباب زیارت؛ زیارت، تقرب به خدا؛ سفر زیارت تقرب به خدا؛ رد شبهات؛ توسل و استغاثه؛ زندگی انبیا و شفاعت؛ پیامبران زنده اند؛ درباره شفاعت و تبیین حدیث «من زار قبری وجبت له شفاعتی».

سبکی در باب اول، 15 روایت دربارة اهمیت زیارت پیامبرخدا 9  نقل می­کند. همة روایات از نظر سند و دلالت توسط وی بررسی و صحت آن تأیید می­شود. اولین روایت «من زار قبری وجبت له شفاعتی» و آخرین روایت «من أتی المدینة زائراً لی وجبت له شفاعتی یوم القیامة، و من مات فی أحد الحرمین بعث آمناً».

مؤلف در باب دوم، به بیان و تبیین روایاتی می­پردازد که هر چند لفظ زیارت در آنها نیامده؛ اما بر اصل زیارت و فضیلت آن، دلالت دارد. وی با بیان «روینا فی سنن أبی داود السجستانی عن أبی هریرة ـ رضی الله عنه ـ : أنّ رسول الله ـ صلی الله علیه  ]وآله[ و سلّم ـ قال: ما من أحد یسلّم علی إلاّ ردّ الله علیّ روحی حتّی أردّ علیه السلام» این باب را آغاز می کند و این روایت و روایت­های دیگر این باب را همراه با سند و جرح و تعدیل، صحیح می­داند و از مضامین آنها دفاع می­کند.

مؤلف در باب سوم، به بیان و تفسیر و تبیین روایاتی می­پردازد که مؤمنان و مسلمانان برای مسافرت به مدینه و زیارت پیامبر تشویق شده­اند. نیز به بیان شرح حال صحابه و بزرگانی می پردازد که به قصد زیارت نبی مکرم اسلام، به مدینه رفته­اند. در حالی که تمام تلاش وهابیان، بیان این نکته است که مسافرت به مدینه صرفاً جهت زیارت قبر مطهر پیامبر، حرام است. وی این باب مهم را به این عبارت آغاز می کند: «و ممّن روی ذلک عنه من الصحابة؛ بلال بن رباح مؤذّن رسول الله ـ صلی الله علیه  ]وآله[ و سلّم ـ سافر من الشام إلی المدینة لزیارة قبره ـ صلی الله علیه  ]وآله[ و سلّم ـ ».

سبکی سعی می­کند در باب هشتم، ثابت کند توسل و استغاثه و درخواست شفاعت از نبی مکرم اسلام جایز است. وی با بیان آیات و روایات گوناگون، نیز سیره و سخن بزرگان، این مهم را به انجام می رساند. جمله آغازین باب هشتم: «اعلم: أنّه یجوز و یحسن التوسّل و الاستغاثة و التشفّع بالنبی ـ صلی الله علیه  ]وآله[ و سلّم ـ  إلی ربّه سبحانه و تعالی».

6 . الجوهر المنظم فی زیارة القبر الشریف النبوی المکرم/ ابن حجر هیتمی، (974ـ 909)

ابن حجر مکی هیتمی، در سال 909ق. در مصر متولد شد. از وی آثاری برجای مانده است که الجوهر المنظم، یکی از آن آثار است. در 974 در مکه وفات یافت و در قبرستان معلاه به خاک سپرده شد. (رفاعی، عبدالجبار،  1371، ج1، ص 454)

مصر، مکتبة مدبولی، تقدیم و تحقیق محمد زینهم محمد عزب، 2000م. = 1379. 149صفحه. فروست: موسوعة مکة و المدینه، ش1.

دمشق: دارالسنابل؛ بیروت: دارالحاوی، تصحیح قصی محمد نورس الحلاق، 1427ق. = 2007م. = 1386. 254صفحه.

7 . تحفة الزوار الی قبر النبی المختار /  ابن حجر هیثمی (974ـ 909)

بیروت: دارالکتب العلمیه، تحقیق و تعلیق احمد فرید المزیدی، 1427ق. = 2006م. 144 صفحه.

طنطا: دارالصحابه للتراث، تحقیق ابوعمر، 1992م، 214 صفحه.

قاهره: دارالصحابة للتراث، تحقیق السید ابومحمد، ، 1992م. 223 صفحه.

8 .  حسن التوسل فی آداب زیارة أفضل الرسل / عبدالقادر فاکهی (989ـ 920)

نویسنده: عبدالقادر بن احمد فاکهی (زرکلی، 2002م، ج4، ص69)

ب‍ت‍ن‍ه‌: خ‍داب‍خ‍ش‌ اورن‍ی‍ت‍ل‌ پ‍ب‍ل‍ک‌ لائ‍ب‍ری‍ری، ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ رض‍ا اح‍م‍دی‌ ن‍دوی‌‌، ۲۰۰۳م‌. = ۱۳۸۲، 210 صفحه.

قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، تحقیق محمد زینهم محمد عزب، 158 صفحه.

9 . الدرة المضیئة فی الزیارة المصطفویة / علی بن محمد سلطان ملا علی قارئ (1014)

نام دیگر آن «الدرة المضیئة فی الزیارة المصطفویة الرضیة» (رفاعی، عبدالجبار،  1371، ج1، ص 558)

بیروت: دارالکتب العلمیة، تحقیق بلعمری محمد فیصل الجزائری، 2008م. = 168صفحه.

10.  الدره الثمینة فیما لزائر النبی ـ صلی الله علیه ]وآله[ و سلّم ـ الی المدینة/ قشاش (1071ـ 991)

نویسنده: احمد بن محمد بن عبد رب النبی المدنی الدجانی الانصاری الملقب بالقشاش (1071ـ 991 ق.) (همان، ج1، ص 556).

قاهره: چاپخانه التقدم العلمیه، 1326ق. 157صفحه.

قاهره: مکتبة مدبولی، تقدیم و تحقیق و تعلیق محمد زینهم محمد عزب، 2000م. = 1379. 152ص. فروست: (موسوعة مکة و المدینه، 2)

11.  زبدة الفکر فی زیارة سید البشر/ خیری، مشهور به بلبل زاده (1072)

نویسنده: علی بن مصطفی بن بیر محمد کوتاهیه رومی حنفی، ملقب به خیری، مشهور به  بلبل زاده، (1072) (کحاله، عمر رضا، 1414ق، صص 89 و 242).

12.  تحریض الأغبیاء علی الاستغاثة فی زیارة الأنبیاء والأولیاء ؛ یلیه، تحفة لطیفة فی زیارة  قبر النبی ـ صلی الله علیه ]وآله[ و سلّم ـ / عبد الله بن إبراهیم حسینی میرغنی (1115ـ 1174) بی جا، بی نا، 1929م. = 1349

محل نگهداری: کتابخانه خصوصی دکتر علی جمعه در مصر (رفاعی، عبدالجبار،  1371، ج1، ص 348)

13.  کیفیة الزیارة لقبر النبی ـ صلی الله علیه ]وآله[ و سلّم ـ / زین العابدین مدنی برزنجی (1177ـ 1128)

نویسنده: زین العابدین جعفر بن حسن بن عبد الکریم بن محمد المدنی البرزنجی

سید جعفر بن حسن بن عبدالکریم، از نسل امام موسی کاظم علیه السلام، مفتی بزرگ شافعیان مدینه بود. کتابهای زیادی نگاشته است که «عقود الجوهر فی مولد النبی الازهر»، «الکشف المحمدی» و «جالیة الکرب فی اصحاب سید العجم و العرب» از آن جمله است. روز سوم شعبان 1177ق. در مدینه رحلت کرد و در بقیع دفن شد.

مشخصات نسخه

7 صفحه.

آغاز: «الحمد لله الذی أرسل سیدنا محمّد ـ صلی الله علیه ]وآله[ و سلّم ـ بالبشارة والإنذار وأمده فی مقام الکفاح بالملائکة الأبرار وجعل فی طیبة الطیبة قبره الشریف وحفه بالأنوار وأوجب الشفاعة الخاصة».

پایان: «ربنا آتنا فی الدنیا حسنة و فی الآخـرة حسنة وقنا عـذاب النار وصلى الله على سیدنا محمد وعلى آله وصحبه وسلم قال لوجهه الفقیر جعفر بن حسن بن عبد الکریم  البرزنجی... رجب الأحب من شهور سنة 1170 وصلى الله على سیدنا محمد وعلى آله وصحبه وسلم».

مولف در این کتاب مختصر، چگونگی زیارت قبر پیامبر و دو خلیفه اول و دوم را شرح کرده است.

محل نگهداری: عربستان سعودی، جامعة الملک عبدالعزیز بجده.

14.  الدرّة المضیئة فی الزیارة المصطفویة / شیخ محمدامین بن عابدین (1253)

محمدامین‌ بن‌ عمر بن‌ عبدالعزیزبن‌ احمد بن‌ عبدالرحیم‌ بن‌ محمد صلاح‌الدین‌ (۱۱۹۸-۱۲۵۲ق‌/۱۷۸۴-۱۸۳۶م‌)، فقیه ‌و پیشوای‌ حنفیان‌ شام بود‌. نسب‌ وی‌ را به‌ اسماعیل‌ فرزند امام‌ جعفر صادق7‌ می‌رسانند.

وی ابتدا بر مذهب شافعی بود اما به تشویق استادش شاکر عقاد، به مذهب حنفی عدول کرد و از فقیهان این مذهب شد و پس از مدت کوتاهی به مرجعیت دینی حنفیان شام رسید.

عبدالقادر و ابراهیم‌ بن‌ اسماعیل‌ نابلسی‌ و هبةالله‌ بعلی ‌ شارح‌ الاشباه‌ و النظائر، از استادان او هستند.

پسرش‌ علاءالدین‌ محمود و برادرزاده‌اش‌ احمد عابدین‌، عبدالغنی‌ میدانی‌، آلوسی‌، عارف‌ حکمت‌ بک‌، عمر بن‌ احمد عقاد از شاگردان اویند.

وی‌ در دمشق ‌ درگذشت‌ و در مقبره باب‌الصغیر در خاک‌ سپرده‌ شد.

ردّ المحتار علی‌ الدر المختار فی‌ شرح‌ تنویر الابصار ، که‌ حاشیه‌ای‌ است‌ بر الدر المختار حصکفی‌ که‌ خود شرحی‌ است‌ بر تنویر الابصار غزی ‌، از مهمترین کتابهای اوست.

علامه امینی در کتاب وزین الغدیر، ج5 ، ص 121، هنگام بیان قول شیخ محمدامین درباره زیارت پیامبر گرامی اسلام، از این کتاب یاد می کند و می نویسد: «ذکره فی شرح اللباب و قال: کما بینته فی الدرة المضیة فی الزیارة المصطفویه» که نشان می دهد ابن عابدین چنین کتابی داشته است. (رفاعی، عبدالجبار،  1371، ج1، ص 558)

15.  الذّخائر القُدسیة فی زیارة خیر البریَّة9 / عبدالحمید مکی شافعی (1277ـ 1335)

نویسنده: عبدالحمید محمدعلی بن عبدالقادر قدس المکی الشافعی (1277 ـ 1335ق.) (رفاعی، عبدالجبار،  1371، ج2، ص 8)

عبدالحمید، یکی از  عالمان مشهور شافعی مکه مکرمه در قرن 14 هجری است. وی امام جماعت مقام شافعی در مسجدالحرام بود. ریشه و اصل وی از یمن است. وی سیره نبوی را برای شاگردان خود در جوار مسجدالحرام درس می داد. وی 19 اثر، به جهان اسلام عرضه کرده است.

بیروت: دار الرائد العربی،  1402ق. = 1982م. 223 صفحه.

بی جا، بی نا، بی تا، 176صفحه.

بیروت: دارالحاوی، دمشق: دارالسنابل، 2007م. = 1386. 270ص، با تصحیح و بازبینی قصی محمد نورس الحلاق.

بی­جا، چاپخانه المیمنیه، 1306ق. 128ص. جیبی

توصیف اثر

این کتاب از یک مقدمه و هفت فصل تشکیل شده است. وی در مقدمه اول، زائر قبر مطهر پیامبر را به چندین بشارت، مژده می دهد! اولین بشارت از دیدگاه این عالم شافعی آن است که زائر پیامبر9 ، هنگامی که کنار قبر او به پیامبر سلام می کند، ایشان حقیقتا و واقعا می شنود و بدون واسطه جواب سلام را برمی گرداند. (ص21)

وی معتقد است اگر زائر فرسنگها راه از مدینه فاصله داشته باشد اما رسول گرامی اسلام را زیارت کند، فرشتگانی سلام او را به رسول الله می رسانند و می گویند: ای پیامبر خدا فلانی و فلانی کسانی هستند که بر تو درود فرستادند. حضرت در جواب می فرمایند: از طرف من با آنان مصافحه کنید و نیازهای آنان را برطرف کنید. (ص 22)

با توجه به مطالب این کتاب، معلوم می­شودکه این عالم شافعی، هیچ کدام از اعتقادات وهابیت درباره زیارت پیامبر را قبول ندارد و دیدگاه وی به شیعه بسیار نزدیک است.

16.  زیارة الرسول صلی الله علیه و سلم و أثر محبته فی رقی النفس المومنة / محمد امین شیخو (1308ـ1384)

محمدامین شیخو در دمشق متولد شد. وی یکی از دانشمندان سوریه است که سعی و تلاش بلیغی در معرفی اسلام داشته است. از وی آثار زیادی برجای مانده است که نشانگر تلاش و سعی ویژه اوست؛ از جمله السید المسیح رسول السلام یلوج بالافق، المدارس العلیا للتقوی: درر الاحکام فی شرح ارکان الاسلام، تاویل القرآن العظیم، حقیقة محمد فی القرن العشرین، عصمة الانبیاء، کشف خفایا علوم السحره و... وی پس از مرگ، در مقبره «ذی الکفل» دفن شد.

دمشق، مکتبة البشیر، اعداد سامر احمد الهندی، 1996م. = 1375، 79صفحه.

17.  المدائح المقبولة فی زیارة النبی صلی الله علیه وسلم والروضة الطاهرة / صالح مدنی

نویسنده: صالح المدنی بن محمد صالح الجعفری، 1328-1399ق. 1910 = 1978م.

صالح بن محمد صالح جعفری مدنی، به سال 1328ق. در بذقک سودان متولد شد. در دوران کودکی حافظ کل قرآن شد. سپس برای ادامه تحصیل، وارد دانشگاه بزرگ الازهر شد. وی یکی از عالمان بزرگ صوفی سودان است که بر طریقه سید احمد بن ادریس است و توسط استادش سید محمد عبدالعالی به مقام رهبری مردم (قطب) رسیده است. وی بعدها طریقه «جعفریه احمدیه محمدیه» را تاسیس و خود مرشد و پیر این گروه شد. تالیفات زیادی دارد از جمله مجموعه قصاید وی در مدح رسول گرامی اسلام و اهل بیت (علیهم السلام). به سال 1399ق. رحلت کرد. او را کنار مسجدی که در حیات در آنجا درس می داد، دفن کردند.

]بی‌جا[: دار الطباعة المحمدیة، 1383ق. = [1963] 24 صفحه.

محل نگهداری: قاهره: مکتبة الدکتور علی جمعه.

این کتاب، مجموعه اشعار نویسنده درباره فضیلت زیارت پیامبر گرامی اسلام است.

18.  مسألة فی زیارة القبور و قبر رسول الله 9 / صالح عبدالله الغماس (زنده در سال 1340)

این کتاب خطی در جامعة الملک سعود به شماره  4001 ، فی 5 برگ به خط مولف موجود است و تاریخ کتابت آن 1340ق . است.

19.  مصباح الضلام فی رد شبهة البدعی النجدی- هامشه: ادلة جواز التوسل و الزیارة لصاحب البشارة و النذارة سیدنا محمد

نویسنده: علوی بن الحسن بن عبد الله بن علوی الحداد الحسینی ـ هامشه: احمد بن زینی دحلان. مصر، چاپخانه مصر، سنه 1908م.

20.  رسالة فی أذکار الحج المأثورة وآداب السفر والزیارة / محمدسعید بایصیل

نویسنده: الشیخ محمدسعید بن الشیخ محمد بن سالم بن سعید بایصیل مفتی شافعی در مکه مکرمه، چاپخانة حجریه، 1310 و 1323، ص 62 . (معجم المطبوعات، ص 505)

21.  رساله من حج ولم یزر قبر النبی (ص) / ملا صدیق حسن خان قنوجی

بنابر نقل کتاب فهرس الفهارس، کتانی، صفحه 296 و 730.

22.  الفیض المنتقى للرد علی من یحرمون شد الرحال لغیر الثلاثة مطلقا و زیارة قبر النبی المصطفی صلی الله علیه وسلم/ مصطفی محمد طحان (1940)

مصطفی محمد الطحان از روشنفکران لبنانی است که در سال 1940م. در لبنان متولد شد. فوق لیسانس خود را در سال 1964م. از دانشگاه استانبول دریافت کرد و پس از اتمام درس به کویت رفت.

وی در تاسیس «الاتحاد الاسلامی العالمی للمنظمات الطلابیه» به سال 1969 نقش به سزایی داشته است.

قاهره: دارالعلم والإیمان، 2009م. = [1430[

محل نگهداری: عمان، جامعة السلطان قابوس؛ المکتبة المرکزیة؛ عربستان سعودی: جامعة ام‌القری

23.  الاعلام باستحباب شد الرحل لزیارة قبر خیر الانام علیه الصلاة و السلام / محمود سعید ممدوح

با مقدمه عیسی ‌بن ‌عبدالله بن‌ مانع الحمیری.

دبی: دائ‍رة ‌‌الاوق‍اف‌ و ‌ال‍ش‍وون ‌‌الاس‍لام‍یة‌‏‫، ۱۴ق.‏‫ = ۱۳.  43صفحه.

24.  نفحات الرضا و القبول فی فضائل المدینه و زیاره سیدنا الرسول / امام حضراوی

با مقدمه و تحقیق محمد زینهم محمد عزب.

قاهره، دار غریب للطباعة و النشر و التوزیع، 1419ق. = 1377. 115ص. فروست: (من تراث المدینه)

25.  الزیاره‌ النبویة  بین ‌البدعیة  و الشرعیة / محمد بن علوی المالکی الحسنی

ابوظبی: المجمع الثقافی، 2000م. = 1379. 200صفحه.

عمان (اردن): دار عمار، 2003م. = 1424ق. = 1382، 234صفحه. فروست: (سلسله ایضاح مفاهیم السنة النبویة)

قاهره: دار الحرمین الشریفین العالمیة، بی تا، 205 صفحه.

صیدا ـ بیروت: المکتبة العصریة، 1431ق. = 2010م. =   1389

بیروت: مطبعة کلیة الدعوة الاسلامیة، 234 صفحه.

این کتاب به فارسی نیز ترجمه شده است که اطلاعات آن به شرح زیر است:

زیارت پیامبر [صلی‌الله‌علیه و آله و سلم] بدعت یا عبادت. ترجمه مرکز تخصی ترجمان دینی. تهران: نشر مشعر‏‫، ۱۳۹۰.   251صفحه.

26.  شفاء الفواد بزیارة خیر العباد / محمد بن علوی المالکی الحسنی

قاهره ـ  بیروت: المکتبة العالمیه، 2002م. = 1381. 176 صفحه.

بیروت: شرکة ابناء شریف الانصاری، 1386، 200صفحه.

بیروت: المکتبة العصریه، 1428ق. = 2007م. = 1386، 200 صفحه

بیروت: مکتبة العالمیه، 2002م. = 1381، 176 صفحه.

27.  الهدی النبوی لزائری مسجد النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم / علی بن حسن بن علی بن عبدالحمید الحلبی الاثری

جمع و اعداد صباح بنت علی المنصوری، دبی، مکتبة الفرقان، 1432ق. = 2011م. = 1390، 124 صفحه.

28.  بینهما یعظمون ملوکهم الوهابیون لایوقرون النبی9 / احمد عبدالرحیم السایح، توفیق علی وهبه

چاپ اول: بی جا، بی نا، بی تا، 27 صفحه.

چاپ دوم: قاهره، دارالحرمین الشریفین العالمیه، بی تا، 87 صفحه.

29.  عقد الدرر فی زیارة خیر البشر

جمع آوری و تدوین: قسم الابحاث و الدراسات الاسلامیة فی جمعیه المشاریع الخیریة الاسلامیة.

بیروت: شرکة دارالمشاریع للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ دوم، 1426ق. = 2005م. 100 صفحه

30.  الکوکب المضیء فی زیارة سیدنا محمد النبی العربی / عبدالقادر بن محمد الحواری

بی جا، بی نا، بی تا، 129صفحه.

محل نگهداری: مغرب، کتابخانه ملک عبدالعزیز.

قاهره: چاپخانه البهنس، 128صفحه.

محل نگهداری: عربستان سعودی، کتابخانه جامعه ملک سعود

31.  نور الایمان بزیارة آثار حبیب الرحمن/ محمد عبدالحلیم ابن مولانا محمد امین

چاپخانه علوی، 1880م.

32.  حسن الختام فی صیغ الزیارات النبویة و السلام علی الشیخین لبعض الائمة الاعلام

ویلیه شفاء الغرام باخبار البلد الحرام؛ تحقیق و تعلیق بسام محمد بارود؛ ابوظبی: دارالکتب الوطنیة، المجمع الثقافی، 1427ق. = 1996م. = 1366. 312 صفحه.

33.  قول السلف الکرام فی زیارة خیر الانام / عجاج, علی عبدالمحسن

بیروت، دارالقاری، 1427ق. = 2006م. = 1385. 226صفحه

34.  فصل فی زیارة قبر النبی صلی الله علیه وسلم / مولف مجهول

3 برگ (23 خط)

آغاز:  فصل فی زیارة قبر النبی صلى الله علیه وسلم، ولما جری الرسم أن الحاج إذا فرغوا مناسکهم وقفلوا عن المسجد الحرام قصدوا المدینة زائرین.

پایان: «...ویستحب أن یزور شهداء أحد یوم الخمیس ویقول سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبى الدار ... ویستحب أن یأتی مسجد قباء یوم السبت، کذا ...»

نسخه خطی بسیار خوب و واضح

در پایان این نسخه، تعلیقات زیادی به چشم می خورد که فواید گوناگون و مسائل مختلف، در 4 ورق مطرح شده است.

محل نگهداری: عربستان سعودی، جامعة المدینة الاسلامیة

35.  رسالة فی فضل زیارة قبر النبی صلی الله علیه وسلم / مولف مجهول

8 صفحه. (15 خط)

نسخه خطی کامل، واضح و تصحیح شده.

آغاز: «الحمد لله الذی دعا عباده الأبرار إلى أشرف بیت وأعظم مزار یسر لهم الطریق وجعل دلیلهم التوفیق...»

پایان: «وعلیه صلى الله ما بلغ الضیا ... قندیل الصباح ونورا اللهم صلی على سیدنا محمد وعلى آل محمد...  والحمد لله رب العالمین».

محل نگهداری: عربستان سعودی، جامعة المدینة الاسلامیة.

 36.  رسالة فی زیارة قبر النبی / مولف مجهول

97-89 ورق شماره دار.

آغاز: بعد البسملة تنبیه قال فی الغیث و زیارة قبر رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم مندوبه قال الناصر ... إذا أراد الإنسان ذلک اغتسل ودخل ... علیه السکینة والوقار قاصد القبر ...

پایان: «... ثم أتیت إلى قبر النبی صلى الله علیه وآله وسلم فسلمت علیه ... وصولک ثم أکثر من الدعاء والتصریح والحمد لله وکفا وصلى الله على محمد وآله تم بعون الله منسک الزیارة».

نسخه کامل، با تصویری واضح و روشن که حاشیه هایی بر آن نوشته شده است.

محل نگهداری: عربستان سعودی، جامعة المدینة الاسلامیه.

نتیجه

در بیشتر کتب و رساله‌هایی که علمای اهل سنت دربارة فضیلت زیارت پیامبر9 نوشته­اند، بر حلیت و استحباب سفر به قصد زیارت و حیات برزخی آن حضرت، کیفیت و ثواب زیارت و... تأکید کرده­اند و این دیدگاه، درست نقطه مقابل دیدگاه وهابیت است که قائل به حرمت سفر به قصد زیارت پیامبر بوده و حیات بزرخی آن حضرت را منکر شده­اند.

بیشتر کتابها و رساله‌هایی که معرفی گردید، منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان، قرار گرفته است. بخشی از آن نیز خطی است که انتشار نیافته است و تعدادی از آنها مفقود گردیده که متأسفانه به آنها دست نیافتیم.

نکتة قابل توجه اینکه: در میان کتابهای معرفی شده، بیشترین تألیف را عالمان شافعی داشته‌اند.

 اسامی کتب به ترتیب حروف الفبا

ـ اتحاف الزائر و اطراف المقیم للسائر/ ابن عساکر(614ـ 686ق.)

ـ الاعلام باستحباب شدالرحل لزیارة قبر خیرالانام علیه الصلاة والسلام/ محمود سعید ممدوح.

ـ  بینهما یعظمون ملوکهم الوهابیون لایوقرون النبی9 / احمد عبدالرحیم السایح، توفیق علی وهبه.

ـ  تحریض الأغبیاء على الاستغاثة فی زیارة الأنبیاء والأولیاء ؛ یلیه، تحفة لطیفة فی زیارة قبر النبی9 / عبد الله بن إبراهیم حسینی میرغنی (1115ـ 1174).

ـ  تحفة الزوار الی قبر النبی المختار/ ابن حجر هیثمی (909ـ974).

ـ  الجوهر المنظم فی زیارة القبر الشریف النبوی المکرم / ابن حجر هیتمی، (909ـ974).

ـ  حسن التوسل فی آداب زیارة أفضل الرسل / عبدالقادر فاکهی (920 ـ 989).

ـ  حسن الختام فی صیغ الزیارات النبویة و السلام علی الشیخین لبعض الائمة الاعلام.

ـ  الدرة المضیئة فی الزیارة المصطفویة  / علی بن محمد سلطان ملا علی قارئ (1014).

ـ  الدرّة المضیئة فی الزیارة المصطفویة / شیخ محمدامین بن عابدین (1253).

ـ  الدره الثمینة فیما لزائر النبی صلی الله علیه و سلم الی المدینة / قشاش (991ـ1071).

ـ  الذّخائر القُدسیة فی زیارة خیر البریَّة9 / عبدالحمید مکی شافعی (1277ـ 1335).

ـ  رسالة فی أذکار الحج المأثورة وآداب السفر والزیارة / محمدسعید بایصیل.

ـ  رسالة فی زیارة قبر النبی / مولف مجهول.

ـ  رسالة فی فضل زیارة قبر النبی صلی الله علیه وسلم / مولف مجهول.

ـ  رساله من حج ولم یزر قبر النبی9 / ملا صدیق حسن خان قنوجی.

ـ  زبده الفکر فی زیاره سید البشر/ خیری، مشهور به بلبل زاده (1072).

ـ  زیارة الرسول ـ صلی الله علیه وسلم ـ وأثر محبته فی رقی النفس المومنة /محمد امین شیخو (1308ـ1384).

ـ  الزیاره‌ النبویة  بین ‌البدعیة  و الشرعیة / محمد بن علوی المالکی الحسنی.

ـ  شفاء السقام فی زیارة خیر الانام9 / تقی الدین السبکی (683 ـ 756ق.).

ـ  شفاء الفواد بزیارة خیر العباد / محمد بن علوی المالکی الحسنی.

ـ  عقد الدرر فی زیارة خیر البشر.

ـ  العمل المقبول فى زیارة الرسول، ابن‌ زملکانی (۶۶٧ـ٧٢٧ق.).

ـ  فصل فی زیارة قبر النبی صلی الله علیه وسلم / مولف مجهول.

ـ  الفیض المنتقى للرد علی مـن یحـرمون شد الرحال لغیر الثلاثة مطلقا و زیارة قبر النبی المصطفی صلی الله علیه وسلم / مصطفی محمد طحان (1940).

ـ  قول السلف الکرام فی زیارة خیر الانام / عجاج، علی عبدالمحسن.

ـ  القول المنصور فی زیارة سید القبور / جرجانی حنفی.

ـ  کیفیة الزیارة لقبر النبی صلى الله علیه وسلم / زین العابدین مدنی برزنجی (1128ـ 1177).

ـ  الکوکب المضیء فی زیارة سیدنا محمد النبی العربی / عبدالقادر بن محمد الحواری.

ـ  المدائح المقبولة فی زیارة النبی صلى الله علیه وسلم والروضة الطاهرة / صالح مدنی.

ـ  مسألة فی زیارة القبور وقبر رسول الله 9 / صالح عبدالله الغماس (زنده در سال1340).

ـ  مصباح الضلام فی رد شبهة البدعی النجدی ـ هامشه: ادلة جواز التوسل و الزیارة لصاحب البشارة و النذارة سیدنا محمد.

ـ  نفحات الرضا و القبول فی فضائل المدینه و زیاره سیدنا الرسول / امام حضراوی.

ـ  المقالة المرضیة فى الرد علی من ینکر الزیارة المحمدیة / محمد بن عیسی اخنائی (م750)

ـ  نور الایمان بزیارة آثار حبیب الرحمن/ محمد عبدالحلیم ابن مولانا محمد امین.

ـ  الهدی النبوی لزائری مسجد النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم / علی بن حسن بن علی بن عبدالحمید الحلبی الاثری.

 

منابع

1.  ابن شاکر کتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات و الذیل علیها، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارصادر، بی تا.

2.  ابن عساکر، اتحاف الزائر و اطراف مقیم الزائر، دراسه و تحقیق مصطفی عمار منلا، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره، 1426ق.

3.  امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، تهران، بنیاد بعثت، 1387.

4.  بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون فی الذیل علی الکشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

5.  خطیب بغدادی، تاریخ بغداد او مدینة السلام، مصحح مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق.

6 . رفاعی، عبد الجبـار، معجـم ما کتـب عن الـرسول و اهل البیـت: ، تهران، سازمان چاپ و انتشارات اسلامی، 1371.

7.  زرکلی، خیرالدین، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، چاپ پانزدهم، بیروت، دارالعلم للملایین، 2002م.

8 . سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، بی جا، دار الاحیاء الکتب العربیة، 1976م.

9.  سبکی، علی بن عبدالکافی، شفاء السقام فی زیارة خیر الانام، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1429ق. = 2008م.

10. عزامی شافعی، سلامه، البراهین الساطعة فی رد بعض البدع الشائعة، قاهره، چاپخانه السعاده، بی تا.

11. کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین تراجم مصنفی الکتب العربیه، بیروت، موسسه الرساله، 1414ق. = 1993م.

1.  ابن شاکر کتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات و الذیل علیها، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارصادر، بی تا.
2.  ابن عساکر، اتحاف الزائر و اطراف مقیم الزائر، دراسه و تحقیق مصطفی عمار منلا، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره، 1426ق.
3.  امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، تهران، بنیاد بعثت، 1387.
4.  بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون فی الذیل علی الکشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
5.  خطیب بغدادی، تاریخ بغداد او مدینة السلام، مصحح مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق.
6 . رفاعی، عبد الجبـار، معجـم ما کتـب عن الـرسول و اهل البیـت: ، تهران، سازمان چاپ و انتشارات اسلامی، 1371.
7.  زرکلی، خیرالدین، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، چاپ پانزدهم، بیروت، دارالعلم للملایین، 2002م.
8 . سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، بی جا، دار الاحیاء الکتب العربیة، 1976م.
9.  سبکی، علی بن عبدالکافی، شفاء السقام فی زیارة خیر الانام، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1429ق. = 2008م.
10. عزامی شافعی، سلامه، البراهین الساطعة فی رد بعض البدع الشائعة، قاهره، چاپخانه السعاده، بی تا.
11. کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین تراجم مصنفی الکتب العربیه، بیروت، موسسه الرساله، 1414ق. = 1993م.