جایگاه مناسک حج در اندیشه اصحاب امامیه با تکیه بر رجال نجاشی

 مقدمه

مدیریت فرهنگی ائمه: در تمام عرصه‌های زندگی شیعیان در امور مرتبط با حیات مادی و معنوی آنها جلوه‌گر و متجلی است. تدوین فقه شیعه به معنای عام آن در واقع کارکردی مدیریتی از جانب ائمه: است که موجب نشر نظرات ایشان و کاربست آن توسط شیعیان می‌گردد. فریضه «حج» به عنوان مقوله‌ای فقهی، همواره از جمله مباحث مورد تأکید و توجه ائمه: و پیروان مکتب تشیع بوده است.

«رجال نجاشی» آیینه‌ای تمام‌نما از همت اصحاب ائمه: و علمای شیعه در حفظ و توسعه میراث مکتوب شیعه است که بر اساس آن می­توان موضوعات پراهمیت در اندیشه اصحاب امامیه و به طبع آن جامعه شیعه در عصر حضور را شناسایی کرد. این تحقیق به اهمیت مقوله حج بر اساس گزارش‌های تاریخی کتاب نجاشی
و تک‌نگاری‌هایی که در این حوزه توسط اصحاب ائمه در کتاب رجال نجاشی منعکس گردیده، می‌پردازد و در صدد انعکاس اندیشه شیعیان بر اساس این فهرست است. بنابراین در پایان این نوشتار، فهرستی از راویان صاحب کتاب با موضوع مناسک حج بر اساس طبقه راویان فراهم گردیده است.

جایگاه کتاب نجاشی در شناخت جامعه امامیه در عصر حضور

کتاب فهرست اسماء مصنفی الشیعه مشهور به «رجال نجاشی» نوشته ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن عباس نجاشی اسدی کوفی، متوفای سال450قمری، از علمای شیعه در قرن پنجم است. این کتاب به سبب اعتبار آن از دیرباز ـ اگر نتوان گفت پرارزش‌ترین ـ از اصلی‌ترین کتب رجال متقدم شیعه به شمار می‌رود.

خبره بودن نجاشی در شناخت راویان و اهمیت کتابش را می‌توان در اندیشه مرحوم آقابزرگ طهرانی، کتاب‌شناس بزرگ، مشاهده کرده که در مورد ایشان می‌نویسد:

 «الشیخ ابوالعباس احمد بن علی النجاشی الاهوازی... العالم النقاد البصیر المضطلع الخبیر افضل من خط فی الرجال بقلم او نطق بفم، صاحب کتاب الدائر الذی هو مرجع الاوائل و الاواخر». سپس از محقق بحرالعلوم= نقل می‌کند: «انه من اعظم ارکان الجرح و التعدیل و اعلم علماء هذا السبیل، اجمع علمائنا علی الاعتماد علیه
و اطبقوا علی الاستناد فی احوال الرجال الیه» (طهرانی، 1337ش، ص58).

مرحوم نجاشی در مقدمه مختصر خود، انگیزه‌اش از تألیف این کتاب را کلام سید مرتضى (مشهور به علم‌الهدى) بیان داشته که گفته است:

«مخالفان ما اظهار مى‌دارند که شما صاحب بزرگان و تألیفاتى نیستید. به همین دلیل مؤلف این کتاب را در بیان فهرست اسامى مؤلفان شیعه و غیر شیعه که در مورد شیعه کتاب نوشته‌اند، به نگارش در می‌آورد.» (نجاشی، 1418ق، ص3).

در واقع رجال نجاشی به غیر از دغدغه اصلی‌اش، آیینه‌ای تمام‌نما از
میراث فرهنگی ائمه: است که راویان آن را حفظ کرده و به دست ما رسانده‌اند. این کتاب نشان‌دهنده مسائل و دغدغه‌های جامعه شیعه در قرون متقدم است که
برای پاسخگویی به آن مسائل، در قالب کتبی از جانب راویان امامی به جامعه شیعه عرضه شده است. بخش معظم عناوین این کتب را مسائل مرتبط با فقه تشکیل می‌دهد که نیاز جامعه شیعه در همه ابعاد زندگی، از طهارات تا دیات، را شامل می‌شود؛ حج، به عنوان یکی از بنیادی‌ترین ارکان اسلام، یکی از همین موضوعات مهم فقهی است. در ادامه به انعکاس آن در کتاب رجال نجاشی، که به فهم ما
در خصوص جایگاه آن در اندیشه اصحاب امامیه کمک شایانی می‌کند، خواهیم پرداخت.

نگاهی گذرا بر اهمیت حج در فقه امامیه

مقوله حج و انجام مناسک آن، از جمله ضروریات دین اسلام و مذهب تشیّع است. در قرآن کریم و روایات اهل بیت: تأکید بسیاری بر انجام این فریضه الهی شده است که به موجب آن هویت واحد مسلمانان پدیدار می‌گردد. همچنین نشانی از همزیستی مسالمت‌آمیز بین فرقه‌های مختلف اسلامی و نیز نمایش عظمت اسلام است که تقویت هویت اجتماعی مسلمانان و رشد اخلاقی جامعه را در پی دارد.

شیعیان در عصر حضور، همواره مسائل فقهی خود را بر ائمه خویش عرضه می‌کردند. همان‌گونه که پیش‌تر ذکر شد، اهمیت مسئله حج باعث شد تا میراث عظیمی حول محور آن در فقه شیعه تهیه و تنظیم گردد. مسائل گسترده مناسک حج در ساحت عبادی و اخلاقی به قدری مورد توجه بوده است که برای نمونه در گزارشی زراره به امام صادق7 عرض می‌کند: «فدایت شوم! حدود چهل سال است که مسائل حج را از شما می‌پرسم و شما فتوا می‌دهید...» حضرت فرمودند: «ای زراره خانه‌ای که فرشتگان آن را دو هزار سال پیش از آدم7 زیارت کرده و بدان حج گزارده‌اند، تو انتظار داری که مسائل آن طی چهل سال پایان پذیرد!» (صدوق، 1413ق، ج2، ص519).

با توجه به این مقدمه مختصراً می‌توان به اهمیت و جایگاه حج در فقه امامیه
و اندیشه اصحاب ائمه: آگاهی جست.گونه‌شناسی مفاهیم روایی حج در کتب روایی و حدیثی شیعه، نشان‌دهنده برتری این فریضه دینی بر دیگر اعمال همچون نماز و روزه (کلینی، 1407ق، ج2، ص19؛ مجلسی، 1403ق، ج65، ص333)، صدقات (عاملی، 1409ق، ج11، ص22؛ حویزی، 1415ق، ج1، ص680) و آزاد کردن بنده (طوسی، 1407ق، ج5، ص23)، و به عنوان جهاد مستضعفان (صدوق، 1413ق، ج4، ص356) است. به طبعِ توجه ویژه اهل بیت: و تأکید ایشان بر انجام مناسک حج، بروز این تفکر را در بین اصحاب ائمه: شاهدیم که بر انجام این فریضه الهی ثابت‌قدم بوده‌اند و احادیث مربوط به این فریضه را به صورت خاص گردآوری و تدوین کرده‌اند.

مبادرت اصحاب ائمه: بر اقامه اعمال حج

حج، همانند دیگر فرق اسلامی، همواره از عبادات مورد توجه شیعیان بوده و برکات بسیاری برای اصحاب به همراه داشته است؛ از جمله ملاقات با ائمه: (حسینی، 1394ش، صص170ـ 169) و اخذ و عرضه روایات از ایشان.

شیعیان هر ساله در مراسم حج با امام تماس داشتند که معمولاً یا در مکه یا در راه بازگشت از سفر حج و عبور از شهر مدینه صورت می‌گرفت. در این باره امام رضا7 می‌فرماید: «انما امروا بالحج ...مع ما فیه من التفقه و نقل اخبار الائمه» (عاملی، 1409ق، ج11، ص13) این روایت نشان‌دهندة جهت‌دهی حضرات معصومین بر نقل
و انتشار احادیث در بلاد مختلف اسلامی است؛ برای نمونه «ابان بن ابی‌عیاش» در سفر حج به دیدارامام باقر7 رفته و روایت خود را بر ایشان عرضه کرده است (کشی، 1409ق، ص104).

نجاشی از سه کتاب با عنوان ثواب الحج (نجاشی، 1418ق، ص40، 330 و 448)
و دو کتاب فضائل الحج (نجاشی، 1418ق، ص232 و412) یادکرده که محتوای آنها تشویق شیعیان برای انجام فریضه حج بر اساس روایات اهل بیت: بوده است. آثاری چون کتاب وجوب الحج از مرحوم عیاشی (نجاشی، 1418ق، ص353) و کتاب جامع فرض الحج و العمره از شیخ صدوق (نجاشی، 1418ق، ص390) نیز بر وجوب حج
و فریضه بودن آن تأکید کرده‌اند.

نجاشی به بیش از هفتاد کتاب درباره حج و مناسک آن اشاره کرده (ر.ک: نجاشی، 1418ق، ص69، 124 و399) که گویای اهمیت حج نزد اصحاب ائمه: است. به سبب اهتمام راویان در دوران حضور آن‌چنان مسئله حج مورد اهمیت
قرار گرفت که در دوره غیبت نمود آن را می­بینیم؛ چنان‌که شیخ صدوق
هشت کتاب درباره حج نوشت (نجاشی، 1418ق، ص389-390 و 392) این کثرت تألیفات نشان‌‌دهنده مبتلا بودن مسائل شرعی مربوط به حج است. همان‌طور که نجاشی به دلیل اهتمام به فراگیری احکام حج، کتاب الحج ابوالحسن میمونی را ـ که سالیانی قاضی مکه بود و سپس در بغداد ساکن شد ـ  نزد مؤلفش خواند (نجاشی، 1418، ص461).

در میراث فقهی حج، غیر از مسئله حج تمتع، همواره بر عمره مفرده هم توجه می‌شده است. نجاشی علاوه بر کتاب جامع فرض الحج و العمره صدوق، دو کتاب مستقل نیز درباره عمره معرفی کرده است: کتابی از بندار بن محمد بن عبدالله (نجاشی، 1418ق، ص114) و کتابی از عیاشی (نجاشی، 1418ق، ص352).

کتاب الحج ابوعلی محمد بن محمد بن اشعث از آثار منعکس در رجال نجاشی است که در آن روایات عامه درباره حج از امام جعفر صادق7 گردآوری شده است (نجاشی، 1418ق، ص379) از دیگر آثار مرتبط با حج و عمره می‌توان از کتاب مکه
و المدینه محمد بن خالد برقی (نجاشی، 1418ق، ص335) و کتاب مکه و الحرم عیاشی (نجاشی، 1418ق، ص352) نام برد.

در رجال نجاشی گزارش‌هایی، در خلال ترجمه راویان، مربوط به حج آمده است؛ مثلاً همسفر شدن ابوعبیده حذاء با امام باقر7 در سفر حج (نجاشی، 1418ق، ص171) که روایتی درباره حج هم از امام نقل کرده است (طوسی، 1390، ج2، ص150). همچنین در رجال نجاشی به برخی از شیعیان اشاره شده است که در راه بازگشت از حج از دنیا رفته‌اند؛ مانند ابوجعفر محمد بن احمد بجلی که در ذی‌الحجه سال 266قمری، درگذشت و در ذات عرق (حموی، 1995م، ج4، ص107-108؛ ابن عبدالمنعم حمیری، 1984م، ص265) به خاک سپرده شد (نجاشی، 1418ق، ص342)
و احمد بن ادریس اشعری قمی که در سال 306 قمری در قرعا (ر.ک: حموی، 1995م، ج4، ص325؛ جاسر، بی‌تا، ج3، ص1081ـ1082)، در راه مکه به کوفه درگذشت (نجاشی، 1418ق، ص92) حماد بن عیسی جهنی، که در سفر حج همراه با امام موسای کاظم7 بوده است (نجاشی، 1418ق، ص143)، نیز در سال 209قمری، ظاهراً در بازگشت از حج
در وادی قناة گرفتار سیل شد و جان سپرد و به غریق الجحفه مشهور گردید (نجاشی، 1418ق، ص143). همچنین ظاهراً وفات جعفر بن بشیر بجلی(م.208ق.) در ابوا (نجاشی، 1418ق، ص119) به خاطر عزیمت وی به مکه، جهت انجام حج یا عمره، بوده است (کشی، 1348، ص605).

شگفت آنکه ابوالحسن علی بن محمد رازی کلینی مشهور به علاّن و دایی ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی) (نجاشی، 1418ق، ص377) ـ که خود از وکلای امام دوازدهم[ بوده (افندی، 1431، ج4، ص214) و کتاب اخبار القائم7 را نوشته است ـ از حضرت صاحب زمان[ اذن می‌گیرد که به حج برود؛ اما از سوی حضرت توقیعی به دست او می‌رسد که وی را از رفتن به حج در آن سال نهی می‌کند. او بر خلاف فرموده امام[، به حج می‌رود و در راه مکه کشته می‌شود (نجاشی، 1418ق، ص260-261).
با این وجود نجاشی او را توثیق کرده (نجاشی، 1418ق، ص260) و از نظر مرحوم خویی و تستری مخالفت او با امر امام زمان[ منافاتی با وثاقت او ندارد؛ زیرا ظاهراً او از امر آن حضرت چنین برداشت کرده که امر ارشادی است و نه امر مولوی (خویی، 1413ق، ج13، ص138؛ تستری، 1410ق، ج7، ص536).

بعضی از راویان آن‌قدر به حج اهمیت می‌داده‌اند که گزارش‌های جالبی از ایشان به یادگار مانده است. نجاشی گوید احمد بن علویه اصفهانی پنجاه بار از حج به جنگ رهسپار شد که به دلیل مسافرت‌های طولانی، او را «رحال» نامیده‌اند (نجاشی، 1418ق، ص88) یا آنکه ابوالحسین سوسنجردی، از کبار متکلمان امامی، قائل به افضل بودن پیاده رفتن به حج بوده و پنجاه بار پیاده به حج رفته است (نجاشی، 1418ق، ص1023 و 1036). البته روایات درباره ترجیح پیاده رفتن به حج بر سواره رفتن مختلف است که برخی به جمع روایات پرداخته و در صورتی که فرد طاقت داشته باشد و این کار را برای شکسته شدن نفس انجام دهد، پیاده رفتن را بر سواره رفتن ترجیح داده‌اند (ر.ک: طوسی، 1407ق، ج5، صص13ـ12؛ علوی عاملی، 1399ق، ج3، صص305 ـ303).

تدوین آثار فقهی مناسک حج توسط اصحاب ائمه:

شیعیان، به سبب تأکید پیامبر و اهل بیت:، به کتابت احادیث و علوم مختلف اسلامی همت گماردند و میراث مکتوب عظیمی را برای آیندگان خویش فراهم آورده‌اند. از جمله تفاوت‌ها و امتیازات مهم احادیث شیعی بر احادیث اهل سنت این است که تدوین حدیث توسط شیعیان همزمان با عصر سماع یا عصر مقارب حدیث بوده درحالی‌که بین کتابت حدیث و انتقال احادیث شفاهی به مکتوب در نزد اهل سنت، چهار نسل فاصله است. با نگاهی گذرا بر کتب فهارس می‌توان موضوعات پراهمیت در اندیشه اصحاب امامیه و به طبع آن، جامعه شیعه در عصر حضور را شناسایی کرد.

در رجال نجاشی بیش از هفتاد کتاب منحصراً در موضوع حج منعکس شده است (کتاب‌های تبویب شده بسیاری از اصحاب ائمه وجود داشته است که بخشی از آن نسبت به احکام حج بوده است) (ر.ک: نجاشی، 1418ق، ص6) که نشان‌دهنده نیاز جامعه به نشر کتب در این موضوع و همت اصحاب ائمه به نگارش حول مسائل مربوط به حج و رفع این نیاز مسلمانان، به‌ویژه شیعیان، بوده است.

در این بخش جدول تک‌نگاری‌های حول موضوع مناسک حج، که در کتاب نجاشی منعکس گشته است، را بر اساس طبقه راویان جمع‌آوری کرده‌ایم که نشان از اهتمام کتابت مسائل مختلف حج و مناسک آن در تمام ادوار حیات امامیه تا زمان نجاشی (م.450ق.) دارد:

نتیجه‌گیری

همان‌گونه که اشاره شد، تأثیر مدیریت فرهنگی اهل بیت: باعث شد تا شیعیان، علاوه بر اهتمام ویژه بر اقامه مناسک حج، میراث مکتوب عظیمی حول مسئله حج پدید آورند.

بر اساس جدول استخراج شده، جمعاً 55 نفر از صاحبان تألیف در موضوع حج در رجال نجاشی شناسایی شده‌اند که بر اساس طبقه راویان به شرح ذیل هستند:

* طبقه 5، 6 و7 (اصحاب امام سجاد و اصحاب الصادقین:) مشتمل بر 35 نفر.

* طبقه 8 و9 (اصحاب امام کاظم7 تا شروع غیبت صغری) مشتمل بر 12 نفر.

* طبقه10و11 (عصر غیبت صغری و اوایل غیبت کبری تا زمان نجاشی) مشتمل بر 8  نفر.

در مجموع حدود 78 کتاب با موضوع حج در کتاب رجال نجاشی ذکر شده است که اهتمام اصحاب اهل بیت: و محدثان شیعی به مقوله حج و مناسک حج را اثبات می‌کند و مورد تأیید قرار می‌دهد.