اماکن منسوب به امام علی(ع) در حجاز

مقدمه

منطقة حجاز به عنوان مهد اسلام و دو شهر مکه و مدینه به عنوان مقدس‌ترین شهرهای مسلمانان، دربرگیرندة اماکن و آثار متبرک و زیارتی فراوانی است که از دیرباز تا کنون، همواره محل توجه و احترام مسلمانان بوده است. بخشی از این اماکن، شامل مساجد مقدس و متبرکی است که در محل حضور و نماز خواندن رسول برگزیدة خدا، حضرت محمد9  و دیگر شخصیت‌های مقدس صدر اسلام ساخته شده و یادآور رخدادهای مهم و سرنوشت‌ساز صدر اسلام و دورة حیات پیامبر9  است. بخش دیگری از این آثار شامل گنبدها و زیارتگاه‌هایی است که بر قبور اهل بیت: ، صحابه پیامبر9  و علما و دیگر شخصیت‌های بزرگ
و تأثیرگذار تاریخ اسلام بنیاد نهاده شده است.

در میان شخصیت‌های مقدس مسلمانان که در کنار پیامبر9  در حوادث مهم صدر اسلام نقش و تأثیر چشمگیری داشته‌اند، بی‌تردید نام امیر مؤمنان علی7 می‌درخشد. می‌دانیم که آن حضرت از نخستین سال‌های کودکی خود تا زمان وفات پیامبر9  همواره در ملازمت ایشان به‌سر برد و در جنگ‌های ایشان بیشترین رشادت‌ها و حماسه‌آفرینی‌ها را از خود نشان داد و پیامبر9 نیز در جایگاه‌های متعددی ایشان را به عنوان وصی و خلیفة خود معرفی کرد. بدین ترتیب، طبیعی است که در سرزمین حجاز، اماکن و زیارتگاه‌های متعددی به نام امام علی7  وجود داشته و از همان قرون اولیه زیارتگاه عموم مسلمانان بوده است.

با وجود حجم عظیم آثار و کتاب‌هایی که دربارة اماکن مقدس و زیارتگاه‌های اسلامی در حجاز و به ویژه دو شهر مکه و مدینه نگاشته شده است، با این حال
 به نظر می‌رسد تا کنون نوشتار یا مقالة مستقلی که منحصراً به مساجد و زیارتگاه‌های منسوب به امام علی7  بپردازد، وجود نداشته باشد؛ و یا شاید بهتر است بگوییم نگارندة این سطور، در جستجوهای خود موفق به یافتن چنین نوشته‌ای نشده است.

با توجه به مقدمة فوق، نگارنده در این نوشتار به واکاوی مکان‌های منسوب به
امیر مؤمنان7  در سرزمین حجاز و تبیین موضوع ارتباط آنها به آن حضرت می‌پردازد. تلاش بر آن بوده است که در یافتن ارتباط این مکان‌ها با امام علی7 ، از منابع معتبر روایی و تاریخی و نیز بیان تاریخچه و موقعیت آنها، از منابع معتبر جغرافیایی و تواریخ محلی استفاده شود.

1. محل ولادت امام علی7

از دیدگاه شیعه، از مهم‌ترین فضایل و مناقب حضرت علی7 آن است که ایشان در خانة کعبه به دنیا آمده است. از این‌رو، خانة کعبه را باید یکی از مکان‌های منسوب به امام علی7 ، بلکه از مهم‌ترین آنها در حجاز به شمار آورد.

جزئیات ولادت امیر مؤمنان علی7 در خانة کعبه را شیخ صدوق (م 381ق) به سند خود از سعید بن جبیر، به نقل از یزید بن قعنب و شیخ طوسی (م 460ق) به نقل از محمد بن احمدبن شاذان، به­سند خود از عائشه و انس بن مالک، به نقل از عباس عموی پیامبر9 ، و به سند خود از امام صادق، از ائمه: به نقل از عباس ویزیدبن قعنب، و ابن شهرآشوب (م 588ق) به صورت مرفوع از شعبه، از قتاده، از انس، از عباس عموی پیامبر9 و نیز به نقل از حسن بن محبوب سرّاد یا زرّاد (م 224ق) به روایت از امام صادق7، بیان کرده‌اند (ابن بابویه، 1385ق/1966م، صص136ـ 135؛ همو، 1361ش، صص63 ـ 62 ؛ طوسی، 1414ق، ج1، صص707 ـ706 ؛ ابن شهرآشوب، 1412ق/1991م، ج2، صص199ـ 198).

خلاصة این روایات چنین است­که فاطمة بنت اسد، مادر گرامی امیر مؤمنان7 ،
زمانی که فرزندش علی7 را باردار شد، روزی در حال طواف خانة کعبه بود که ناگهان دچار درد زایمان شد. پس به درگاه خداوند دعا کرد که فرزندش صحیح و سالم به دنیا بیاید. ناگهان دیوار کعبه شکافته و فاطمه بنت اسد وارد آن شد و پس از سه روز همراه نوزاد خود از خانة کعبه خارج شد.

علما و محدثان متقدم شیعه تأکید کرده‌اند که پیش و پس از علی7 ، هیچ نوزادی در کعبه متولد نشده و افتخار ولادت درکعبه، تنها مخصوص آن حضرت است (از جمله ر.ک: مسعودی، 1409ق/1988م، ص142؛  مفید، 1416ق/1995م، ج1، ص5 ؛  ابن شهرآشوب، ج2، ص200).

از میان علمای اهل سنت نیز حاکم نیشابوری (م 405ق) احتمالاً نخستین کسی است که به مسئلة ولادت امام علی7 در داخل کعبه اشاره کرده و آن را «متواتر» دانسته است (حاکم نیسابوری، 1422ق/2002م، ج3، ص550).

همچنین ابن مغازلی (م 483ق)، عالم مالکی مذهب، روایت دیگری از ولادت امام علی7 درکعبه را به سند خود از امام موسی کاظم، از امام صادق، از امام باقر، از امام زین‌العابدین: ، از رُبدَه بنت قریبة ساعدی، از مادرش ام‌عماره بنت عباده ساعدی ـ که شاهد عینی ماجرای ولادت بوده ـ  نقل کرده است (ابن المغازلی، 1427ق/2006م، صص55 ـ 54).

پس از اینها، علمای دیگری نیز همچون محمد بن طلحه شافعی (م652ق)، سبط ابن جوزی (م654ق) و ابن صبّاغ مالکی (م855ق) موضوع ولادت امیر مؤمنان7 در کعبه را مطرح کرده‌اند (النصیبی، 1419ق/1999م، ص63 ؛ سبط ابن جوزی، 1427ق، ص30 ؛ ابن الصبّاغ، 1409ق/1988م، ص30) و به پیروی از آنها، جمع دیگری از نویسندگان متأخر اهل سنّت این موضوع را پذیرفته‌اند.

با این حال، با توجه به اینکه مسئلة ولادت امام علی7 در کعبه در سده‌های اولیه مورد پذیرش همة اهل سنّت نبوده، از دیرباز مکان دیگری در مکة مکرمه به عنوان محل ولادت آن حضرت وجود داشته است. این مکان «مولد علی7 » نام داشته و محل آن شعب ابی‌طالب ـ که امروزه به نام «شِعب علی» شناخته می‌شود ـ بوده است. در فاصلة کمی از آن نیز خانة محل تولد پیامبر9  قرار داشته که امروزه به‌جای آن، ساختمان کتابخانة مکة مکرمه ساخته شده است.

با استناد به نوشتة ابن جبیر (م614ق)، محل ولادت امام علی7 در زمان وی مسجدی بوده که در آنجا کتیبه‌ای به شرح زیر وجود داشته است:

«هذا المسجد هو مولد علی بن أبی طالب ـ رضوان الله علیه ـ و فیه تربّی رسول الله
ـ صلّی الله علیه و [وآله] وسلّم ـ و کان داراً لأبی طالب عمّ النبی ـ صلّی الله علیه
و [وآله] وسلّم ـ  و کافله»  (ابن جبیر، بی‌تا، ص141).

به گفته تقی‌الدین فاسی (م832 ق)، در ادامة همین کتیبه آمده است که این محل به دستور خلیفة عباسی، الناصر لدین الله (حکومت: 622 ـ 575) در سال 608 ق ساخته شده است (الفاسی، 2007م، ج1، ص49).

بنابرآنچه گذشت، محلی راکه اهل سنت به­عنوان محل ولادت‌ امام علی7 می‌شناخته‌اند، باید خانة پدری آن حضرت دانست که امام7 بخشی از سال‌های کودکی خود را در آن سپری کرده است. این خانه در دورة سعودی به مدرسه‌ای شبانه به نام «مدرسة النجاح» تبدیل شده بود که همین مدرسه نیز در سال 1402ق در جریان پروژة صاف کردن محلة «شِعب بنی‌هاشم» (سوق اللیل) و منطقة «شعب علی» و خانه‌های واقع در کوه ابوقبیس، تخریب گردید و به­طور کامل از بین رفت (ابوسلیمان، 1430ق/2009م، ص157).

2. سایر اماکن منسوب به امام علی7 در مکة مکرمه

ابن شهرآشوب مازندرانی (م 588ق) در جایی که دربارة مشاهد و زیارتگاه‌های منسوب به امام علی7 سخن می‌گوید، مکان‌های تاریخی دیگری را در مکه همچون خانة حضرت خدیجه ـ که امام علی7 در آنجا نزد پیامبر9 پرورش یافت و سال‌هایی از کودکی خود را سپری کرد ـ و نیز محلی که پیامبر در آنجا از نزدیکان خویش «بیعت عشیره» را گرفت، در شمار زیارتگاه‌های مرتبط با امام علی7 برشمرده است. او همچنین از محل نماز خواندن امام علی7 نزدیک درِ خانة محل تولد پیامبر9 در شعب بنی‌هاشم سخن گفته است (ابن شهرآشوب، ج2، ص227) که شاید منظور وی، همان خانة پدری امام علی7 باشد که نزد اهل سنت به عنوان زادگاه ایشان شناخته می‌شده است.

همچنین در منطقة «تنعیم» مسجدی به نام امام علی7 وجود داشته است که برخی از مورخان بدان اشاره کرده‌اند. ابن جبیر احتمالاً نخستین کسی است که به وجود این مسجد در مقابل مسجد عایشه اشاره کرده است (ابن جبیر، ص90). احتمالاً این مسجد همانجایی است که ابن شهرآشوب از آن با عنوان «مسجد احرام برای میقات» یاد کرده و ساخت آن را به امام علی7 نسبت داده است (ابن شهرآشوب، ج2، ص227).

تقی‌الدین فاسی نیز از «مسجد علی» یاد کرده و محل آن را در مسیر «وادی مَرّ الظهران»
و نزدیک مسجد تنعیم تعیین کرده است (فاسی، ج1، ص443). ابن فهد مکّی (885ق) نیز در بیان محل احرام بستن عبدالله بن زبیر در ذیل حوادث سال 64ق، اشارة مختصری به این مسجد کرده و گفته است: ابن زبیر از محل تپه‌ای مقابل مسجد عایشه، به فاصلة پرتاب یک تیر از آنجا احرام بست و نزدیک این محل مسجدی منسوب به علی7 وجود دارد (ابن فهد مکّی، 1983م، ج2، ص76).

همچنین ابن جبیر در توصیف «دار الخیزران» در مکّه، در سفرنامة خود، به وجود محل نشستن و تکیه دادن پیامبر9 در این مکان، و محل منسوب به ابوبکر و محل منسوب به امام علی7 ، به ترتیب در سمت راست محل نشستن پیامبر اشاره کرده است (ابن جبیر، ص145). گفتنی است دار الخیزران در جریان توسعة مسجدالحرام در زمان ملک سعود بن عبدالعزیز در سال 1375ق تخریب شد و محل آن در محدودة مسجدالحرام قرار گرفت (الکردی المکّی، 1420ق/2000م، ج2، ص86).

3. اماکن منسوب به امام علی7 در مدینة منوره

حضرت امیر مؤمنان7 پس از گذشت مدت کوتاهی از هجرت پیامبرخدا9 از مکه به مدینه، به این شهر مهاجرت نمود و تا زمان آغاز خلافت ظاهری خود، در این شهر زندگی کرد. برخی نویسندگان سدة ششم هجری همچون هروی و ابن شهرآشوب، از خانة امام علی7 در مدینه، به عنوان یکی از مکان‌های زیارتی این شهر در زمان خود یاد کرده‌اند (هروی، 1953م، ص92 ؛ ابن شهرآشوب، ج2، ص227). ابن مازه بخاری (م 611ق) نیز از خانة امیر مؤمنان علی7 در بقیع، که در گوشة آن پیامبرخدا9  بسیار نماز خوانده، یاد کرده است (ابن مازه، 1392ش، ص208). این خانه ممکن است منطبق بر محل مورد اشارة هروی و ابن شهرآشوب باشد و در منابع دوره‌های بعدی، اشاره‌ای به آن نشده است.

همچنین در مدینه و حومة آن، چندین مسجد منسوب به امام علی7 وجود داشته که برخی از آنها هنوز پابرجا و برخی دیگر از بین رفته است؛ از جمله در منطقة «فتح» در شمال غربی مدینه، مسجدی به نام امام علی7 وجود داشت که یکی از چهار مسجد اصلی مجموعة مساجد موسوم به «مساجد سبعه» به شمار می‌آمد. بی‌تردید نام‌گذاری این مسجد به امام علی7 ، ناظر به نقش اساسی و بسیار مهم آن حضرت در غزوة «احزاب» یا «خندق» بود که در جریان آن، امام7 با عمرو بن عبد وَدّ به مبارزه برخاست و او را از پای درآورد.

مورخان مدینه به وجود مسجد موسوم به امام علی7 در سمت جنوبی مسجد سلمان اشاره کرده‌اند (سمهودی، 1422ق/2001م، ج3، ص189؛ السخاوی، 1399ق/1979م، ج1، ص69). گویا برای نخستین بار، این مسجد و دو مسجد سلمان و فتح را امیر سیف‌الدین حسین بن ابی‌الهیجاء از رجال دورة فاطمی در سال‌های 575 و 577ق بنا کرد (المطری، 1426ق، ص141). سپس امیر زین‌الدین ضُغَیم منصوری^[1] آن را پس از آنکه مدتی ویران شده بود، در سال 876ق بازسازی کرد (سمهودی، 1422ق، ج3، ص189؛ سخاوی، 1399ق، ج1، ص69).

این مسجد در دورة اخیر به اشتباه، به نام «مسجد ابوبکر» شهرت یافته بود و متأسفانه در سال 1414ق. در جریان توسعه خیابان از میان رفت. با این حال مسجد دیگری که پیشتر به نام مسجد ابوبکر یا بدون نام بوده، امروزه به نام مسجد علی بن ابی‌طالب7 شهرت یافته است (جعفریان، 1390ش، ص328).

همچنین در محدودة منطقة «مصلّی» و شمال مسجد ابوبکر (در غرب مسجدالنبی)، مسجدی به نام «علی بن ابی‌طالب7» وجود دارد که سمهودی و سخاوی از آن یاد و محل آن را شمال بوستان، موسوم به «عُریضی» تعیین کرده‌اند. نویسندگان و مورخان اهل سنّت، در وجه ارتباط این مسجد با امام علی7 ، آن را محلی که آن حضرت در زمان محاصره عثمان، در آنجا نماز عید را اقامه کرد، معرفی کرده‌اند (سمهودی، 1422ق، ج3، ص121؛ السخاوی، 1399ق، ج1، ص69).

سمهودی این ادعا را به گزارش‌هایی کهن مستند کرده است؛ از جمله از «ابن شَبَّه» به طریق خود از «سعد بن عبید مولی ابن ازهر» نقل کرده است که گفت: «در روز عید با علی[7] نماز خواندم؛ در حالی‌که عثمان در محاصره بود...». از زُهری نیز نقل کرده است که در زمان محاصرة عثمان، سهل بن حُنَیف نماز جمعه را و علی[7]  نماز روز عید را اقامه نمود (سمهودی، 1422ق، همانجا).^[2]

دربارة زمان ساخت دقیق این مسجد اطلاع دقیقی در دست نیست. سمهودی با قید «به نظر می‌رسد»، ساخت آن را به عمربن عبدالعزیز نسبت داده و افزوده است: این مسجد بعدها ویران شد و از بین رفت؛ تا جایی‌که برخی از حاجیان در زمان موسم حج مردگان خود را در آن دفن می‌کردند. تا اینکه امیر زین‌الدین ضُغَیم منصوری آن را در سال 881ق. بازسازی کرد (سمهودی، 1422ق، ج3، صص123ـ 122).

این مسجد در محلة «مناخه» (از محله‌های قدیمی مدینه)، امروزه در ضلع جنوبی خیابانی به همین نام، در جنوب غربی مسجدالنبی، به فاصله 350 متری از آن قرار دارد. در ساختمان آن از سنگ‌های بزرگ سیاه و ستون‌های ضخیم و پهن و بسیار مستحکم استفاده شده است. شبستان مسجد کم‌عرض و طولانی است و سقف آن با هفت گنبد در امتداد یکدیگر پوشیده شده است. گنبد میانی بزرگ‌تر از سایر گنبدها است و در زیر آن، محراب مسجد قرار دارد. در غرب شبستان مسجد نیز مناره‌ای به سبک عثمانی وجود دارد (نجفی، 1386ش، ص297
و 605-603). ساختمان مسجد در دورة اخیر تخریب و در سال 1411ق. از نو بازسازی شده و مساحت فعلی آن 882 متر مربع است (جعفریان، 1390ش، ص320).

افزون بر دو مسجد فوق، سمهودی در بیان زیارتگاه‌های منطقة «قُبا»، به مسجدی متصل به مسجد قبا از سمت جنوب غربی آن، اشاره کرده است که در آن زمان به «مسجد علی7» شهرت داشته و زیارتگاه مردم بوده است (سمهودی، 1422ق، ج3، ص158). مورخان مدینه احتمال داده‌اند که این مسجد در اصل خانة «سعد بن خیثمه» بوده است (سمهودی، همانجا؛ سخاوی، 1399ق، ج1، ص69).

دربارة مسجد فضیخ نیز که در شرق مسجد قبا قرار داشته و در منابع شیعه و سنی، به­عنوان یکی از مساجد ساخته شده در محل نماز خواندن پیامبر9 دانسته شده (الکلینی، 1401ق.، ج4، ص560 ؛ ابن شبّه، بی‌تا، ج1، ص69)، نزد شیعه این باور وجود داشته که در محل این مسجد، معجزة ردّ شمس به وقوع پیوسته است؛ چنانکه از روایتی که کلینی در کافی نقل کرده، این مسئله نتیجه‌گیری می‌شود (کلینی، 1401ق، ج4، ص562).

جمال‌الدین مطری (درگذشته 741ق)، اشاره کرده است که در زمان وی، مسجد فضیخ به نام «مسجد الشمس» شهرت داشته است (1426ق، ص134). اگرچه او وجه این شهرت را بیان نکرده، اما از اشارة فیروزآبادی (م 817 ق) می‌توان دریافت که وجهِ اشتهار آن باور مبنی بر وقوع معجزة ردّ شمس در محل این مسجد بوده است. با این حال او در وقوع این معجزه در محل مسجد فضیخ تشکیک کرده و محل آن را در منطقة صهباء در خیبر دانسته است (سمهودی، 1422ق، ج3، ص171).

همچنین از سوی دیگر، حسین­بن حمدان خصیبی (م334 ق) پس از نقل روایتی مبنی بر اینکه در محل وقوع معجزة ردّ شمس مسجدی ساخته شد، محل این مسجد را در زمان خود (سال 273 ق)، زمین پست وهمواری در غرب مدینه تعیین کرده وآن را زیارتگاه مشهوری دانسته­که همواره بازسازی می‌شود و به محل ردّ شمس برای علی7 شهرت دارد وگفته است که او خود این مسجد را دیده و در آن نماز خوانده است (خصیبی، 1423ق/2002م، ص121ـ 120).

امروزه ساختمان مسجد فضیخ از بین رفته؛ اما زمینی که مسجد در آن قرار داشته، درون یک چهاردیواری بدونِ در باقی مانده است. در عین حال، مسجد «بنوقُریظه»، از دیگر مساجد تاریخی مدینه، که آن هم در منطقه شرق مسجد قبا، نزدیک مشربه امّ‌ابراهیم قرار دارد، به اشتباه به مسجد فضیخ شهرت یافته است (جعفریان، 1390ش، ص301 ـ 299).

4. چاه‌های آب منسوب به امام علی7

امروزه در فاصلة حدود 7 یا 9 کیلومتری جنوب مدینه و بر سر راه مکه، نخلستانی به نام «آبار علی» وجود دارد که وجه تسمیه آن، وجود چاه یا چاه‌های آبی منسوب به امام علی7 است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این منطقه در سده‌های اولیة هجری به نام «ذوالحُلَیفه» شناخته می‌شد؛ اما بعدها به نام «بئر علی» و در دورة اخیر نیز به نام «آبار علی» شهرت یافته است.

ذوالحلیفه، در مقیاس قدیم، از مدینه 6 میل فاصله داشت و نخستین منزلگاه از این شهر در راه مکه بود و پیامبر در آنجا احرام می‌بست (فیروزآبادی، 1389ق/1989م، ص199؛ بکری، بی‌تا، ج3، ص954). مسجد شجره که محل احرام پیامبر9 بوده و امروزه میقات­گاه حاجیان از مدینه است، در این منطقه قرار دارد (نجفی، ج1، صص261 ـ 258).

به گواهی چند تن از مورخان از سده‌های هشتم تا دهم هجری، ذوالحلیفه در زمان آنها به نام «بئر علی» شناخته می‌شده است (فیروزآبادی، ص82 ؛ سمهودی، 1422ق، ج3، ص421). نویسندگان و پژوهشگران دورة متأخر نیز اذعان داشته‌اند که ذوالحلیفه همانجایی است که امروزه به نام «آبار علی» یا «ابیار علی» شناخته می‌شود (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: نجفی، ج1، ص263ـ 262).

گفتنی است در منابع اهل سنّت، خبری از امام صادق7 نقل شده مبنی بر اینکه پیامبرخدا9 دو چاه «قیس» و «شجره» را به امام علی7 اقطاع کرد (یاقوت حموی، 1397ق/1977م، ج4، ص269؛ سمهودی، 1422ق، ج4، ص418). با توجه به اینکه «آبار علی»
و مسجد شجره امروزه در یک منطقه قرار دارند، به نظر می‌رسد چاه آب منسوب به امام علی7 در واقع همان چاه «شجره» باشد که پیامبر9 تیول امام علی7 نمود.

از سوی دیگر، سمهودی (م911 ق)، به نقل از عزالدین ابن جماعه (م819 ق) قول دیگری را دربارة چاه امام علی7 در ذوالحلیفه نقل کرده است مبنی بر اینکه به باور
عوام الناس، امام علی7 در این چاه با جنّیان جنگید (سمهودی، 1422ق، ج4، ص246). اما به نظر می­رسد سمهودی یا ابن جماعه این چاه را با چاه آب دیگری به نام «بئر ذات العَلَم» خلط کرده‌اند که بر اساس باور رایج میان مسلمانان در گذشته، امام علی7 در این چاه با جنّیان جنگید و آنان را شکست داد.

مستند نگارندة این سطور آن است که شماری از جهانگردان و جغرافیدانان مسلمان، از سدة ششم هجری، به این چاه و موقعیت آن در محل دیگری به نام «روحاء» در میان مکه و مدینه اشاره کرده‌اند. از نخستینِ این نویسندگان، ابن جبیر است که ضمن اشاره به موقعیت دقیق «بئر ذات العَلَم» در منطقة «روحاء» در میان مسیر مکه به مدینه، از باور مبنی بر جنگ امام علی7 با جنّیان در این چاه سخن گفته و آن را چاه بسیار عمیقی با قعر دست نایافتنی توصیف کرده است (ابن جبیر، ص167).

تقریباً هم‌زمان با ابن جبیر، علی بن ابی‌بکر هروی (611 ق) از این چاه به عنوان «چاه علی بن ابی‌طالب نزدیک مدینه» یاد نموده و آن را محلی که «گفته می‌شود او در آن با جنّیان جنگید» معرفی کرده است (هروی، ص90). فیروزآبادی نیز موقعیت «بئر ذات العَلَم» را «میان مدینه و صَفراء و مقابل روحاء» مشخص کرده و توصیفی مشابه با قول ابن جبیر دربارة این چاه ارائه کرده است (فیروزآبادی، ص44).

بنا بر آنچه گذشت، واضح است که «بئر ذات العَلَم»، چاه دیگری جز «بئر علی» در ذوالحلیفه است؛ زیرا محل روحاء در فاصلة 40 میلی از مدینه (فیروزآبادی، ص161)،
و موقعیت صفراء بالاتر از «ینبع» از سمت مدینه و در فاصلة یک مرحله از منطقة «بدر» بوده است (حموی، ج3، ص412).

غزوه «ذات بئر العلم» یا جنگ امام علی7 با جنّیان، در کتب مغازی و منابع معتبر تاریخ و سیره پیامبر9 و ائمه7 ذکر نشده است و مشخص نیست که داستان آن از چه دوره
و زمانی شکل گرفته و به باورهای مسلمانان راه یافته است. در میان منابع شیعه، مناقب ابن شهرآشوب از نخستین منابعی است که به تفصیل داستان این غزوه را ـ بدون ارائه سند آن ـ نقل کرده و غلبه امام علی7 بر جنّ را از فضائل آن حضرت برشمرده است (ابن شهرآشوب، ج2، ص103؛ و نیز ج3، ص298).

ابن شهرآشوب، همچنین اشعاری را از چند تن از شاعران شیعه که در حد فاصل سده‌های سوم تا ششم هجری می‌زیسته‌اند، نقل کرده است که در این اشعار، به این داستان
ـ البته بدون اشاره به نام چاه ـ اشاره شده است (همو، ج2، صص105ـ 103 و ص346).

شیخ مفید نیز روایت مشابهی از جنگ امام علی7 با جنّیان ـ البته نه در چاه ـ بلکه در دره‌ای عمیق، نقل کرده و در پایان می­افزاید: این روایت نزد اهل سنّت نیز شهرت دارد
و به‌جز معتزله، کسی آن را انکار نکرده است (مفید، ج1، صص341 ـ 339).

در منطقة جِِعرانه، نزدیک مکه، دو چاه آب، یکی منسوب به پیامبر9 و دیگری منسوب به امام علی7 وجود داشته است که ناصر خسرو در سفرنامة خود از آنها یاد کرده است (ناصر خسرو، 1389ش، ص137). ابوسالم عیاشی (درگذشتة 1090ق)، در سفرنامه­اش (از سال 1074ق)، از وجود دو چاه آب بزرگ در جعرانه خبر داده است (عیاشی، 2006م، ج2، ص167) که می‌تواند منطبق بر دو چاه مورد اشارة ناصرخسرو باشد.

در منطقة ینبع نیز چندین چشمه آب متعلق به امام علی7 وجود داشته است. ابن­شبّه در کتاب خود از سه چشمه متعلق به امام علی7 به نام‌های «عین ابی‌نَیزَر»[3]، «عین البُحَیر»، و «عین بولا یا نولا»[4] یاد کرده است (ابن شبّه، ج1، ص221). به گفتة حمد الجاسر، در روزگار ما در ینبع تنها یک چشمه منسوب به امام علی7 به نام «عین علی» باقی‌مانده و چشمه‌های دیگر از بین رفته یا تغییر نام داده است (الجاسر، بی‌تا، ص19). چشمة باقی‌مانده، امروزه در روستایی به نام «عین علی الحربیه» قرار دارد.

همچنین ابن مجاور (سدة هفتم) به وجود چاه آبی منسوب به امام علی7 ، واقع در فاصلة 4 فرسخی از منطقة «خضراء»، «وادی انظر» اشاره کرده و دربارة آن نوشته است:

«چاه عظیمی است که حاجیان و اعراب ساکن اطراف آن، دام خود را از آن سیراب می‌کنند.» (ابن مجاور، 1996م، ص27). در منابع دیگر نیافتیم که اشاره‌ای به این چاه کرده باشند.

5 . سایر مکان‌های مرتبط با امام علی7 در حجاز

افزون بر زیارتگاه‌ها و مکان‌های مرتبط با امام علی7 در دو شهر مکه و مدینه
و حوالی آن، مکان‌های دیگری نیز مرتبط با آن حضرت در سایر شهرها و مناطق حجاز وجود دارد که شماری از آنها با حوادث تاریخی مهم صدر اسلام، همچون غزوه بدر، غزوة خندق و بیعت  غدیر خم گره خورده است. البته مکان‌هایی را نیز می‌توان سراغ گرفت که از اعتبار تاریخی کافی برخوردار نیست.

از مهم‌ترین مکان‌های مرتبط با امام علی7 در حجاز، باید به «مسجد غدیر» اشاره کرد که در «غدیر خُمّ»، نزدیک شهر تاریخی «جُحفه» قرار داشته است. غدیر خُمّ نام زمین آبگیری است که پیامبرخدا9 در مسیر بازگشت از آخرین سفر حجّ خود به مکه، معروف به «حَجّة الوداع»، در آنجا توقف نمود و در روز 18 ذی‌الحجّه سال 10ق، در مقابل دیدگان انبوه مسلمانان حج‌گزار، حضرت علی7 را به ولایت بر مؤمنان منصوب کرد و حدیث مشهور «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ» را اعلام نمود و مسلمانان با بیعت با آن حضرت، از انتصاب الهی ایشان به عنوان ولی و امام خود، ابراز تسلیم و رضایت کردند.

با توجه به اهمیت فوق‌العادة بیعت غدیر، به­ویژه نزد شیعیان، طبیعی است که از همان قرون اولیة اسلامی، در محل آن مسجدی بنا گردیده و به زیارتگاه شیعیان تبدیل شده باشد؛ چنانکه در روایاتِ نقل شده از ائمه: ، از «مسجد غدیر» یاد و به نماز خواندن در آن توصیه شده است؛ از جمله آنکه از امام صادق7 نقل شده است؛ نمازگزاردن در مسجد غدیر مستحب است؛ زیرا پیامبرخدا9  در آنجا علی7 را به امامت منصوب کرد و خداوند در آنجا حق را آشکار نمود (کلینی، 1401ق، ج4، ص567).

در روایت دیگری آمده است زمانی‌که امام صادق7 به مسجد غدیر رسید، نگاهی به سمت چپ مسجد کرد و فرمود: اینجا قدمگاه رسول الله9  است؛ جایی‌که فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ» (الکلینی، 1401ق، ج4، ص566). از امام کاظم7 نیز نقل شده است که به راوی (عبدالرحمان بن حجّاج) توصیه  فرمودند:  در مسجد غدیر نماز بگزار؛ چراکه نماز خواندن در آن فضیلت دارد؛ و پدرم مرا به این کار توصیه می‌کرد (همو، همانجا).

از میان نویسندگان سده‌های میانی، علی بن ابی‌بکر هروی از «غدیر خم» به عنوان یکی از مکان‌های زیارتی حجاز یاد کرده، اما آن را محلی که پیامبر9 در آنجا با امام علی7 پیمان برادری بست، دانسته است (هروی، ص89). شهید اول (م 786ق) نیز اشاره کرده است که تا زمان وی، مسجد غدیر نزدیک جُحفه باقی مانده و دیوارهایش همچنان سرپاست و راه حج غالباً از کنار آن می‌گذرد (الشهید الاول، 1419ق، ج3، صص118ـ117).

مسجد غدیر، چنانکه از شواهد تاریخی برمی‌آید، در سده‌های اولیة اسلامی در مسیر کاروان‌های حج بوده، اما بعدها با تغییر مسیر کاروان‌ها، این مسجد رو به ویرانی گذاشته و در دوره‌های اخیر نشانی از آن باقی نمانده است. از این رو محل دقیق این مسجد در روزگار کنونی دانسته نیست و دربارة موقعیت جغرافیایی امروزی غدیر خم و مسجد آن، میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد.

در منابع کهن، «غدیر خم» آبگیری نزدیک شهر «جُحفه» معرفی شده که اطراف آن را درختان فراوانی فرا گرفته بوده و راهِ [حج] از میان درختان می‌گذشته است. آب این آبگیر از چشمه‌ای (به فاصلة یک میل از جحفه) تأمین می‌شده و میان آبگیر و چشمه، مسجدی منسوب به پیامبر9 وجود داشته است (مناسک،1401ق/1981م، صص458ـ 457؛ سمهودی، 1422ق، ج3، ص445 ؛ برای آگاهی بیشتر، ر.ک: بلادی، بی‌تا، ص66 ـ 65).

جُحفه نام شهر تاریخی کوچکی از اوایل دورة عباسی است که پس از انقراض خلافت فاطمی، به موازات رشد بندر جدّه و تغییر مسیر کاروان‌های حج، از رونق افتاد و رو به ویرانی نهاد. ویرانه‌های جُحفه امروزه در فاصلة حدود 15 کیلومتری جنوب شرقی بندر جدید «رابِغ» (از بنادر جدید عربستان در ساحل دریای سرخ، و واقع در حدود 140 کیلومتری شمال جدّه) قرار دارد.

در کتاب مسالک، که به اشتباه به ابو اسحاق حربی (درگذشته 285ق) منسوب گردیده، اشاره شده است که در جحفه برکه‌ای و در کنار آن حوض و چاه‌های آبی، و چشمه آبی نیز درون درة رودخانه وجود داشته که در محل این چشمه، دژی با دو دروازه ساخته شده
و خانه‌های مسکونی، در بازار درون آن قرار دارد (مناسک، ص457).

همچنین در این کتاب، به وجود چند مسجد منسوب به پیامبر9 در داخل شهر جحفه
و اطراف آن اشاره شده است؛ از جمله مسجدی در اول جحفه که به نام «عَزوَر» (نام گردنه‌ای در شمال جحفه) شناخته می‌شده؛ و مسجد دیگری نزدیک دو میل،  دو علم در انتهای آن، که «مسجد الائمه» نام داشته است. مسجدی نیز در فاصلة یک میل از جحفه و مسجد دیگری در سمت چپ مسیر، در فاصلة سه میل از آن وجود داشته است (مناسک، صص458ـ 457).

امروزه آنچه از جُحفه باقی‌مانده، شامل دژ سنگی کوچکی با حصار مربّع از دورة عباسی است که نزد اهالی منطقه به «قصر عَلیا» مشهور است. سایر ویرانه‌های شهر نیز، از جمله ویرانه‌های مسجدی قدیمی در سمت جنوب جحفه، به زیر شن فرورفته است. گویا اخیراً در غرب دژِ سنگی و در فاصلة کمی از محل مسجد قدیمی، یک چهاردیواری سیمانی جدید به عنوان مسجد ساخته شده بود.

همچنین امروزه در چند کیلومتری جنوب شهر تاریخی جحفه و در 22 کیلومتری شهر رابِغ، مسجدِ میقات «جُحفه» ـ میقات قدیمی حاجیان شامی و مصری ـ قرار دارد که در دورة اخیر، در سمت غربی ویرانه‌ها مسجدی کهن ساخته شده و اینجا ظاهراً همان مسجدی است که در کتاب مناسک، به وجود آن در فاصلة سه میل از جحفه اشاره شده است (بلادی، بی‌تا، ص56).

از میان پژوهشگران معاصر که به تعیین موقعیت کنونی غدیر خم پرداخته‌اند، پژوهشگر سعودی، عاتق بن غیث بلادی، غدیر خم و چشمه آن را در وادی وسیعی میان دو کوه، در 8 کیلومتری جُحفه و در فاصلة حدود 26 کیلومتری شرق رابغ تعیین کرده که امروزه به نام «غُربه» شناخته می‌شود (بلادی، بی‌تا، ص61).

اما مرحوم سید محمد باقر نجفی، این نظریه را نپذیرفته و با این پیش‌فرض که مرکزیت «جُحفه» مسجد میقات کنونی است، چنین نتیجه‌گیری کرده است که مسجد غدیر خم می‌تواند منطبق بر «مسجد عَزوَر» باشد که در کتاب مناسک، به وجود آن نزدیک دژ جُحفه که ویرانه‌های آن امروزه در چند کیلومتری شمال مسجد میقات جحفه قرار دارد، اشاره شده است (نجفی، 1381ش، صص113ـ122).

در برخی از منابع متأخر؛ از جمله سفرنامة ابن عبدالسلام دَرعی (م 1239ق)، به وجود مسجدی به نام امام علی7 در روستای بدر اشاره و مسجد سنگی مدوّر کوچکی توصیف شده است (الجاسر، 1402ق/1982م، ص96). روستای بدر که محل وقوع غزوة بدر، نخستین رویارویی جدّی مسلمانان با مشرکان مکّه در سال دوم هجری بوده، امروزه در فاصله حدود 150 کیلومتری جنوب غربی مدینه قرار دارد.

گفتنی است سمهودی افزون بر مسجد عَریش در روستای بدر، که در محل توقف و خیمه‌‎گاه پیامبرخدا9 در زمان وقوع غزوة بدر ساخته شده و تا به امروز نیز باقی‌مانده است. از مسجد دیگری به نام «مسجد النصر» در این روستا یاد و دربارة پیشینة آن اظهار بی‌اطلاعی کرده است (سمهودی، 1422ق، ج3، ص457). شاید بتوان چنین احتمال داد که با توجه به نقش اصلی و غیر قابل انکار امام علی7 در پیروزی مسلمانان در جنگ بدر، همین مسجد بعدها به نام مسجد امام علی7 نامیده شده است و شاید ساخت این مسجد نیز بی‌ارتباط با رشادت‌های آن حضرت در این نبرد تاریخی سرنوشت‌ساز نبوده است.

مکان دیگر مرتبط با امیر مؤمنان علی7 در حجاز، قلعة خیبر است که یادآور نقش چشمگیر و رشادت‌های آن حضرت در غزوه‌های پیامبرخدا9 به شمار می‌آید. در جریان غزوه خیبر، امام علی7 با شکست دادن «مَرحَب»، پهلوان یهود و گشودن معجزه‌آسای دروازة قلعة خیبر، یکی از بزرگ‌ترین پیروزی‌های دورة حیات پیامبر9 را رقم زد.

«خیبر» منطقه‌ای کوهستانی ـ سنگلاخی و در عین حال بسیار حاصلخیز است که در آن، باغ‌ها و چشمه‌های فراوانی وجود دارد. شهر خیبر، مرکز استانی به همین نام در فاصلة حدود 170 کیلومتری شمال مدینة منوره است (انصاری، 1427ق/2006م، ص12). در خیبر هفت قلعه به نام‌های ناعم، قموص، الشقّ، نطاة، سلالم، وطیح و کتیبه وجود داشته است که ساکنان آنها در صدر اسلام یهودیان بوده‌اند و همة این قلعه‌ها در جریان غزوة خیبر در سال 7 قمری به دست لشکر مسلمانان گشوده شدند (حموی، ج2، صص410 ـ 409).

بزرگ‌ترین قلعة موجود در خیبر، قلعة «قَموص» بود که به دست امام علی7 گشوده شد و در پایین آن مسجدی به نام پیامبر9 وجود داشت (بکری، ص522). مقدسی (م 380ق)، جغرافی‌دان مسلمان، اشاره کرده است که تا زمان وی، دربِ قلعه‌ای که امام علی7 آن را از جا کند، در خیبر باقی بوده است (مقدسی، 1906م، ص83).

امروزه قلعة قموص به نام قلعة مرحب شناخته می‌شود. در دامنة این قلعه، چشمه‌ای به نام «عین علی» (چشمه علی) وجود دارد (نجفی، ج2، ص416) که اهالی منطقه آن را به امیر مؤمنان علی بن ابی‌طالب7 نسبت می‌دهند (جاسر، 1401ق/1981م، 287). چشمه علی در خیبر، چشمة عریض و عمیقی است که آثار مرمّت و بازسازی در آن از زمان‌های گذشته به چشم می‌خورد و برای رسیدن به آن باید از قلعة مرحب به واسطة پلکانی سنگی پایین رفت (نجفی، ج2، ص416).

گفتنی است با استناد به برخی منابع تاریخی و جغرافیایی، مکان‌های دیگری نیز در سرزمین حجاز وجود داشته که بر اساس باورهای رایج در گذشته، محل وقوع برخی جنگ‌ها و نبردهای امام علی7 بوده است. اما این مکان‌ها اعتبار تاریخی چندانی ندارد و گاه جنبة افسانه‌ای داشته است. البته در منابع، به وجود زیارتگاه‌های دارای گنبد و ساختمان در این­گونه مکان‌ها سخن به میان نیامده است؛ برای نمونه، ابن مجاور در جایی‌که از سرزمین بنی‌سلیم ـ میان مکه و مدینه ـ سخن می‌گوید، به داستان فتح این سرزمین به دست امام علی7 
و غلبة ایشان بر یک زنبور عسل غول‌پیکر اشاره کرده است (ابن المجاور، صص25ـ24).

او همچنین به محل نبرد امام علی7 با مار «افعی» در نقطه‌ای میان طائف و کوه بدر اشاره کرده است (ابن المجاور، ص39)؛ که این­گونه داستان‌ها، در منابع معتبر تاریخ و سیره پیامبر9 نیامده است.

نتیجه‌گیری

بررسی صورت گرفته نشان می‌دهد که مکان‌های منسوب به امام علی7 در حجاز، شامل آثار متعدد و متفاوتی است که از خانة کعبه گرفته تا مساجد موسوم به نام آن حضرت
و نیز چند چشمه و چاه آب را شامل می‌گردد. برخی از این مکان‌ها، نظیر خانة پدری ایشان در مکه و خانة ایشان در مدینه، یادآور حضور و زندگی آن حضرت در این دو شهر و تعداد دیگری از آنها، عمدتاً شامل مساجد منسوب به ایشان، به یادبود برخی رخدادهای مهم صدر اسلام که امام7 در آنها نقش چشمگیری داشته، بنا شده است. مکان‌هایی نیز همچون «بئر ذات العلم» وجود داشته که دارای اعتبار تاریخی کافی نبوده است.

متأسفانه امروزه بیشتر مکان‌های منسوب به امام علی7 از میان رفته است. برخی از آنها؛ از جمله مسجد غدیر خم، در گذر زمان از بین رفته و برخی دیگر نیز همچون خانة پدری امام7 در مکه، مسجد واقع در جنوب مسجد سلمان (از مجموعة مساجد سبعه) در مدینه و مسجد فضیخ یا ردّ شمس در منطقة قبا، در دورة اخیر، از روی عمد یا بی‌توجهی تخریب شده است. اما هنوز شمار دیگری از این آثار، از جمله مسجد نزدیک مصلّی در مدینه و چاه آب ایشان معروف به «آبار علی» پا برجا است؛ و البته محل ولادت آن حضرت؛ یعنی خانة کعبه، همواره محل طواف و نماز حج‌گزاران و قبله‌گاه و محل توجه مسلمانان جهان است.