حج و ارتقای سرمایة اجتماعی جهان اسلام

مقدمه

سرمایة‎ اجتماعی، یک مفهوم جامعه‎شناسی نسبتاً جدیدی است که ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دارد و هرکدام از این ابعاد نیز دارای مؤلفه‌ها و اجزای مخصوصی است. از طرف دیگر، حج نیز عمل عبادی دارای منافع و کارکردهای وسیع و متنوع فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است. در این تحقیق کوشش بر این است که با بررسی حج، از دیدگاه سرمایة‎ اجتماعی و با توجه به ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی یا ابعاد ساختاری، شناختی و ارتباطی آن و همچنین عناصر و مؤلفه‎های ویژه هر یک از این ابعاد به این مهم نایل آییم که حج چه کارکردهایی در توسعه و ارتقای سرمایة‎ اجتماعی دارد و رابطة آن با سرمایة‎ اجتماعی جهان اسلام چیست؟

مفهوم شناسی سرمایة اجتماعی

سرمایة‎ اجتماعی  در لغت

سرمایه در اصطلاح اقتصاد، پول، کالا یا ابزاری است که اساس کسب و تجارت قرار دهند، یا پولی است که در اصل به بهای چیزی داده‌شده که هرگاه بیشتر از آن فروخته شود، مبلغ اضافی، سود خواهد بود.

با اینکه سرمایه در اصل، یک اصطلاح اقتصادی است، ولی امروزه اندیشمندان، دیگر سرمایه فیزیکی، پولی و مالی را تنها سرمایه موجود در زندگی نمی‌دانند؛ بلکه آنها سرمایه‌های جدیدتری را، از جمله سرمایة اجتماعی(Social Capital) معرفی می‌کنند که هرکدام، آثار مهم و درخور توجهی در توسعه همه‌جانبه و پایدار بشری و رشد اقتصادی دارند و در ادبیات جدید اقتصادی، با اینکه در حقیقت ثروت و مال نیستند، به آنها بسیار بها داده شده است (سعادت، 1383، صص56 ـ 41). هرکدام از آنها، اگرچه تعاریف متفاوتی هم دارند، اما قابل تبدیل به یکدیگرند و می‌توانند باعث بازتولید همدیگر شوند و در نهایت اینکه همگی می‌توانند به توسعة همه‌جانبه جامعه به خصوص افزایش سرمایه اقتصادی و تولید ثروت منتهی شوند؛ از جملة این سرمایه‎ها می‌توان به سرمایة اقتصادی (مالی)، سرمایة طبیعی، سرمایة انسانی، سرمایة‎ اجتماعی، سرمایة فرهنگی، سرمایة مذهبی، سرمایة معنوی، سرمایة نمادین(سمبولیک) و سرمایة سیاسی اشاره کرد که در این مقال، مجالی برای پرداختن به آنها وجود ندارد.

با توجه به این توضیح، مشخص شد که قید «اجتماعی» در اصطلاح سرمایه اجتماعی، در برابر انواع دیگر سرمایه است.

چکیدة تعاریف دانشمندان از سرمایة اجتماعی

در جدول ذیل چکیده‌ای از تعاریف گوناگون که اندیشمندان از سرمایة اجتماعی عرضه کرده‌اند، بیان شده است (تاجبخش، 1384، الف، ص170، توسلی و موسوی، 1382، ص22):

به نظر نگارنده، سرمایة اجتماعی منابعی است بالفعل یا بالقوه، نهفته در ساختارهای اجتماعی و روابط متقابل بین افراد یا گروه‌ها و سازمان‌های مختلف یک جامعه که ممکن است به ایجاد منافعی در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، برای آن جامعه در سطوح فردی و جمعی منتهی شود.

ابعاد سرمایة‎ اجتماعی

با توجه به اینکه سرمایة‌ اجتماعی، مفهومی ترکیبی است، ابعاد مختلفی دارد که با یکدیگر در ارتباط و پیوند هستند و تعاملی چندسویه میان آنها برقرار است. توجه به این ابعاد، در درک این مفهوم کمک فراوانی می‏کند. این ابعاد به‌گونه‌ای هستند که در صورت تقویت آنها می‌توان زمینه توسعه را فراهم کرد. سرمایة اجتماعی به ابعاد چهارگانه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تقسیم شده است (علینی، 1391، ص125).

*   عناصر و مؤلفه‎ها‏ی سرمایة اجتماعی

توجه به اینکه سرمایة اجتماعی به ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی
و سیاسی تقسیم شده است، در اینجا لازم است مؤلفه‎ها و اجزای سرمایة اجتماعی با توجه به هر یک از این ابعاد نیز بیان شود.

*   مؤلفه‎های بعد اجتماعی

اعتماد، روابط متقـابل، مشارکت، آگاهی عمومی، اخلاقیات و مسئولیت اجتماعی، شبکه‌های رسمی و غیر رسمی، انجمن‌های داوطلبانه، کمک و مساعدت، همکاری
و تعاون، نظم‌پذیری، احترام به یکدیگر، نوع‌دوستی، صداقت، وفای به عهد، صلح
و دوستی، تشریک مساعی و... .

*   مؤلفه‎های فرهنگی

مقررات رفتاری، هنجارها، ارزش‌ها، دین و ایدئولوژی، نمادها، مثل‌ها و استعاره‎ها، جوّ و فضا، اعتقادات دینی، تفکر عقلانی.

*   مؤلفه‎های بعد سیاسی

امنیت، نهادهای عمومی و مدنی، مشارکت سیاسی، انتخابات، قانون‌مداری مردم، روزنامه‎ها و رسانه‎ها، پایبندی حکومت به قانون، انتخابات، کارآمدی حکومت.

مفهوم‌شناسی حج

لغت حج را شرع مقدس اسلام وضع نکرده است؛ زیرا این عمل در عرب پیش از اسلام نیز وجود داشته و بخشی از فرهنگ آنها به شمار می‌رفته و مردم جاهلی نیز آن را انجام می‌داده‌اند. حـجی که در فرهنـگ قرآن و زبان پیامبر9  به کار رفته، مجمـوعة مناسکـی است که در مکه و مشاعر، در زمان خاص و به شکل خاص و بدون پیرایه‏های زمان جاهلیت صورت می‏گیرد.

بررسی ارتباط حج با ارتقای سرمایة اجتماعی جهان اسلام

از جمله دلایل اهمیت فوق‌العاده و منحصر به ‌فرد حج، وجود ابعاد مختلف و منافع وسیع و احیاناً متضاد در آن است که این چنین وسعت و گستردگی­ای در هیچ یک از عبادت‌ها دیده نمی‌شود و این از مختصات حج است که از آیات و روایات مختلف، ازجملة (لِیشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ) (حج : 28) به‌دست می‌آید.

امام رضا7 منافع حج را برای تمام اهل زمین؛ از شرق و غرب می‌داند (مجلسی، 1403ق، ج69 ، ص32). همچنین منافع حج؛ اعم از منافع دینی، دنیوی، فردی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، محلی، جهانی و... است. ازاین‌رو، حج سرمایة عظیم اجتماعی است، همان که بسیاری از متفکران، آن را خیر عمومی دانسته‌اند.

در ادامه، با توجه به ابعاد چهارگانة سرمایة اجتماعی؛ یعنی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و همچنین مؤلفه‌ها و اجزای مربوط به هر یک از این ابعاد، به بررسی مهم‌ترین کارکردهای حج در ارتقای سرمایة اجتماعی پرداخته می­شود.

کارکردهای اجتماعی حج در ارتقای سرمایة اجتماعی

شک نیست که اسلام دینی اجتماعی است و علاوه بر ارمغان رستگاری برای افراد، برای رستگاری جامعه هم برنامه‌هایی دارد؛ بلکه بیشترین اهمیت را برای شئون اجتماعی قائل است. تشریع بسیاری از عبادات؛ از جمله نماز جماعت، نماز جمعه، نماز عید فطر
و عید قربان و همچنین حج، به منظور اهداف اجتماعی است.

در این بخش، قسمتی از کارکردهای اجتماعی حج مورد بررسی قرار می‌گیرد:

1. حج و انجمن‌های داوطلبانه

انجمن، به مجموعه‌ای از افراد گفته می‌شود که نگرانی، هدف و باوری مشترک دارند. انجمن‌های داوطلبانه از نظر جامعه‎شناسیِ سازمان‌ها، جامعه‎شناسی توسعه و جامعه‎شناسی سیاسی، بسیار مهم‎اند. این انجمن‌ها ساختارهای نهادینه شده یاریگری و مشارکت‌اند (سرایی و قاسمی، 1381ش، ص26).

عضویت در انجمن‌های داوطلبانه، یکی از عناصر اصلی سرمایة اجتماعی شمرده شده است؛ زیرا انجمن‌ها از طریق دامنة وسیعی از تماس‌های فردی، ظرفیتی را ایجاد می‌کنند که در بهبود و کارایی کارکرد زندگی اجتماعی ـ سیاسی افراد، نقشی اساسی دارد (خدایی ابراهیم و اکبری، 1387ش، ص 28).

حج به عنوان عملی عبادی، گسترده‌ترین انجمن داوطلبانه از حیث کمیت و کیفیت است. هیچ انجمن داوطلبانه‌ای در دنیا وجود ندارد که سه میلیون جمعیت حاضر داشته باشد؛ جمعیتی که نمایندة بیش از یک میلیارد مسلمان هستند.

حج، محیطی معنوی، آموزشی و علمی است که حضور توده‌ای مردم و سازمان‌ اجتماعی مذهبی موجود در آن، تأثیر فراوانی بر شکل‌گیری سرمایة اجتماعی دارد.

2. حج و آگاهی

آگاهی و شناخت، در دنیای امروز، نقش فوق‌العاده‎ای در زندگی بشر ایفا می‏کند. امروزه دانش و اطلاعات، سرمایه‌ای عظیم در تحولات اجتماعی است که روز به روز هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی، در حال گسترش است.

معرفت یا همان آگاهی و شناخت، نخستین هدیة حج و کلید گشایش برکات حج در زمینه‌های خودسازی، سیاست، اجتماع، قدرت ملی و تعاون میان ملت‌هاست. شناخت عظمت حج و تأمل در پایه‌گذاری این خانه به عنوان خانة خدا و مردم (إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ‏  لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمِینَ)  (آل عمران: 96) و اینکه چگونه حج عامل هدایت عالمیان است؟ مکانیسم آن چگونه است و هدایت عالمیان به چه معناست؟ فهم همة اینها جایگاه حج را به عنوان ثروت اجتماعی بین‌المللی روشن می‌کند.

در حج انواع مختلفی از شناخت‌ حاصل می­شود که برخی از آنها عبارت‌اند از:

الف) وظیفه‌شناسی

یکی از مناسک حج، وقوف در عرفات است. طبق روایات، وقوف در عرفات یکی از ارکان اصلی حج است که حج بدون آن تحقق نمی‌یابد، این وقوف دارای فضایل بسیار ارزشمندی است. عد‌ه‌ای در وجه نامگذاری آن به عرفات گفته‌اند:

«عرفات [به معنای آشنایی] به آن علت است که حضرت ابراهیم7 در اینجا برای قربانی کردن اسماعیل خواب دید و لذا به وظیفة خود آشنا و عارف شد، یا اینکه جبرئیل7 در روز عرفه بر ابراهیم7 وارد شد و مناسک حج را به او آموخت و او را با اعمال این روز آشنا کرد (قائدان، 1386ش، ص149).

بنابراین، حج فرصت مناسبی برای شناختن و شناساندن وظایف شرعی و غیر شرعی، و فردی و اجتماعی است.

ب) خودشناسی

«معرفت نفس» کلید تمامی معارف الهی است. از همین روست که تعبیر بلند «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ» از پیامبر9 و امیر مؤمنان7 در حد شهرت نقل شده است (مجلسی، 1403ق، ج2، ص 31 و ج6، ص251).

اعتماد به نفس، عزت نفس و خود باوری از نتایج خودشناسی است؛کسی­که شناخت صحیحی از خود داشته باشد، در ارتباط با دیگران موفق‌تر خواهد بود و با اعتماد به نفس، به دیگران هم اعتماد خواهد کرد (فتحی، 1393).

حج فرصتی است مناسب برای شناخت خود به عنوان یک فرد، به معنای تأمل در وجود خویش و شناخت ضعف‌ها و توانایی‌های آن و همچنین شناخت خود به عنوان جزئی از مجموعة عظیم امت اسلامی (حسینی خامنه‌ای،1377ش).

ج) خداشناسی

در حج، درس خداشناسی و توحید و نفی هرگونه شرک نهفته است که در تک تک اعمال و مناسک آن، آشکار است و شاید بتوان گفت­که مهم‌ترین پیام حج، خداشناسی است.

دعای عرفه حضرت سیدالشهدا7 که همه ساله در صحرای عرفات تلاوت می‌شود، علاوه بر اینکه از زبان حجت خدا و امامی معصوم نقل شده، شامل مطالب عرفانی و عمیق در مبحث خداشناسی است که مانند آن را در دعاهای دیگر کمتر می‌توان یافت.

د) شناخت اوضاع مسلمین جهان

 اجتماع عظیم حج، فرصت بزرگی را برای آگاهی همه‌جانبه به حقایق و واقعیات عالم، عُده و عِدة مسلمانان، دردها و مشکلات آنان و راه علاجشان، همراه تبادل نظر و مشورت، که راهی مطمئن برای آگاهی‌افزایی است، به‌وجود می‌آورد و در نهایت موجب تألیف قلوب، ایجاد انگیزه‌ها و شکل‌گیری سرمایة اجتماعی می‌شود. حج، اجتماعی بزرگ است که از دو جهتِ ساختاری و آموزه‌های دینی، منبع آگاهی عمومی است.

ه‍ ) شناخت نمونه و نمایی از امت واحده‏

با توجه به آیه کریمه (وَ تَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاس‏) (بقره : 143) حج، عرصة تجلّی شاهد و ناظر بودن مسلمانان بر یکدیگر، بلکه بر همة مردم است. مسلمانان از طریق انسجام و پیوستگی، اخلاق، منش و رفتار، همدردی با سایر ملل اسلامی، اعتمادسازی، افشاگری خیانت‌ها و خباثت‌های دولت‌های وابسته و ناکارآمد داخلی و دخالت‌های استکبار، به­خصوص در عرصة آگاهی بخشی، می‌توانند شاهد و ناظر باشند. این شهادت
و نظارت جز با شناخت امکان‌پذیر نیست که البته این شناخت نیز در حج ممکن است.

و. دشمن‌شناسی

حج، تمرین مبارزة دائمی با دشمنان و بلکه میدان مبارزه با آنهاست. البته این نکتة مهم نباید فراموش شود که لازمة مبارزه با هر دشمنی، علم به دشمنی او و شناخت نقاط ضعف و قوت آن دشمن است.

از جمله دشمنانی که قرآن و روایات حضرات معصومین: از آنها نام برده
و به معرفی آنها پرداخته‌ و حج را میدانی برای مبارزه با همة آن‌ها شمرده، عبارتند از:

 پیروی از نفس[1] (لیثی واسطی، 1376 ش، ص 497) و هوا و هوس[2] (طه: 16)، خشم[3] (خوانساری، 1366 ش. ج‏2؛ ص 454)، جهل[4] (نهج البلاغه حکمت 447 و 174)، شیطان[5] (فاطر: 6) قوم یهود[6] (مائده: 82)، منافقین[7] (بقره: 14)، کفار[8] (نساء: 101)، مشرکین[9] (مائده: 82) و همسران و فرزندان (تغابن: 14).[10]

روشن است که حاجی با رها کردن خانه و کاشانه و بریدن از وابستگی و دلبستگی به آنها، برای اجرای فرمان الهی، با دشمن نفس و وساوس شیطانی به مبارزه برمی‌خیزد.

احکام حج؛ اعم از محرمات و واجبات، همگی تمرین عملی مبارزه با نفس
و شیطان‌اند. حرمت نزاع برای مُحرم، نبرد عملی با دشمنی خشم است. در بین اعمال حج، رَمی جمرات، نماد دشمن‏شناسی و دشمن‏ستیزی است و وقتی حاجی رمی جمرات می‌کند، یعنی به مبارزه با دشمن نفس و شیطان برخاسته است.

3.  حج و ارتباطات اجتماعی

با توجه به اینکه زندگی اجتماعی ضرورتی قطعی است و بدون آن، روابط بین اعضای جامعه ممکن نمی‌­شود و از سوی دیگر، روابط سالم اجتماعی­که از عناصر مهم سرمایة اجتماعی است، جامعة سالم را پی‌ریزی می‌کند، اسلام در دستورهای اجتماعی خود، این هدف را منظور کرده تا انسان‌ها روابط سالمی داشته و برای یکدیگر مفید باشند. عبادت‌های دسته‌جمعی از قبیل نماز، حج و عزاداری‌ها این مقصود را بر آورده می‌کنند.

حج، پیوند دهندة مسلمانان است؛ چون روابط اجتماعی در شبکة مذهبی و اجتماعی حج در سطوح مختلف وجود دارد. حج شبکة ارتباطی معنوی، اجتماعی و سیاسی درون‌گروهی، بین گروهی و بین‌المللی خاص و جامع همة مراتب روابط اجتماعی است. ازاین‌رو، حج مناسب‌ترین فرصت برای ایجاد ارتباطات منطقی و مداوم و تبادل نظر و مذاکرات اصولی میان ملت‌هاست تا بدین­وسیله بتوانند به مشکلات و کمبودهای کشورهای اسلامی آگاه شده، در حل مشکلات دیگر اعضا شریک و سهیم شوند (اولیائی، 1378ق، ش 27، ص29).

عرصه‌های ارتباطات در حج

برخی از عرصه‌های ارتباطی مهم موجود در حج عبارت‌اند از:

ـ  بین ملت‌ها و قومیت‏ها؛

ـ  بین حکومت‌های کشورهای اسلامی؛

ـ  بین حکومت‌های کشورهای اسلامی و قدرت‌های استکباری؛

ـ  بین مذاهب و فِرَق اسلامی.

4. حج و اعتماد(Trust) اجتماعی

اعتماد تعمیم‌یافته و روابط اجتماعی، خمیر مایة سرمایة اجتماعی را تشکیل می‌دهد. اعتماد و روابط اجتماعی نیز همبستگی تنگاتنگی دارند و تار و پود آن دو، آگاهی است.

اعتماد، خیر عمومی است که باید با دقت تمام از آن مراقبت کنیم؛ چون وقتی صدمه ببیند، با آسیب‌های زیادی مواجه خواهیم شد و وقتی نابود شود، جوامع، متزلزل،
و دچار فروپاشی می‌شوند. پیامبر خدا9 ، اعتماد مردم را مایة خوشبختی انسان می‏داند
و می‏فرماید: «کَفَى بِالْمَرْءِ سَعَادَةً أَنْ یُوثَقَ بِهِ فِی‏ أمرِ دِینِهِ وَ دُنْیَاه‏» (پاینده، 1382ش، چاپ4، ص608)؛ «در خوشبختی مرد، همین بس که در کار دین و دنیایش به او اعتماد کنند.»

عرصه‌های اعتماد در حج

حج، میدان ظهور چند نوع اعتماد است؛ اعتماد به خدا (حسینی خامنه‌ای، بیانات 1378)، اعتماد به نفس(حسینی خامنه‌ای، پیام، 1382) و اعتماد اجتماعی­که خود به چند دسته تقسیم می‌شود؛ مثل اعتماد بین حکومت‌ها و اعتماد بین ملت‌ها.

بسیاری از سوء تفاهم‌ها، بدبینی‌ها، کدورت‌ها بین مسلمانان و جوامع اسلامی، ناشی از بی‌اعتمادی ذهنی است؛ مثلاً پیروان یک مذهب احساس می‌کنند که دیگران علیه آنها عمل می‌کنند یا احساس می‌کنند دیگران در اعتقادات و رفتارهای دینی، انحراف دارند. حج، محل رفع این نوع ابهامات ذهنی و فکری است.

حج می‌تواند تحوّلی‏درونی در یکایک مسلمانان ایجاد کند و روح ‏توحید و ارتباط با خدا و اعتماد به او، و نیز احساس قدرت، اعتماد به‏ نفس‏، رستگاری و فداکاری را در حجاج به‌وجود آورد و از اعضای جدا افتادة امت اسلامی، پیکره‏ای واحد و کارآمد و نیرومند بسازد (جعفریان و خسروی، 1371ش، ص135). و چنین تحولی است که از هر انسانی، موجودی شکست‌ناشناس و تهدید و تطمیع‏ناپذیر می‏سازد (مرکز تحقیقات حج، بی­تا، ج2، ص98).

5. حج و همبستگی(Solidarity) و انسجام اجتماعی(SOCIAL SOLIDARITS)

حج، نمود عینی آیة شریفة (وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا) (آل عمران: 103) است که بر دو مسئلة اساسی «تمسک به حبل الله» و «رعایت وحدت کلمه و پرهیز از افتراق و اختلاف» را تأکید می‌کند و می‌تواند توحید را در کالبد ملت‌های مسلمان تزریق کند و باعث انس و مودّت اسلامی و پیوندهای فکری و عاطفی میان مسلمانان گردد (حسینی خامنه‌ای، پیام، 1372).

خداوند، حج را محل اجتماع و امنیت برای همة مردم (بقره: 125)[11] و جبران ناکامی‌ها و شفای دردهای امت اسلامی قرار داده است. این قدرت، از همبستگی اجتماعی میلیونی از چهار گوشة جهان اسلام در یک نقطه و زیر پرچم توحید، حاصل می‌شود.

عرصه‌های همبستگی و وحدت در حج

همبستگی و وحدت مسلمانان ضرورتی انکارناپذیر است و کعبه، به ‏عنوان قبلة واحد مسلمانان و حج به ‏عنوان بزرگ‏ترین همایش جهانی موحدین، در ایجاد کردن
و استحکام بخشیدن این همبستگی و اتحاد، تأثیر شگرفی دارد.

عرصه‌هایی از همبستگی که حج می‌تواند در آن مؤثر باشد عبارت‌اند از:

ـ  همبستگی بین کشورهای مسلمان؛

ـ  همبستگی بین افکار و اندیشه‏های اسلامی؛

ـ  همبستگی بین ملت‏های مسلمان؛

ـ  همبستگی بین آحاد مسلمین (مرکز تحقیقات حج، پاییز 1380، ش37، ص30).

راهکارهای عملی وحدت مسلمین در حج، در موضوعات مختلفی می‌تواند بروز داشته باشد که بنا بر ضرورت عینی و کاربردی بودن مناسک حج، به موارد اصلی آن اشاره می‌کنیم:

ـ  وحدت عقیدتی، فکری و جهانی مسلمین؛

ـ  وحدت اجتماعی، سیاسی و بین‌المللی جهان اسلام؛

ـ  وحدت اقتصادی، تجاری و بازرگانی.

6 . حج و همکاری و مشارکت اجتماعی(participation)

به نظر بسیاری از اندیشمندان، مشارکت، تأثیر مستقیمی ‏بر میزان سرمایة‌ اجتماعی دارد. هر قدر شبکه‎ها‏ی ارتباط اجتماعی متراکم‌تر باشند، احتمال همکاری شهروندان در جهت منافع متقابل، بیشتر می‌شود؛ زیرا مشارکت اجتماعی از طریق افزایش هزینه‎ها‏ی بالقوه عهدشکنی، کاهش فضای ابهام‌آمیز و غیر شفاف، تقویت هنجارهای معاملة متقابل، و ایجاد حس اعتماد به دیگران از طریق تسهیل ارتباطات و ارائة‌ الگوی همکاری در آینده، زمینة‌ همکاری و اعتماد به یکدیگر را در میان کنشگران افزایش می‏دهد (پانتام، 1379ش، صص296، 297 و 298).

کنگرة عظیم حج مناسب‌ترین فرصت و موقعیت برای مشورت، تبادل نظر و مذاکرات اصولی میان ملت‌هاست و در پرتو این ارتباطات منطقی و مداوم، می‎توان به مشکلات
و کمبودهای کشورهای اسلامی آگاهی پیدا کرد و هر کشوری از مجموعة جهان اسلام به عنوان عضوی از بدن وساختار جهانی مسلمین در مشکلات دیگر اعضا شریک وسهیم خواهد شد.

یکی از مهم‌ترین کارکردهای اجتماعی حج، تعاون و همکاری‌ در حوزه‌های مختلف زندگی است. پس می‌توان گفت که حج عرصة عمل به آیة شریفه: (تَعٰاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوىٰ وَلاَ تَعٰاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوٰانِ) (مائده : 2) است. این عمل جمعی، طوری تنظیم شده است و مناسک آن مؤلفه‌هایی دارد که مسئلة تعاون و همکاری را تقویت می‌کند و موجب احسان و نیکوکاری می‌شود؛ از باب مثال، قربانی و تقسیم آن میان مردم؛
به ویژه تنگدستان به معنای دستگیری و تعاون است. وقتی در مهم‌ترین عمل حج، مؤمن، موظف می‌شود تا حیوانی سالم و کامل را بکشد و گوشت آن را به بینوایان دهد، این اندیشه در وی تقویت می‌شود که تنها نباید در مقطع کوتاهی و برای رهایی از گرسنگی به او کمک کرد؛ ‌بلکه باید کاری کرد که از فقر و نداری خارج شود (حسینی، روزنامه کیهان، 28/ 8/ 86).

7. حج و وفای به عهد

از بعد اجتماعی، صداقت و تعهد در جامعه، فرایند توسعه را سرعت می‏بخشد(برامکی یزدی،  confbank.um.ac.ir). سرمایة اجتماعی که باعث حل مسائل جمعی و تسهیل گردش چرخ‌های تعاملات اجتماعی است، از تعهد و مسئولیت‌پذیری در اجرای وظایف و اعتماد به یکدیگر به‌وجود می‌آید (فیروزآبادی، 1384ش، صص161ـ 160).

حج محل تشاور و تعاهد برای حل مشکلات داخلی و بین‌المللی جوامع اسلامی
و حل آنهاست. تعاهد، دو جنبه و عرصه دارد: جنبه درونی که دل‌ها و فکرها را در
بر می‌گیرد، و جنبة بیرونی­که به شکل امت اسلامی و احساس وحدت اشاره می‌کند. احساس مسئولیت و تعهد، از عناصر قدرتند که امت اسلامی باید آنها را کسب کند. از ضرورت‌های مهم کشورهای اسلامی، گستردن بیداری و احساس تعهد و مسئولیت میان جوانان است و این مطلب، متوجه خواص امت است (فتحی، 1393ش).

8 . حج و احترام به یکدیگر

مسالمت، مدارا، برادری، محبت نسبت به یکدیگر و ممنوعیت خشونت، منازعه، فسوق و جدال با دیگران، از تأکیدهای مهم اسلام در حج است. حج، محلی است برای تمرین ترک جدال و مخاصمه با دیگران؛ چنان‌که یکی از محرمات احرام، جدال و مخاصمه با دیگران است.

کارکردهای سیاسی حج در ارتقای سرمایة ‎ اجتماعی

1. حج و تزریق معنویت به سیاست

مذهب و معنویت در سیاست، رسانه‌ها و گفتمان هر روزة بسیاری از افراد در کشورهای مختلف، تأثیر شایان دارد. یکی از کارکردهای مهم حج این است که افراد سیاستمدار و غیر سیاستمدار را در یک گروه قرار می‌دهد و اگر به درستی عمل شود
و افراد قدرتمند و حاکم، واقعاً در کنار مردم عادی و شهروندان دیگر نیز در کنار هم
و در یک صف قرار گیرند، حج به همه آنان؛ صبغة معنوی می‌دهد. این صبغه؛ یعنی همان بندگی و حج، بندگی را خاستگاه تزریق سیاست به جامعه قرار می‌دهد (صالحی،  http://lib.hajj.ir/View/fa/Default.)

2. حج و اعلان مواضع رسمی اسلام و دولت اسلامی در مورد مسائل مختلف

از دیگر کارکردهای سیاسی حج می‌توان به مسئلة اعلان مواضع رسمی اسلام
و دولت اسلامی در مورد مسائل ریز و درشت اعتقادی و فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی اشاره کرد. ازاین‌رو، خداوند به پیامبر9 فرمان می‌دهد:

{وَ أَذانٌ مِنَ اللِهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللهَ بَرِی‏ءٌ مِنَ الْمُشْـرِکِینَ وَ رَسُولُهُ) (توبه : 3)

«و این اعلامى است از خدا و پیامبرش براى مردم در روز حج اکبر که خدا و پیامبرش از مشرکین بیزارند.»

از آنجا که اسلام شفاف‌سازی در همة امور، به ویژه امور سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را بسیار مهم می‌داند، حج را به عنوان مهم‌ترین موقعیت برای شفاف‌سازی قرار داده
و مواضع خود را به جمعیت انبوهی از مسلمانان به­‌طور صریح ابراز می‎کند. اعلان برائت از مشرکان و کافران و مشخص کردن مرزهای خودی از غیر خودی، به این معناست که اسلام با هر نوع مخفی‌کاری، به ویژه در اصول، مخالف است (حسینی، کیهان، 28/8/86).

3. حج و احیای هویت سیاسی اسلامی

هویت، فرایندی است که طی آن، انسان خود را در کنار فرد یا افراد دیگر می‌بیند. این فرایند می‌تواند محصول عضویت در گروه، یا نتیجه عملکرد گروه، به عنوان مرجع برای آن فرد، باشد که مطابق هنجار گروه مرجع، فرد، ارزش‌ها و استانداردهای سایر افراد یا گروه‌ها را چارچوبی برای انطباق خود برمی‌گزیند. از طریق فرایند هویت‏سازی می‌توان به نوعی، به سرمایة اجتماعی دست یافت. زمانی که این فرایند ایجاد می‌شود، شانس تبادل اطلاعات و ارزیابی صحیح آنها نیز افزایش می‌یابد. این فرایند موجب افزایش همکاری و ارتباط متقابل میان افراد نیز می‌شود که البته عکس این قضیه نیز می‌تواند صادق باشد (امین بیدختی و نظری، 1388ش).[12]

مهم‌ترین تأثیر و جلوة حج در عرصة سیاسی و اجتماعی است. هیچ­یک از ادیان دیگر و مکاتب بشری چنین فرصتی در اختیار ندارند که پیروان آنها بتوانند در مراسمی واحد کنار هم جمع شوند. تجمع حج، خود تأثیری سیاسی دارد و نشان‌ دهندة عظمت مسلمانان است. از این به بعد، حج را می‌توان به احیای هویت سیاسی ـ اسلامی تعبیر کرد. هویت سیاسی ـ اسلامی از تقابل امت اسلام با مشرکان و کافران و دشمنان جهان اسلام حکایت دارد. چنین هویتی خود در برائت اسلامی در حج به خوبی تجلی و تبلور می‌یابد.

4. حج و قدرت سیاسی

مراسم حج، منبع پایدار مولد قدرت برای کشورهای اسلامی است؛ منبع قدرتی که از اجتماع مؤمنین برگرد توحید برآمده و در مناسبات جهانی و چالش‌های پیش روی ملل مسلمان و رقابت‌ها و منازعات سیاسی و اجتماعی، مؤثر است؛ به عبارت دیگر، حج به مثابة سرمایة اجتماعی، منبع قدرت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است و می‌تواند مسائل مختلف جوامع اسلامی را حل کند.

امروزه قدرت اقتصادی و انسانی کشورهای اسلامی بر اثر فقدان سرمایة اجتماعی، کارآیی و اثربخشی خود را از دست داده، بلکه به منشأ گرفتاری آنان تبدیل شده است. حاجی با رفتار خوب، برادری و همدلی، میان خود و دیگر ملت‌ها پیوند اسلامی برقرار می‌کند. یکپارچگی امت اسلامی نیز باعث قوی و مقتدر شدن مسلمانان در میدان‌های گوناگون هویت‌یابی می‌شود، و آن وقت، کار برای مستکبران جهانی سخت خواهد شد (فتحی، 1393ش).

دو کارکرد اساسی حج در تولید قدرت

الف)تأثیر روان‌شناختی از طریق تزکیه و طهارت روح و روان که توان و ارادة افراد را بالا می‌برد؛

ب)  همبستگی و انسجام اجتماعی و هضم در جماعت مسلمین و تجسم هویت جمعی اسلامی که نمود عینی آن در به­جا آوردن جمعی مناسک و شعائر حج ظاهر می‌شود که در آن، اختلافات نژادی، زبانی، جغرافیایی و تاریخی، همه رنگ می‌بازد و از همه، یک «کل» پدید می‌آید و توان اجتماعی و بین‌المللی جوامع اسلامی را بالا می‌برد.

نتیجة این دو کارکرد، به ودیعت نهاده شدن قدرت خداوند در ید واحدة امت اسلامی است. غفلت جامعة اسلامی از این قدرت الهی­که می‌تواند به شکل سرمایه و قدرت اجتماعی ظاهر ‌گردد، منشأ آسیب‌ها و تهدیدات زیادی در جوامع اسلامی شده است.

سطوح تولید قدرت در حج

حج می‌تواند در سه سطح، قدرت تولید کند:

الف) قدرت فردی؛  فرد در حج با تزکیه و تهذیب نفس، قدرت درونی مقابله با هوای نفس و وساوس شیطان را پیدا می‌کند. اعتماد به نفس، خود باوری و عزت نفس از نتایج قدرت فردی است؛

ب) قدرت ملی؛ مقصود از قدرت ملی این است که جامعه از اخلاق، علم، ثروت، نظام سیاسی کارآمد، عزم و ارادة عمومی برخوردار باشد و فقدان آن، زمینة انحطاط اخلاقی و سیاسی کشورها را فراهم می‌کند. تعالیم سیاسی و اجتماعی اسلام؛ مانند حج، همه در جهت دستیابی ملل اسلامی به اقتدار، سیادت علمی‌، اخلاقی، سیاسی، روحی و مادی است (حسینی خامنه‏ای21/1/76).

ج) قدرت فراملی؛ پشتوانة جهان اسلام، امت بزرگ اسلامی است و حج، محل نمایش و میدان تحقق این پشتوانة عظیم و تمام‌ناشدنی و غیر قابل شکست است (همان). حج، جایگاه بازشناسی قدرت امت اسلامی است. این بازشناسی، کمک می‌کند که جامعة اسلامی به جایگاه شایسته‌ و واقعی خود در دنیای امروز و فردا پی ببرد (فتحی، 1393ش).

5. حج و امنیت

یکی از نیازهای اساسی جامعة انسانی، امنیت جانی، مالی و اعتقادی، و به طور کلی امنیت حقوقی است که بدون آن، جامعه از آرامش لازم بی‏نصیب می‌ماند و به رشد
و کمال نخواهد رسید. ازاین‌رو، جوامع بشری با وجود اختلاف فرهنگ‏ها و سنت‏ها، به منظور تأمین امنیت اجتماعی خود، همواره تمهیداتی را می‏اندیشند؛ برخی بر تعلیم و تربیت تکیه می‌کنند، برخی قوانین کیفری را چاره‌ساز می‌دانند و گروهی نیز اعمال زور را پیشنهاد می‌دهند. اما سر گذشت جوامع انسانی در گذشته و حال و ناامنی‏های گوناگون، ناموفق بودن هر یک از طرق یادشده را در عمل اثبات کرده است. در مقابل، مکاتب الهی با تکیه
بر مبانی اعتقادی و تربیت دینی، راه اساسی را در تأمین امنیت پیموده و برای دیگر عوامل، نقش دوم را قائل‌اند (همان).

حج، به عنوان عبادتی جهان شمول با مناسک و احکام ویژه و حرکات نمادینش، نموداری از جامعة امن اسلامی و تمرینی برای تأمین صلح و ثبات و امنیت عمومی در طول حیات اجتماعی انسان در همه­جا و هر زمان است، و حرم، مکه و کعبه، با تقدس و شرافتی که دارد، حریم کبریایی حق و جایگاه امن برای انسان‏هاست (رهبر، 1377ش، صص180ـ 179). (وَمَن دَخَلَهُ کانَ آمِنًا) ؛ «و هرکس به این حریم در آید، درامان است» (آل عمران : 97).

6 . قانون‌مداری مردم و حج

واجبات و محرمات متعدد حج و احکام متنوع و پیچیدة آن؛ به‌ویژه کفارات، تمرینی است برای قانون‌مداری آحاد مسلمین.

کارکردهای فرهنگی حج در ارتقای سرمایة اجتماعی

از مهم‌ترین کارکردهای حج، می­تواند کارکردهای فرهنگی آن باشد؛ زیرا کعبه محلی برای هدایت، و مناره‎ای برای توحید بوده است. آفتاب عالم‏تابِ وحی، همواره
بر سرزمین مکه نورافشانی کرده و از این مکان به دیگر اقطار عالم تابیده است. منادیان توحید از این مئذنة بلند ایمان، آهنگ آسمانی دعوت خویش را به گوش جهانیان رسانیده‏اند.

پاره‌ای از کارکرد‌های فرهنگی حج:

1. حج و هنجارهای(Norm) اجتماعی

هنجار که از عناصر و مؤلفه‎ها‏ی مهم سرمایة اجتماعی است، اصل، قاعده یا قانون محسوب می‎شود که باید رفتار را هدایت و راهبری کند و به یک معنا، فرمول رفتار است (ساروخانی، 1370ش، ص491) و سبب هماهنگ شدن با محیط و انتظارات جامعه می‎شود.

هر فرهنگ و تمدنی برای حفظ و بازآفرینی خود نیازمند گسترش هنجارها
و ارزش‌های خود از طریق هنجارهای خاص اجتماعی است. حج از این جهت هنجاری اجتماعی است که به گسترش ارزش‌های اسلامی می‌پردازد.

مراحل هنجارآفرینی و هویت سازی اجتماعی حج

الف) قبل از موسم حج

ب)   هنگامه موسم حج

ت)   بعد از موسم حج

2. حج و احیای سنت‎ها

به نظر فوکویاما توانایی رسیدن به سعادت در یک جامعه، در درجة نخست به دوام و قوام مشارکت و همکاری اعضا و مهم‌تر از آن رعایت موازین اخلاقی، نظیر اعتماد، صداقت، نوع‌دوستی، اتکاپذیری و... وابسته است. بنابراین، احیای سنت‌ها و ارزش‌های معتبر اخلاقی برای ایجاد اعتماد اجتماعی ضروری است (کاظمی، 1376ش، ص219).

حج که سنتی دیرین است و در دل خود سنت‌ها و ارزش‌های بسیار دارد، منبعی است غنی و قوی برای سرمایة‌ اجتماعی جهان اسلام.

3. حج و احیای ارزش‌ها

حج، اردوگاه تربیتی ـ بین‌المللی مسلمانان با همة اختلاف زبانی، نژادی، عادات،
و آداب است؛ محلی برای لبیک‌گویی همة مردم از سرزمین‌های دور و نزدیک به ندای ملکوتی ابراهیم خلیل برای انجام حج و مشاهده منافع (حج : 28) یکی از آثار این تربیت، شکل‌گیری ارادة اجتماعی است که می‌تواند ارزش‌های اسلامی را جهان‌گیر کند. یکی از آسان‌ترین راه‌ها برای استفاده از این فرصت، تأدب به آداب اسلامی، انسانی و قرآنی از روی خشوع، تواضع و محبت است که می‌تواند قلوب را جلب و اذهان را به­هم نزدیک کند و موانع رفتارهای احترام‌آمیز و به وجود آمدن اجتماعات را رتفع سازد (حسینی خامنه‏ای، بیانات، 4/8/88).

حج، مایة استحکام و تقویت پایه‌های دین؛ یعنی نظام ارزشی و هنجاری جامعة اسلامی است و به شیوه‌های مختلف در اصلاح اخلاق و افزایش معنویت فرد مسلمان کمک می‌کند؛ از جمله غفلت زدایی، ایجاد رقت قلب، فرصت بندگی، و لغو امتیازات دنیوی.

4. حج و شعائر دینی

اعتقادات و دستورهای دینی، سرمایه‏ها‎ی اجتماعی هستند و تمامی آنها مؤید افزایش
و اهمیت دادن به سرمایة اجتماعی و حتی افزایش‌دهندة آن می‌باشند. علاوه بر آن، افراد جامعه هم باید اعتقادات و باورهای مشترکی داشته باشند تا بتوانند اهداف جامعه را به پیش ببرند؛ زیرا اگر در جامعه‌ای تضاد فکری زیاد باشد، نیروها صرف خنثی کردن یکدیگر می‌شود.

(إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللهِِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللهَ شاکِرٌ عَلِیمٌ) (بقره: 158)

«صفا و مروه، از شعائر خداست [که یادآور اوست]. پس هرکه خانة [خدا] را حج کند یا عمره گزارد، بر او گناهی نیست که میان آن دو سعی به جا آورد و هرکه افزون بر فریضه، کار نیکی کند، خداوند حق‌شناس و داناست.»

بنابراین، کارکرد دیگر حج این است که جنبة شعائر الهی دارد. توجه به کرامت‌ها و عنایت‌های خداوند ومغفرت و بخشش الهی و به­تعبیر دیگر، لمس کردن خدا درحج اتفاق می‌افتد.

5 . حج عامل بقای دین

اگر حج تشریع نمی‌شد، اصل دین به‌سردی می‌گرایید؛ چنان‌که امام صادق7 هم فرمود: «لَا یزَالُ الدِّینُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْکعْبَةُ»؛ «تا کعبه برپاست، دین برپاست» (کلینی، 1407ق، ج8 ، ص328).

پس نه تنها بقای دین در گرو حج و کعبه است، بلکه بقای مسلمین نیز در گرو آن است؛ همچنان‌که حضرت امیر مؤمنان7 در این‌باره فرمودند:

«لَا تَتْرُکُوا حَجَّ بَیْتِ رَبِّکُمْ فَتَهْلِکُوا وَ قَالَ مَنْ تَرَکَ الْحَجَّ لِحَاجَةٍ مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا، لَمْ تُقْضَ حَتَّى یَنْظُرَ إِلَى الْمُحَلِّقِینَ» (صدوق، بی‌تا، ص537).

«حج خانة خدا را ترک نکنید که موجب هلاکت شما خواهد شد و هرکسى کارى از کارهاى دنیا را بر رفتن حج مقدّم دارد تا به آن کارش برسد، خواهد دید که حاجیان با سرهاى تراشیده برگشتند و او هنوز به حاجتش نرسیده است.»

6 . حج عامل تقویت دین

حضور مردم در کنار کعبه و انجام دادن هر یک از مناسک و آیین‌های حج، تأثیر بسزایی در تقویت ایمان و در نتیجه تقویت دین دارد و زائران را برای ادامه دادن راه پیامبران، استوار و دلگرم می‌سازد (صالحی،  http://lib.hajj.ir/View/fa/Default.)  ازاین‌رو، حضرت امیر7 فرمود: «فَرَضَ اللهُ تَعَالَى‏... وَ الْحَجَ‏ تَقْوِیةً لِلدِّین‏» (مجلسی، 1403ق، ج6، ص110)؛ «خداوند حج را برای تقویت دین و قوت یافتن آیین اسلام واجب گردانید.»

این کارکرد، بیانگر بُعد اجتماعی حج نیز هست؛ زیرا تقویت دین مردم به معنای افزایش همبستگی اعتقادی و آرمانی آنان است و حضورشان در حج، موجب می‌شود روابط عاطفی و عقلی در آنان افزایش یابد و در راستای امت‌سازی حرکت کنند. هماهنگی در هدف، برنامه، اجرا و روش باعث می‌شود نوعی وحدت اجتماعی در میان مسلمانان تقویت شود و یگانگی در هدف و روش و عمل را در خود به‌وجود آورند (صالحی،  http://lib.hajj.ir/View/fa/Default.)

کارکردهای اقتصادی حج در ارتقای سرمایة اجتماعی

سرمایة اجتماعی از پدیده‌ها و عواملی است که در اصل ‌برای بهره‌وری ‌اقتصادی ‌مطرح ‌شد. تحقیقات تجربی متعدد، در کشورهای گوناگون جهان نشان می‌دهد توسعه اقتصادی بالا، سیستم کارآمد اقتصادی، برابری و توزیع عادلانه در آمدها و درآمد سرانة بالا، با میزان بالای سرمایة اجتماعی ارتباط دارد (تاجبخش، 1384ش). حج به عنوان عمل عبادی چند بعدی، کارکردهای اقتصادی دارد که برخی از آنها عبارتند از:

1. افزایش رزق و تأمین مخارج

امام سجاد7 حج را سبب صحت بدن، توسعة رزق، اصلاح و تقویت و تکمیل ایمان و تأمین‌کنندة مخارج مردم و خانواده دانسته‌اند:

«حُجُّوا وَ اعْتَمِرُوا تَصِحَّ أَبْدَانُکُمْ، وَ تَتَّسِعْ أَرْزَاقُکُمْ، وَ تُکْفَوْنَ مَؤُونَاتِ عِیَالَاتِکُمْ» (کلینی، 1407ق، ج8 ، ص178).

«حج و عمره به­جا آورید تا بدن‌هایتان سالم، رزق‌های شما گسترده، و ایمانتان کامل شود و مخارج خودتان و خانواده‌تان تأمین گردد.»

2.  دفع و رفع فقر

پیامبر9 حج را موجب رفتن فقر و آمرزش و پاک شدن از گناهان معرفی کرده‌اند:

«تَابِعُوا بَیْنَ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ؛ فَإِنَّهُمَا یَنْفِیَانِ الْفَقْرَ وَ الذُّنُوبَ، کَمَا یَنْفِی الْکِیرُ خَبَثَ الْحَدِیدِ» (همان، 1407ق، ج8 ، ص186).

«پیوسته حج و عمره بگزارید؛ زیرا این دو، فقر و گناهان را از بین می‏برند، آن‌گونه که کوره آهنگری، زنگارِ آهن را می‏زداید.»

3.  افزایش تعاملات اقتصادی

از کارکردهای مهم حج، افزایش تعاملات اقتصادی و بهره‌وری در این حوزه است. دو کارکرد قبلی حج را نیز که بیشتر جنبه فردی داشتند، در این راستا می‌توان توجیه کرد. این تعاملات بیشتر از راه صنعت گردشگری و تبادل کالا و خدمات صورت می‌پذیرد.

بی‌گمان درآمد اقتصادی حاصل از راه گردشگری و جابه‌جایی انسانی به همراه زاد و توشه و کالا موجب شکوفایی و بهره‌وری بیشتراقتصادی می‌شود. (حسینی، کیهان، 28/8/86).

کارکرد اقتصادی حج، فراگیر است و همه حوزه‌ها را در برمی‌گیرد و چیزی را فرو نمی‌گذارد. در آیات مختلف قرآنی، به مسئلة دستگیری تنگدستان (حج : 28)، منافع بسیاری که برای همة مردمان است (حج : 27 و 28) و نیز رشد و رونق کسب و کار (بقره: 197 و 198)، افزایش تجارت (بقره: 197 و 198؛ مائده: 2) و تقویت پایة فرهنگ جامعه‌پذیری و قوام جوامع و همبستگی اجتماعی (مائده : 97)، برخورداری از برکات و منافع کوتاه و بلندمدت (حج : 27 و 28)، رهایی از تحریم‌های دشمنان با افزایش تبادل اطلاعات علمی و اقتصادی و تولید علم (توبه: 28)، تنظیم امور اساسی جامعه حتی در حوزة فردی و شخصی (قصص : 27) و مانند آن، اشاره شده است (حسینی، کیهان، 28/8/86).

نتیجه‌گیری

همان‎گونه که از آیات و روایات مختلف، از جمله (لِیشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ) (حج: 28)، به‌دست می‌آید، حج، دارای ابعاد مختلف و منافع وسیع و همگانی است که این­گونه وسعت
و گستردگی‌ در هیچ یک از عبادت‌ها دیده نمی‌شود. ابعاد و منافع مختلف دینی، دنیوی، فردی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، محلی و جهانی، برای تمام اهل زمین از شرق و غرب و حاضر و غایب است؛ چه آنهایی که در حج هستند و چه آنهایی که در اوطان خود به‌سر می‌برند. از‌این‌رو، حج، سرمایة عظیم اجتماعی است و توانایی تقویت تمام ابعاد جامعه را دارد؛ به عبارت دیگر حج دارای منافع و کارکردهای اجتماعی، فردی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است و بسیاری از عناصر این ابعاد را به صورت بالفعل یا بالقوه داراست.

از بعد اجتماعی حج یک انجمن داوطلبانه وسیع است که توانایی آگاهی رسانی، ایجاد روابط اجتماعی، اعتماد متقابل، همبستگی، مشارکت، احترام متقابل، وفای به عهد، تعاون و وحدت را داراست.

از بعد سیاسی، حج توانایی دادن هویت و قدرت سیاسی به مسلمین در سه عرصة فردی، ملی و فرا ملی، ایجاد امنیت و قانون مداری را دارد.

سرمایة اجتماعی، ایجادکنندة هویت مشخص است و حج، مهم‌ترین عنصر هویت‌سازی است. هیچ عبادتی از عبادات الهی، مانند حج هویت اجتماعی، سیاسی
و فرهنگی «امت واحدة اسلامی» را تبیین نمی‌کند و تعیّن نمی‌بخشد. دوستی در راه خدا
و دشمنی در راه خدا، محکم‌ترین دستگیرة ایمان تلقی شده است.

از بعد فرهنگی حج خود یک هنجار است و توانایی هنجارآفرینی و هویت‌سازی اجتماعی را دارد. حج، سنت است و می‌تواند سنت‎های دیگری را نیز احیا کند؛ همچنین باعث احیا، بقا و تقویت ارزش‌های اخلاقی، اعتقادات و دین مسلمین ‌شود.

از بعد اقتصادی نیز حج، فرصتی مناسب برای وحدت اقتصادی و بازرگانی بین کشورهای اسلامی است؛ همچنین عاملی معنوی برای رفع فقر و تنگدستی است.

شاید مناسب باشد، از دو نقش دیگر با عنوان جاذبه و دافعه سرمایة اجتماعی حج نام برده شود: حج قابلیت این را دارد که از یک سو میدان تجلی «رُحَماءُ بَیْنَهُم‏» و از سوی دیگر مظهر «أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ» ‌باشد. البته این دو نقش مهم و اجتماعی حج نیز از نقش‌های دیگر حج در عرصة فرهنگی و عرصة فردی نشئت می‌گیرد.