معرفی، توصیف و بررسی کتاب [Records of the Hajj] (تاریخ مستند سفر حج)

مقدمه

مستشرقان، اسلام‌شناسانی هستند که هر چند اکثر آنها مسلمان نیستند و یا حداقل در ابتدا مسلمان نبودند و بعدها مسلمان شدند لکن علاقه‌مند به مباحث اسلامی هستند. همین علاقه باعث جذب برخی از آنان به آیین اسلام گردیده  و پس از مدتی کار در این حوزه، مسلمان شده اند. مقوله حج، در کنار دیگر حوزه‌های اسلامی، دارای جذابیتی است که باعث می‌شود، مستشرقان به سراغ آن بیایند و درباره آن، قلم‌فرسایی کنند. آنان یا در این باره کتاب می‌نویسند و یا با سفر به سرزمین وحی و نگارش خاطرات و دیدگاه‌های خود، دیدگاه و رویکرد نوی را در این حوزه، ایجاد می‌کنند. کتاب Records of the Hajj (سجلات الحج) در ده جلد، یکی از آثار ماندگار مستشرقان، در این باره است. این اثر، توسط انتشارات Archive Editions  در سال 1993میلادی در لندن در ده جلد، به دو زبان انگلیسی و عربی به چاپ رسیده و به نام‌های دیگری نیز معروف است:

Records of the Hajj: a documentary history of the pilgrimge to Mecca

Records of the Hajj: a documentary history of the pilgrimge to Mecca

Records of the Hajj: a documentary history of the pilgrimage

این اثر، در واقع تاریخ حج به همراه مستندات تاریخی است که گروه انتشاراتی Archive Editions ، نسخه‌های بایگانی آن را تدوین کرده و به چاپ رسانده‌ است.

این اثر در واقع، تاریخ مستند حج است و هر جلد، به موضوع و یا اتفاقات خاصی پرداخته که پیرامون حج، انجام شده است. نکته قابل توجه آن‌که از آثار مستشرقان غیر انگلیسی زبان، همچون فرانسوی و آلمانی و اسپانیایی نیز استفاده شده است.

جلد اول کلیاتی درباره ادعیه و زیارت خانه خدا و آداب و مناسک آن، آیات قرآن مرتبط با مباحث حج، آمادگی برای سفر حج، بنیان‌گذاری و توسعه حج اسلامی، تفکر و تعمّق درباره کعبه و اهمیت و پیشینه حج، به عنوان یک نهاد اسلامی را بررسی کرده است. جلد دوم، درباره تاریخ حج در دوره‌های مملوکی و عثمانی (630-1814) است. هر چند در مقدمه این جلد، تاریخ حج در دوران صدر اسلام، اموی و عباسی نیز به اختصار، توضیح داده شده است. جلد سوم و چهارم، به حج در دوران عثمانی 1814ـ1887 پرداخته و به عمده سفرنامه‌های مستشرقان در این دوران به حرمین شریفین، پرداخته است. جلد پنجم دوره سلطنت خاندان اشراف هاشمی (1916 ـ 1925) را بررسی کرده است. جلد ششم و هفتم، حاوی اطلاعات بسیار مهمی از دوره سعودی (1926ـ1935) و چگونگی روی کار آمدن آنهاست. در این فصل، به تخریب‌های اماکن تاریخی نیز پرداخته شده است. جلد هشتم درباره توسعه حرمین شریفین در دوران سعودی و جلد نهم درباره بهداشت و سلامت در حج، تنظیم شده است.
وجلد دهم این کتاب، شامل نقشه‌ها، نگاره‌ها و عکس‌هایی از حرمین شریفین و حجاز است:

جلد اول

v. 1. Pilgrim prayers، invocations، and rites

جلد اول این کتاب، به ادعیه و اذکار زیارت خانة خدا وآداب و مناسک آن می‌پردازد و در پنج فصل تنظیم شده است:

فصل نخست، به نمازها، دعاها و آیات قرآن کریم که مرتبط با مباحث حج است، اختصاص دارد؛ از جملة آیات: 196-199 سورة بقره، 96-97 آل‌ عمران و  26 ـ 29 حج. در ادامه این فصل، آداب و اذکار هنگام ورود به مکه، دعای نیت طواف و طواف در هفت قسمت، دعای ملتزم، دعای مقام ابراهیم و حجر اسماعیل آمده است. سپس به دعا و نیتی که می‌بایست در سعی صفا و مروه و در هفت قسمت خوانده شود و نیز دعای اتمام سعی، اشاره می‌کند. همچنین دعای وقوف در عرفات در روز نهم ذی‌الحجه، در ادامه آمده است. قسمت دیگر فصل اول، به ادعیة ویژة مدینه اختصاص دارد؛ از جملة این ادعیه، می‌توان به دعا در مرقد مطهر پیامبر9 و دعا برای سلام و تحیت بر ابوبکر، اشاره کرد.

فصل دوم با عنوان «معنای تجربه حج»، سفر مقدس حج و آمادگی برای این سفر را توضیح می‌دهد. در این فصل، خواننده با اولین قدم از شروع مناسک حج، بستن احرام، مدت زمان محرم بودن، موارد احرام و شرایط ورود به احرام آشنا می‌شود. معرفی جدّه، مکه و کعبه، طواف خانه خدا و اذکارِ طواف، مطالب بعدی را تشکیل می‌دهند. صفا و مروه و مناسک ویژه سعی، همچنین منشأ و نیت سعی، زیارت، عرفات، وقوف، اذکار و ادعیه مربوط به عرفات، زیارت وداع با پیامبر9 در مدینه، مزدلفه، منا، محل قربانی، جمرات، عمره بعد از حج و طواف وداع نیز به تفصیل توضیح داده شده است. قرب الهی، ورود به میقات، نیت، نماز در میقات، محرمات، کعبه، طواف، حجرالاسود، مقام ابراهیم، طواف و سعی، تقصیر، مشعر، منا، رمی جمرات، ذبح اسماعیل و گفت‌وگوی بین پدر و پسر و تثلیث، از جمله مباحثی هستند که در پایان فصل دوم از جلد اول کتاب، و بر اساس آیات قرآن بررسی شده‌اند.

فصل سوم با عنوان «حضرت محمد9 و بنیان‌گذاری و توسعه حج اسلامی»، ابتدا به بت‌پرستان عرب، قبیله قریش و نزاع آنان بر سر قدرت، چاه‌های تحت تملک قبیله قریش و بازسازی کعبه با حکمیت پیامبر9 پرداخته است. سفر حج پیامبر9 در سال هفت هجری و حجة‌الوداع، از دیگر مطالب این فصل است. در ادامه، کتاب اخبار مکه ازرقی، معرفی، و بخش‌هایی از آن ذکر شده است.

فصل چهارم به مشاهدات، تفکر و تعمّق درباره کعبه و توصیف آن پرداخته و در این راستا، به برخی یادداشت‌های تاریخی درباره کعبه اشاره کرده است.

فصل پنجم، اهمیت و پیشینه حج، به عنوان یک نهاد اسلامی، را بررسی کرده است. این فصل، شامل مقاله «اهمیت زیارت در اسلام» به زبان فرانسوی و به قلم ژاک ژومیر (Jacques Jomier) و «راهنمای ابن الجوزی در مورد زیارت مکه» به قلم ژورف د ساموگی (Joseph de Somogyi) و مقاله «اعلامیه حج حضرت محمد9» نوشته ریچارد بل (Richard Bell) است.

ضمیمه جلد اول، توضیحاتی درباره مسجدالحرام، آیین‌های مذهبی و حجرالاسود
به زبان فرانسوی را ارائه می‌دهد.

جلد دوم

v. 2. The early capital، Mamluk، and Ottoman periods (630- 1814)

جلد دوم از کتاب سجلات الحج، در هفده فصل به نخستین خلفای دوره‌های مملوکی و عثمانی (630-1814) می‌پردازد.

در بخش اول از فصل اول، مطلبی درباره شجره‌نامه خلفا، آیه 28 سوره حج و خطبه وداع پیامبر9 در حج در روزهای یازدهم یا دوازدهم ذی‌الحجه اشاره دارد که به نقل از عبدالوحید حمید در کتاب اسلام، راهی فطری، صفحه 2ـ131 (لندن، 1989) آمده است. در بخش دوم، شجره‌نامه خلفای راشدین، اموی و عباسی در قالب جدول، به نقل از کتاب خاندان محمدی اثر اس. لین پول (S. Lane Poole) (کنستابل، 1893) درج شده است. بخش سوم، نمایشی شماتیک (طرح‌واره) از کعبه، به عنوان مرکز جهانی نمازگزاران مسلمان (طلعت مدظمی، قاهره)، ارائه شده است.

فصل دوم، نگاهی اجمالی به حج در دوره اولین خلفای اموی و عباسی و اولین امیران مکه (9-923ق.) دارد. بخش نخست این فصل، حاوی چکیده کتاب شفاء الغرام باخبار البلد الحرام اثر فاسی است که از ترجمه آن با عنوان «تاریخ شهر مکه» نوشته فردیناند وستونفیلد (Wuestenfeld F.) (صفحات 234-301 انتشارات لایپزیگ، 1857) استفاده شده است. بخش دوم، نقشه‌هایی از مکه و مدینه از کتاب جهان عرب، اماکن مقدس عربستان سعودی (انتشارات فرانسوی) ارائه می‌دهد. بخش سوم، چکیده‌هایی از کتاب تاریخ طبری، ترجمه ام. جی جیوجی (M. J. de Goeje) (بریل، 1980) را دربردارد. بخش چهارم، شامل چکیده‌ای از کتاب عربستان، نوشته دی. جی. هوگارس (D. J. Hogarth)  (آکسفورد، کلارندون، 1922) پیرامون شرفای عربستان، و بخش پنجم شامل چکیده‌ای از کتاب تصویر کلی امپراطوری عثمانی نوشته موراجا دوسون (Mouradja DOhsson) (پاریس، 1790) است.

بخش اول فصل سوم با عنوان «بحران‌های حج: طرح خلیفه برای جایگزینی اورشلیم با مکه در سال 70ق.»، به تلاش‌های قرامطه برای تخریب کعبه در سال 317قمری. اشاره دارد که از کتاب جولیوس ولهاوزن (Juliuals Wellhausen) با نام حکومت سلطنتی عرب و سقوط آن (لندن، کورزن ، 1927؛ چاپ اول، برلین، 1902) اقتباس کرده است. بخش دوم، شامل چکیده‌هایی از کتاب رنسانس اسلام نوشته آدام مز (Adam Mez)، ترجمه صلاح‌الدین خدابخش و دی. اس. ماریلیوس (D.S.Maroliouth) (لوزاک، 1937)، و بخش سوم، شامل چکیده‌‌ای از کتاب خاطرات قرامطیان بحرین و فاطمیان اثر ام. جی جیوجی (M. J. de Goeje) (بریل، 1886) است.

فصل چهارم از جلد دوم، با عنوان «زیارت‌ها و کارهای نیک‌ هارون و زبیده
در سال‌های 173ـ216ق.» در دو بخش ارائه شده و چکیده‌ای است از کتاب دو ملکه  بغداد (ص1ـ100 و 7ـ242) اثر نابیا ابوت (Nabia Abbott)  و نقشه مسیر زبیده از بغداد تا مکه (انتشارات دانشگاه شیکاگو) و کتاب تاریخ الرسل و الملوک نوشته طبری، نشر ام. جی جیوجی (M. J. de Goeje)، سری سوم، جلد دوم، صفحات 4ـ651 و 1ـ740 (بریل، 1881م).

فصل پنجم از جلد دوم، به زیارت‌های حلاج و فلسفه او از حج و به دار آویخته شدن او اشاره دارد. این فصل، چکیده‌ کتاب کامل الشائبی با عنوان حلاج به عنوان یک موضوع (بغداد، 1977) است. نیز خلاصه‌ای از کتاب لوئیس مسیگنون (Louis Massignon) با عنوان شور حسین ابن منصور حلاج، شهید عرفانی اسلام در جلد 2 (سوتنر، پاریس، 1922 ـ چاپ مجدد گلیمارد، پاریس 1975). پایان این فصل، نمایشی است از مینیاتورهای قدیمی (نگهداری شده در کتابخانه ملی پاریس) که زائران کعبه را نشان می‌دهد.

فصل ششم به سفر و زیارت ناصرخسرو در سال‌های 424ـ439 قمری می‌پردازد. بخش اول این فصل، خلاصه‌ای از سفرنامه وی مبتنی به تصحیح و نگارش احمد ابراهیمی (وزارت فرهنگ و هنر، تهران، بی‌تا)، و بخش دوم چکیده ترجمه‌ای از کتابسفرها، به کوشش دبلیو. ام. تاکستون جی آر (W. M Thackston Jr) (کتابخانه پرسیکا، 1986) است.

فصل هفتم به زیارت ابن جبیر از حرمین شریفین می‌پردازد و شامل چکیده‌هایی از سفرهای ابن جبیر به قلم آر. جی. سی. برودهاست (R. J. C. Broadhurst) (کیپ، 1952) است.

فصل هشتم به حج و شریف‌های بزرگ مکه در سال‌های 1187ـ1476میلادی اشاره می‌کند و مطالبی از کتاب حکمرانان مکه، اثر جرالد دی گوری (Gerald de Gaury) (روی، نیویورک، 1950) در اختیار خواننده قرار می‌دهد.

فصل نهم درباره حج و سلاطین مملوکی است. بخش اول به حکاکی‌هایی از مقامات مملوکی در قرن نوزدهم در کتاب اعراب اثر ژاک برکو (Jacques Berque)  (پاریس، 1959)، و بخش دوم به زیارت مکه در دوران مملوکی اثر عبدالله انکاوی، مطالعات عرب، شماره 1 (لندن، 1974) پرداخته است.

فصل دهم با عنوان زیارت مانسا موسی ماندینگو، پادشاه مالی در سال 1324قمری، چکیده کتاب کاروان‌هایی از صحرای قدیم اثر ای. دبلیو بوویل (E. W. Bovill)، صفحات 70ـ75 (انتشارات دانشگاه اکسفورد، 1933) است.

در فصل یازدهم، خواننده با مطالبی در مورد سفر ابن بطوطه در اثری به نام رحله ابن بطوطه، صفحات 7ـ104 و 3ـ151 (قاهره: المکتبه التجاریه الکبری، 1938م.) آشنا می‌شود.

فصل دوازدهم به سفر لودوویکو دی ورتهما (Ludovico di Varthema) و سایر مسافران مکه در قرن شانزدهم اشاره می‌کند. بخش نخست از کتاب سفرنامه لودوویکو دی ورتهما  از بولونیا (یکی از شهرهای باستانی ایتالیا) از سال 1502 تا 1508 است. جان وینتر جینز (John Winter Jines) متن ایتالیایی این کتاب را ترجمه کرده است (انتشارات آرگونات، 1928). بخش دوم متنی از جی لوی دلا ویدا (G. Levi Della Vida) با نام زیارتِ مردی پرتغالی از مکه در قرن شانزدهم است که در مجله دنیای اسلام، شماره 32، هرتفورد، کانکتیکات، آمریکا، 1942میلادی به چاپ رسیده و بخش نهایی اثر ریچارد‌ هاکلیوت (Richard Hakluyt) با عنوان سفرهای هوایی، دریایی و زمینی وکشف ملل انگلیسی است. (جیمز مکلهوز، گلاسکو، 1904م.)

فصل سیزدهم با عنوان تلاش برای کنترل مکه، حمله به زائران در مسجدالحرام هنگام زیارت اولیا چلبی اشاره دارد و برگرفته از کتاب حکمرانان مکه، اثر جرالد دی گوری  (Gerald de Gaury)، صفحات 148ـ156 (روی، نیویورک، 1950) است.

فصل چهاردهم به موضوع زیارت جوزف پیتس (Joseoh Pitts) از مکه در سال 1687 می‌پردازد. بخش اول، شامل مطالبی از وی، با عنوان حکایت مومنان از دین
و منش پیروان محمد9  (تی. لانگمن، لندن، 1738)، و بخش دوم، شامل تصاویری از طرح‌هایی با مداد و جوهر قهوه‌ای از مسجدالحرام و مکه در قرن هفدهم است.

فصل پانزدهم، به توصیف سلاطین عثمانی به عنوان خادمین و متولیان شهرهای مقدس، اماکن زیارتی، مناسک حج و کاروان‌های زیارتی در سال‌های 1551ـ1789 می‌پردازد. بخش اول، برگرفته از کتاب تصویر کلی امپراطوری عثمانی نوشته موراجا دوسون (Mouradja DOhsson)  (پاریس، 1790)، و بخش دوم شجره‌نامه سلاطین عثمانی در سال‌های 1281ـ1924 بعد از میلاد (کتاب راهنمای مطالعات خاورمیانه) است. بخش سوم به مقاله‌ای در مجله جنتلمن، جلد 28، نوامبر 1758 اشاره دارد و بخش نهایی، چکیده‌ای از گزارش آقای جورج بالدوین (George Baldwin) با عنوان از اسکندریه تا وزارت امور خارجه، چاپ لندن (1789) است.

در فصل شانزدهم از جلد دوم، خواننده با موضوع حج و دیدار علی‌بیگ از اماکن مقدس در سال‌های 1807ـ1803 در اثری به نام سفرهای علی‌بیگ به زبان اسپانیایی و به قلم دومنیکو بدیا و لبلیچ (Domenico Badia y Leblich)، جلد دوم، صفحات 47ـ144 (انتشارات لانگمن، 1816) آشنا می‌شود.

آخرین فصل جلد دوم (فصل هفدهم)، درباره حج و جنبش وهابیت و حمله به اماکن مقدس و دخالت مصریان در سال‌های 1783ـ1814 می‌پردازد. بخش اول، به دفتر خاطرات سفر در داخل عربستان نوشته جولیوس آیوتینگ (Julius Euting) اشاره دارد که ترجمه آن را ای. گیوم (Guillaume A.) با عنوان جنبش وهابیت انجام داده و در نشریه جهان عرب، شماره 106، 22 اکتبر 1918 به چاپ رسیده است. بخش دوم برگرفته از کتاب فرهنگ جغرافیایی خلیج فارس، عمان و عربستان مرکزی، نوشته جی. اس لوریمر (J. S. Lorimer)   (کلکته، 1915) است. بخش‌های بعدی، حاوی ترجمه گزارشی از زوّار ایرانی  (بمبئی، 1803) است. در بخش پنجم، کتابی از جی. ال بورکهارت (J. L. Burckhardt) با عنوان یادداشت‌هایی پیرامون بادیه نشینان و وهابی‌ها، صفحات 87 ـ101 (لندن، 1831) ارائه می‌شود. دو بخش آخر، درباره شورای بریتانیا از اسکندریه تا وزارت امور خارجه (لندن، 1813)، و چکیده‌ای از نامه شورای بریتانیا از قاهره تا وزارت امور خارجه (لندن، 1814) می‌باشد.

جلد سوم

v. 3. The ottoman period (1814 -1887)

جلد سوم از کتاب سجلات حج، با عنوان دوره عثمانی 1814ـ1887 در نوزده فصل تنظیم شده است.

فصل یک به سفر جی. ال بورکهارت(J. L. Burckhardt) و جیووانی فیناتی (Giovanni Finati) به مکه و مدینه در سال‌های 1814ـ1815 با توجه به کتاب سفرهایی در عربستان (هنری کولبرن، لندن، 1829) می‌پردازد. در فصل دوم، خواننده با مشاهدات خانم میرحسن‌علی در سال‌های 1816ـ1828 با توجه به کتابش، مشاهداتی در مورد مسلمانان هند، (انتشارات دانشگاه آکسفورد، 1917) آشنا می‌شود.

فصل سوم به موضوع حج و اماکن مقدس از دیدگاه ریچارد بورتون (Richard Burton)، سفر به مکه در سپتامبر 1853، بنابر اثر وی با عنوان روایت شخصی از زیارت مدینه و مکه (لندن، 1855) اشاره می‌کند.

در فصل چهارم به بررسی و توصیف کاروان‌های حج از مبدأ دمشق، و حضور سلطان در عزیمت کاروان از مصر در سال 1863 پرداخته شده است. این فصل شامل سه بخش است. بخش نخست چکیده‌ای در مورد کاروان زیارتی سوریه در شهرهای مقدس اسلام اثر آر. تیرس (R. Tresse)  (شومت، پاریس، 1937) است. در بخش دوم چکیده‌ای از ایزابل بورتون (Isobbel Burton) با نام زندگی داخلی سوریه (هنری اس. کینگ و شرکاء، لندن، 1857) ارائه می‌شود. بخش نهایی این فصل، حاوی بخشی از نامه کنسول بریتانیا از اسکندریه به وزارت امور خارجه لندن است.

فصل پنجم از جلد سوم کتاب حاضر به شکوائیه علیه رفتار سبعانه ترکیه نسبت به زائران در سال 1866 می‌پردازد. در فصل ششم به موضوع ورود و نمایش پرده مقدس کعبه در قاهره (1867) می‌پردازد و گزارش‌هایی از توماس رید Thomas Reade)) در پایان موسم‌های زیارت سال‌های 1869، 1870 و 1871 ارائه می‌دهد.

فصل هفتم این جلد پیرامون کشتی‌های زیارتی پرجمعیت خارجی از مبدأ پنانگ، سنگاپور و بنادر هند، نظارت بر گذرنامه‌ها و قوانین کشتیرانی بحث می‌کند. این فصل حاوی مباحثی پیرامون مکاتبات کنسول بریتانیا در جده با وزارت امور خارجه دولت بمبئی، با نماینده سیاسی مقیم در عدن و با وزارت امور خارجه در لندن است.

در فصل هشتم به زیارت جی. اف کین (Jhon F. Keane) (حاج‌محمد امین) از شهر مکه در سال‌های 78 ـ 1877، و چکیده‌ای از کتابش، با نام شش ماه در مکه: موضوع زیارت مکه محمدی (انتشارات برادران تیسنلی، 1881) اشاره می‌شود. فصل نهم اطلاعاتی آماری در مورد تعداد زائرانی که در سال‌های 1876 ـ 1878 از مسیر دریا وارد مکه ‌شدند، در اختیار خواننده قرار می‌دهد. حملات به زائران در جاده‌های بین مکه، مدینه و طائف در ماه‌های اگوست ـ اکتبر1880 موضوع فصل دهم از جلد سوم است. قتل تبعه هندی در مسجدالحرام، بدنامی شریف بزرگ مکه، کشور نابسامان حجاز در دسامبر 1880 در فصل یازدهم بررسی می‌شود.

در فصل دوازدهم به موضوع حج به عنوان منبع اشتغال و درآمد مردم مکه، آموزش در مکه، مشاهداتی در مورد زائران در جاوه (1880) و ورود شریف بزرگ جدید به مکه در سال 1882 پرداخته می‌شود. در این فصل به چکیده‌هایی از یادداشت‌های اسنوک هرگرانجی C. Snouck Hurgronje)) (عبدالغفار) با نام مکه در سال‌های آخر قرن نوزدهم (بریل، لیدن، 1931) و مکاتبات کنسول بریتانیا در جده با وزارت امور خارجه در لندن اشاره می‌شود. گزارش موسم حج سال 1884 در فصل سیزدهم از جلد سوم کتاب آمده است. این گزارش به دست آقای توماس جاگو Thomas Jago))، کنسول بریتانیا در جده، و خطاب به وزارت امور خارجه، و در رابطه با نامه‌های ارسالی به دولت هند و گزارش مشروح معاون وزیر تهیه شده است.

فصل چهاردهم به موضوع تلاش‌های بریتانیا برای بهبودی شرائط سفر زائران، انتصاب مسئول سفر، مشکلات زوّار بومی در بازه زمانی اکتبر 1884 تا فوریه 1885
و مکاتبات بین دولت هند و مسئول سفر می‌پردازد. فصل پانزدهم گزارشی از موسم حج سال 1885 در اختیار خواننده می‌گذارد. این گزارش از سوی عبدالرزاق، معاون کنسول در جده، و برای توماس جاگو Thomas Jago))، کنسول بریتانیا در جده تهیه شده بود. تأثیر شرائط اقتصادی محلی بر حج سال 1885 و گزارش جاگو، کنسول بریتانیا در جده با عنوان «درآمدها و مالیات در ولایت حجاز» سال 1886 موضوع فصل شانزدهم از جلد سوم کتاب است.

فصل هفدهم به گزارش حج در سال 1303 قمری (1886) اشاره می‌کند. این گزارش مورخ 23 مارs 1887 از طرف معاون کنسول جده، و خطاب به کنسول جده تهیه شده است. فصل هجدهم گزارشی در مورد ممنوعیت زیارت مکه از سوی سودان در سال 1887 ارائه می‌دهد. این گزارش از سوی کنسول بریتانیا در جده، و خطاب به سفارت بریتانیا در قسطنطنیه (1887) تهیه شده بود.

فصل پایانی جلد سوم کتاب به گزارش موسم حج در سال 1304 قمری می‌پردازد. این گزارش مورخ 15 فوریه 1887، و از سوی معاون کنسول جده، و خطاب به کنسول جده نوشته شده بود.

جلد چهارم

v. 4. The Ottoman period (188 -1915)

جلد چهارم از کتاب سجلات حج، با عنوان دوره عثمانی (1888 ـ 1915)، و در 21 فصل تهیه و تنظیم شده است.

فصل یک، به ادعای بدرفتاری با زائران کیپ در سال 1888 و گزارش کنسول مقیم جده به سفارت بریتانیا، قسطنطنیه و افشای مکاتبات با والی حجاز و شریف اعظم مکه و نسخه‌ای از عریضه زائران می‌پردازد.

در فصل دوم به موضوع استفاده تجاری از حج از طریق فروش اجباری بلیت و فروش کتاب‌های قرآن در سال‌های 1888 ـ 1889 و مکاتبات والی حجاز و کنسول بریتانیا در جده و همچنین مکاتبات مترجم کنسولگری بریتانیا در جده و معاون کنسول اشاره دارد.

موضوع فصل سوم این جلد، نارضایتی زائران و اهالی حجاز در مورد تلاش شریف مکه برای کسب امتیاز انحصاری سفر زائران هندی در سالهای 1889 ـ 1890 و مکاتبات کنسول بریتانیا در جده با سفارت بریتانیا در قسطنطنیه و نیز مکاتبات با وزارت امور خارجه دولت هند است. در فصل چهارم خواننده با موضوع موقعیت قبائل و حملات آنها به کاروان‌های زیارتی در طی سال‌های 1892ـ 1893 و مکاتبات کنسول بریتانیا در جده با وزارت امور خارجه در لندن و سفیر بریتانیا در قسطنطنیه آشنا می‌شود.

فصل پنجم به بحث پیرامون حمایت از زائران مالایی و سایر زوّار در قبال سوء استفاده‌های تجاری در سال‌های 1893 ـ 1895 و مکاتبات و تلگراف‌های والی حجاز و تعدادی از زوار سنگاپوری با کنسول بریتانیا در جده و سفیر بریتانیا در قسطنطنیه می‌پردازد. حادثه مسجدالحرام در مکه و مناقشه با والی حجاز بر سر هزینه شتر‌های کاروان زیارتی، ناآرامی‌های قبیله‌ای و حملات به کاروان‌های زیارتی و به دنبال آن مکاتبات کنسول بریتانیا در جده با سفیر بریتانیا در قسطنطنیه و والی حجاز موضوع فصل ششم است.

در فصل هفتم به مکاتبات کنسول بریتانیا در جده و والی حجاز در خصوص صندوق امداد زوار برای مراسم جشن ملکه ویکتوریا در سال 1897 و هزینه‌های تحمیل شده بر دوش زائران مالایی و جاوه‌ای، آمار حج سال‌های 1899ـ 1900 و ترجمه متن نامه والی حجاز به کنسول بریتانیا در جده پرداخته شده است.

گزارش حج سال 1317 قمری موضوع فصل هشتم، و یادداشت‌هایی در مورد حج سال 1901 به قلم آر. پی. اچ. لامنس (R. P. H. Lammens) در نشریه نقد و بررسی گرایش به مسیحیت، شماره 7، 1902 موضوع فصل نهم است. گزیده‌هایی از سفر حج حاجی‌خان و ویلفرید اسپاروی (Wilfried Sparroy) در سال 1902 با توجه به کتاب با زائران مکه، نوشته جان لین (John Lane)، 1905 در فصل دهم، آورده شده است. گزارش حج سال 1323 قمری موضوع فصل یازدهم است. این گزارش به موسم حج با عنوان «گزارش حج سال 1905 ـ 1906» اشاره دارد.

فصل دوازدهم به موضوع کاروان زیارتی سوری عازم مکه در سال‌های 1907 ـ 1503، و چکیده‌هایی از نوشته آر. تیرس (R. Tresse) با نام زیارت سوری و اماکن مقدس اسلام (انتشارات شومت، پاریس، 1937) می‌پردازد. موضوع فصل سیزدهم، تجدید قانون اساسی ترکیه و تاثیر آن بر حج (گزارش حج 1909)، ورود زائران موسم جدید حج و شریف اعظم جدید مکه، جدول تعرفه‌های سفر حج زائران هندی در سال 1908 و مکاتبات بین کنسول بریتانیا در جده با سفیر بریتانیا در قسطنطنیه و دولت هند است. گزارش حج سال 1326 قمری (1909) با امضای محمد حسین، معاون کنسول بریتانیا در جده، موضوع فصل چهاردهم از جلد چهارم کتاب است.

فصل پانزدهم به حملات به کاروان‌های حج، راه‌آهن حجاز، گزارشی در مورد راهنماهای حج و موقعیت کلی حج در سال 1909 و مکاتبات بین کنسول بریتانیا در جده با سفیر بریتانیا در قسطنطنیه و وزارت امور خارجه بریتانیا در لندن در خصوص حملات بادیه‌نشینان به راه‌آهن حجاز می‌پردازد. این فصل همچنین حاوی گزیده‌هایی از گزارش به وزارت امور خارجه بریتانیا و راه ‌آهن حجاز در اثری موسوم به راه ‌آهن حجاز و زیارت مسلمانان (انتشارات دانشگاه ایالتی وین، 1971) است.

فصل شانزدهم اطلاعاتی در مورد زیارت ای. جی. بی. ویویل(A. J. B. wavell) در سال 1326 قمری، دو سال حبس او در یمن، چکیده‌ای از اثر او به نام زائر معاصر در عربستان (کنستابل، 1913) و مکاتبات معاون کنسول بریتانیا در حدیده با سفیر بریتانیا در قسطنطنیه در اختیار خواننده قرار می‌دهد. گزارش حج سال 1327 قمری و گزارش حج آن سال به قلم دکتر عبدالرحمان، معاون کنسول در جده، و ارائه جدول آماری در مورد ورود و خروج زائران، موضوع فصل هفدهم است.

در فصل هجدهم، خواننده در جریان موضوع مالیات تعیین شده برای زائران هندی و حمله به کاروان آنها در مسیر جده ـ مکه در سال 1910 و مکاتبات کنسول بریتانیا در جده با قسطنطنیه قرار می‌گیرد. گزارش حج سال 1328 قمری و مکاتبات کنسول با سفیر بریتانیا در قسطنطنیه موضوع فصل نوزدهم است. سفر زیارتی از ایران در سال‌های 1910 ـ 1911 و چکیده‌هایی از نوشته‌های ح. کاظم‌زاده، معاون بازرس سابق امور اقتصادی کنسولگری کل ایران در جده، (انتشارات لورو، پاریس، 1912) موضوع فصل بیستم است.

فصل نهایی از جلد چهارم کتاب به گزارش حج سال 1333 قمری (1915) می‌پردازد.

جلد پنجم

v. 5. The Hashimite period (1916 -1925)

جلد پنجم از کتاب سجلات حج با عنوان دوره هاشمی (1916 ـ 1925)، و در پنجاه و هشت فصل تهیه و تنظیم شده است.

فصل اول از جلد پنجم به موضوع پیشینه تاریخی، یادداشت‌ها و شجره‌نامه خاندان شریف‌های هاشمی مکه و روابط آنها با خلفا و سلاطین عثمانی می‌پردازد. در این فصل چکیده‌هایی از کتاب آشوب در عربستان اثر اسنوک هرگرانجی (Snouck Hurgronje) (استاد زبان عربی دانشگاه لیدن و مستشار وزارت دولت استعماری هلند در سال ۱۸۸۹) ارائه می‌شود (انتشارات پوتنام و نیکربوکر، نیویورک و لندن، 1917).

فصل دوم به موقعیت سیاسی حج ـ شورش اعراب اثر شریف حسین، واکنش مسلمان و نامگذاری ترکی علی حیدر به عنوان امیر جدید مکه و ادعای شریف حسین به عنوان پادشاه ملت عرب و رهبر مذهبی در سال ۱۹۱۶ می‌پردازد. در این فصل به چکیده‌هایی از نشریه اعراب، شماره ۵۰ (۱۹۱۷) و شماره ۵ با عنوان «شورش اعراب در حجاز» (۱۹۱۶)، همچنین بیانیه شریف مکه در سال ۱۹۱۶ به همراه ترجمه آن از کتاب پادشاه حجاز و استقلال اعراب (انتشارات هیمن کریستی و لیلی، لندن، ۱۹۱۷)، و چکیده‌هایی از نشریه اعراب شماره 9، 11 و 14 با عنوان امیر جدید مکه، شماره ۲۰ با عنوان ترجمه بیانیه شریف حیدر، شماره ۲۷ و 29 با عنوان «حجاز: فرضیه سلطنت»، و در نهایت تلگرام‌هایی از شریف عبدالله بن حسین به وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا (بایگانی ملی آمریکا، واشنگتن دی سی) اشاره شده است.

فصل سوم به زیارت و محامل سال ۱۹۱۶ و چکیده‌هایی از نشریه اعراب شماره ۲۳، ۲۰ و ۲۴ با عنوان «محمل» و ۲۶ می‌پردازد. فصل چهارم گزارشی از حج سال ۱۳۳۴ قمری (۱۹۱۶) و چکیده‌هایی از نشریه اعراب، شماره ۲۶ ارائه می‌دهد. در فصل پنجم، شرح حالی از حج و موضوع زیارت به قلم جی. اس. کادری (J. S. Kadri) و چکیده‌ای از نشریه اعراب شماره۲۶، ۲۹، ۳۴ و شماره ۶۳ در اختیار خواننده قرار می‌گیرد.

فصل ششم، حاوی گزارشی از حج سال 1335 قمری (1917) و مکاتبات وزارت امور خارجه دولت هند با مقام کمیساریای مصر در خصوص گزارش کلی زیارت مکه در سال ۱۹۱۸ است. فصل هفتم به یادداشت‌هایی در مورد حج سال ۱۳۳۵ قمری (۱۹۱۷) و مطوف‌ها و امامان حج می‌پردازد. زائران نجدی، آمار حج و محافظان کلید کعبه از دیگر موضوعات این فصل است. چکیده‌ای از گزارش موسوم به «موقعیت شورش شریفی» نشریه اعراب شماره ۶۵ (۱9۱۷)، گزارش مقدماتی زیارت رسمی، نشریه اعراب شماره ۶۷، یادداشت‌هایی در مورد حج اخیر، نشریه اعراب، شماره ۷۳  و یادداشت‌هایی در مورد «خانه شیبی» (بنی‌شیبه) نیز در این فصل آمده است.

فصل هشتم به احداث آسایشگاه زائران بریتانیایی در مکه (1918ـ 1919) و مکاتبات وزارت امور خارجه با وزیر خزانه‌داری، یادداشت ژنرال کلیتون به دفتر اعراب و تلگراف وزارت امور خارجه دولت استعماری به دول حاشیه تنگه هرمز می‌پردازد. در فصل نهم، موضوع زیارت از مبدأ هند شرقی تحت استعمار هلند و موقعیت زائران عربی در سال ۱۹۱۸ بررسی می‌شود. همچنین این فصل، به مکاتبات بین سرکنسول، فرمانده قوای نظامی، دول حوزه تنگه هرمز و دولت هند، همچنین تلگرافی از وزارت امور خارجه بریتانیا در لندن به قاهره و برگزیده‌ای از نشریه اعراب، شماره ۱۰۴ (1918) می‌پردازد.

فصل دهم گزارشی از حج سال ۱۳۳۶ قمری (۱۹۱۸) و گزارشی کلی در مورد سفر زیارتی به قلم کاپیتان وی. پی. کوچران (W. P. Cochrane)، ارائه می‌دهد.

فصل یازدهم تمهیدات لازم برای انتقال محمل و سفر حج از مبدأ کویت را توضیح می‌دهد و گزارش‌های بیشتر در مورد زیارت مکه (1918) و مکاتبات بین مقامات بریتانیایی و مصری در خصوص گشت دریای سرخ (1918)، مقاله حج اثر استنلی میلریا (Stanley Mylrea) از شماره 109 نشریه عربستان فراموش شده (1919)، چکیده‌ای با نام زیارت 1918 از شماره 107 نشریه اعراب (1918)، در اختیار خواننده می‌گذارد.

فصل دوازدهم به موضوع تسلیم مدینه در برابر قوای ترک و تعیین ملک‌حسین به عنوان پادشاه و حج سال ۱۹۱۹، تلگراف‌هایی از مصر به وزارت امور خارجه بریتانیا در لندن (1919)
و چکیده‌هایی از موضوع تسلیم مدینه به قلم اچ. گارلند (H. Garland)، نشریه اعراب، شماره ۱۰۹ و ۱۱۰ با عنوان مرقد پیامبر9  می‌پردازد. آینده خلافت و حذف موانع زیارت مکه از سوی هند شرقیِ مستعمره هلند، تبلیغات بریتانیا در دفاع از شرفای مکه، دستورالعمل‌هایی برای حج آتی (۱۹۱۹)، مکاتبات بین دول مصر، هند و بریتانیا (۱۹۱۹) موضوع بحث فصل سیزدهم است.

فصل چهاردهم به بررسی موضوع زیارت مکه از مبدأ ترکیه و عراق از طریق سوریه در سال ۱۹۱۹ می‌پردازد و به مکاتبات بین وزرای امور خارجه بریتانیا و هند و تلگراف‌هایی از نماینده سیاسی مقیم در بغداد (1919) اشاره می‌کند. فصل پانزدهم گزارشی از حج ۱۳۳۷ق و چکیده‌هایی از گزارش حج۱۹۱۹ از سرهنگ ویکری ارائه می‌دهد.

فصل شانزدهم به ارزیابی مقایسه‌ای از حج ۱۹۱۹ و رفاه زائران بی‌بضاعت حج ۱۹۲۰ ‌
می­پردازد. مکاتبات وزارت آموزش هند و چکیده‌هایی از گزارش‌های حج (1920) بخشی از این فصل است. فصل هفدهم به موضوع حج نیروهای هند
در سال ۱۹۱۹ و چکیده‌هایی از نشریه اعراب، شماره ۱۰۹ (1919)  و مکاتبات بین دفاتر مرکزی مصر با وزارت امور خارجه بریتانیا در لندن (۱۹۱۹) اشاره دارد. تحمیل مالیات و سوء استفاده از زائران، زائران متوفا، کاهش تعداد زائران مالایی، تلاش‌های ملک‌حسین برای کنترل قرنطینه در سال‌های 1919ـ1920، چکیده گزارش‌های ارسالی از جده با نام «موقعیت امیر علی و عبدالله» و گزارش‌های سیاسی سرهنگ ویکری، عامل بریتانیا در جده در سال ۱۹۲۰، از موضوعات فصل هجدهم است.

در فصل نوزدهم خواننده با مطالبی در مورد تردد زائران، سیاست‌گذاری
و امنیتِ زائران هندی در مدینه در سال‌های 1919ـ1920 ، تلگراف‌های مقیم سیاسی در بغداد به دولت هند، چکیده گزارش‌های جده در سال ۱۹۲۰ از سوی سروان ایوب خاب، سروان حسین نصیرالدین و گزارش‌هایی از جده با عنوان «متفرقه» آشنا می‌شود.  انتقال زائران و مشکلات مرتبط با آن در سال‌های 1920ـ1921، چکیده گزارش‌های سیاسی سروان ویکری از جده، گزارش‌های سیاسی با عنوان «کاروان‌های مدینه»، موضوع کمبود شتر، مطالب برگرفته از روزنامه قبله، همچنین گزارش‌هایی از جده با عنوان «بهبود شرایط زیارت» و «شرایط زیارت» موضوعات فصل بیستم از جلد پنجم کتاب هستند.

فصل بیست و یکم به موضوع ابن سعود (که بعدها با نام ملک‌عبدالعزیز شناخته می‌شود)، ملک‌حسین، خیزش جنبش وهابی و موضوع حج در سال ۱۹۲۰، مکاتبات بغداد با دفتر وزارت امور خارجه هند در لندن، چکیده گزارش سیاسی سروان ویکری در سال ۱۹۲۰، تلگراف‌هایی از قاهره به وزارت امور خارجه و مکاتبات بین مأمور عالی‌رتبه دولت در بغداد، عامل سیاسی در بحرین و وزارت امور خارجه هند و ترجمه نامه‌های آل سعود به عامل سیاسی در بحرین می‌پردازد.

فصل بیست و دوم موضوع شکایات و عریضه‌های زائران هندی و کمیته حج کراچی را بررسی می‌کند. در فصل بیست و سوم، به گزارش حج سال ۱۳۳۸ قمری (۱۹۲۰) اشاره می‌شود و فصل بیست و چهارم به شهرت ملک‌حسین در میان زائران، خروج زائران و کنترل گذرنامه‌ها، اعاده گزارش مربوط به تمهیدات راهنماهای حج، چکیده گزارش‌های ارسالی از جده در مورد خروج زائران بی‌بضاعت از عربستان و نیز گزارشی با عنوان «امتناع ملک‌حسین از پذیرش گذرنامه‌های خارجی» به همراه تلگراف سرگرد بیتون به ملک‌حسین در گزارش جده و چکیده گزارش درباره زائران هندی می‌پردازد.

فصل بیست و پنجم به برنامه‌هایی برای بهبود وضعیت زیارت و ارتقای جایگاه ملک‌حسین در هند و ایران (1920ـ 1921)، چکیده گزارش‌های ارسالی از جده، گزارش‌های سروان نصیرالدین و نیز مطالبی از روزنامه القبله اشاره می‌کند. مالیات  بر زائران، موضوع زائران متوفا در سال‌های 1920ـ1921 و چکیده گزارش‌های ارسالی از جده در خصوص این دو موضوع در فصل بیست و ششم آورده شده است.  فصل بیست و هفتم به تمهیداتی برای زیارت از مبدأ کراچی و نسخه‌ای از گزارشی با نام «حامی زائران کراچی» اشاره دارد. فصل بیست و هشتم به کاروان‌ها و وضعیت جاده‌ها، زائرانی از نجد، کرایه شتر، حمایت از شیعیان در سال ۱۹۲۱، چکیده گزارش‌های ارسالی از جده، زیارت مدینه، دولت محلی و شایعات رایج، زیارت امیر فیصل در سال ۱۹۲۱ می‌پردازد. فصل بیست و نهم حاوی گزارش حج در سال ۱۳۳۹ قمری (۱۹۲۱)، مکاتبات کنسول و عامل بریتانیایی در جده و گزارش‌های سروان سلامت اله و مأمور بهداشت هندی در سال ۱۹۲۲ است.

در فصل سی‌ام خواننده با موضوعات ارزیابی زیارت‌های معاصر، مشکلات اعزام و استرداد زائران بی‌بضاعت، مرگ زائران در مدینه در سال ۱۹۲۱، چکیده گزارش‌های ارسالی از جده، گزارش از زائران مدینه و انتقال زائران ایرانی آشنا می‌شود. تعرفه‌های زیارت و مالیات
بر زائران موسم جدید حج در سال ۱۹۲۲، موقعیت قبائل و خطراتی که زائران را تهدید می‌کرد، کسب مجوز لازم برای زائران شیعه جهت اقامه نماز در مسجد پیامبر9 از موضوعات فصل
 سی و یکم است. امنیت عمومی و اعزام زائران از منطقه نجد (۱۹۲۲) و مکاتبات بین مقامات داخلی و خارجی در این خصوص از موضوعات فصل سی و دوم است.

بریتانیای کبیر و حج سال ۱۹۲۲ و مکاتبه ملک‌حسین در حجاز با وزیر امور خارجه بریتانیا موضوع فصل سی و سوم است. فصل سی و چهارم به کاهش تعداد زائران حج
و انتصاب مسئول جدید بریتانیایی در ارتباط با حج در سال ۱۹۲۲ می‌پردازد. در فصل سی
و پنج گزارشی از حج سال ۱۳۴۰ قمری (۱۹۲۲) و مکاتبات کنسول بریتانیا در جده با لرد کورزون ارائه می‌شود. سوء مدیریت و خطرات حج، کلاهبرداری هند از زائران بی بضاعت، نگرانی بریتانیا و توجه به راه‌حل‌ها در حج سال‌های 1922ـ1923، موضوعات فصل سی
و ششم از جلد پنجم کتاب را تشکیل می‌دهد. فصل سی و هفتم شرحی از زیارت سال ۱۹۲۲، تبلیغات فلسطینیان، زائران ایرانی و کنسول جدید ایران، سرقت‌های صورت گرفته در عرفات، استرداد زائران بی‌بضاعت در سال ۱۹۲۲ ارائه می‌دهد. برگزیده‌ای از گزارش‌های ارسالی از جده در این خصوص نیز در این فصل آمده است.

موضوعات حج، وظایف زائران و قوانین مرتبط، دیدار سلطان عثمانی، بازگشت کاروان مدینه و دیگر مسائل سال 1922ـ1923 در فصل سی و هشتم آورده شده است. فصل سی و نهم به زیارت از مبدأ نجد و حملات اخوان (۱۹۲۳) و مکاتبات ابن سعود با کمیساریای عالی در بغداد می‌پردازد و شامل چکیده گزارش جده و چکیده روزنامه تایمز (۱۹۲۳) است. مناقشه ملک‌حسین در مورد محمل ارسالی از مصر و امتناع او از پذیرش هئیت پزشکی مصر در حج سال ۱۹۲۳، چکیده‌هایی از گزارش ارسالی از جده و بریده روزنامه‌های دیلی کرونیکل و تایمز از موضوعات فصل چهل جلد پنجم کتاب است.

فصل چهل و یکم گزارشی از حج ۱۳۴۱ق، (۱۹۲۳) ارائه می‌دهد و فصل چهل و دوم به موضوع زیارت لرد هدلی (۱۹۲۳) می‌پردازد. سفر او، در اثری با نام زیارت مکه در نشریه جامعه سلطنتی آسیای مرکزی (لندن، ۱۹۲۴) چاپ شده است.

در فصل چهل و سوم به اقدام مسلمانان در محکوم کردن ملک‌حسین و مدیریت حج اشاره می‌شود. شرح حال زیارت زائران مالایی، واکنش بریتانیا به نارضایتی هندیان بریتانیایی در طی حج سال 1923ـ1924 و چکیده‌ای از مقالات با نام دیدگاه مسلمانان، و نشریه مالایی اطلاعات سیاسی، از موضوعات مندرج در فصل چهل و سوم است. فصل چهل و چهارم به انتقال زائران از طریق کشتی و قوانین اعزام آنها، هلاکت زائران در طول سفر دریایی و وضعیت موجود در جده در سال ۱۹۲۳ می‌پردازد.

 موضوعات حج، ورود زائران جدید، ثبت نام زائران مالایی، آتش گرفتن کشتی بخار با نام «فرنگستان»، پیش‌بینی‌هایی برای حج سال آتی و موقعیت محمل در مصر از موضوعات فصل چهل و پنجم است. فصل چهل و ششم به واکنش مسلمانان در برابر شرایط زیارت و تأثیر آن بر سیاست بریتانیا (۱۹۲۴) و مکاتبات مرتبط با این دو موضوع، و فصل چهل و هفتم به مکاتبات انگلیس ـ حجاز در مورد شرایط زیارت (۱۹۲۴) می‌پردازد. فصل چهل و هشتم گزارشی از حج سال ۱۳۴۲ قمری ارائه می‌دهد. ناتوانی زائران در رسیدن به مدینه (۱۹۲۴) موضوع فصل چهل و نهم است. فصل پنجاه به تحولات سیاسی و پیشرفت آل‌سعود و اشغال مکه در سال ۱۹۲۴ و چکیده گزارش ارسالی از جده در این خصوص می‌پردازد.

پایان موسم حج و بازگشت زائران و جبران خسارت وارد آمده بر آنها و نقض مقررات قرنطینه (۱۹۲۴)، موضوع فصل پنجاه و یک است. فصل پنجاه و دوم به نگرانی بریتانیا در مورد حج به عنوان وسیله‌ای برای تبلیغات بلشوویکی می‌پردازد. فصل پنجاه و سه سیاست بریتانیا در مورد حج آتی (۱۹۲۵) را بررسی می‌کند. در فصل پنجاه و چهار به موضوعات خصومت‌های بین هاشمیان و وهابیان، مدیریت جدید حج و تغییر تردد زائران (۱۹۲۵) پرداخته می‌شود. فصل پنجاه و پنج گزارشی از حج سال ۱۳۴۳ قمری (۱۹۲۵) ارائه می‌دهد. زیارت الدن راتر (۱۹۲۵) موضوع فصل پنجاه و ششم است. فصل پنجاه و هفت حاوی گزارش‌ها و توضیحات مکمل در مورد زیارت مکه (۱۹۲۵) است. فصل پایانی جلد پنجم به ادعای ابن سعود در تسلط بر اماکن مقدس، مخالفت حجاز و ادامه مناقشات، تسخیر جده و سقوط و تبعید ملک‌علی (۱۹۲۵) می‌پردازد.

جلد ششم

v. 6. The Saudi period (1926 -1935)

جلد ششم از کتاب سجلات حج با عنوان دوره سعودی (1926ـ1935)، در بیست و نه فصل تهیه و تنظیم شده است.

فصل یک از جلد ششم به تثبیت حاکمیت ابن سعود (ملک‌عبدالعزیز) بر اماکن مقدس، ورود زائران موسم جدید حج، تخریب مقابر (۱۹۲۶) و مکاتبات ابن سعود با مقامات داخلی و خارجی می‌پردازد. در این فصل گزیده گزارش‌های ارسالی از حج و مقاله‌ای از روزنامه‌های تایمز (لندن، ۱۹۲۶) و لاک ناو دیلی (۱۹۲۶) آورده شده است. فصل دوم به حادثه محمل (۱۹۲۶)، مکاتبات بین کنسول بریتانیا در جده با وزارت امور خارجه بریتانیا در لندن و تلگراف‌هایی از طرف دولت هند می‌پردازد. فصل سوم گزارشی از حج سال ۱۳۴۴ قمری (۱۹۲۶) ارائه می‌دهد. توضیحات مکمل در مورد حج سال ۱۳۴۴ قمری، فتوای علمای مدینه و زیارت سردار اقبال علی‌شاه (۱۹۲۶) از موضوعات فصل چهارم است. در این فصل به چکیده‌هایی از گزارش ارسالی از جده و مقالاتی از روزنامه تایمز نیز اشاره شده است. در فصل پنجم به آمادگی برای حج آتی، تبادلات ارزی و ورود اولین زائران حج (۱۹۲۷) اشاره شده است. امنیت و حج و ترس از انتقام خون کشته‌شدگان حادثه سقوط محمل در سال گذشته (1926) از موضوعات فصل ششم است. در فصل هفتم خواننده با موضوعات استفاده از زائران و تجار روسی در گسترش تبلیغات روسیه، کمونیسم و هند شرقی تحت استعمار هلند، مسیر زائران روسی و زیارت از مبدأ ایران (1927ـ1928) آشنا می‌شود. در این فصل چکیده گزارش‌های ارسالی از جده نیز آورده شده است. فصل هشتم گزارشی از حج ۱۳۴۵ق، (۱۹۲۷) ارائه می‌دهد. در فصل نهم به بازگشت زائران، تأسیس کارگاه محلی برای بافت و دوخت پرده کعبه، ثبت زائران متوفا و غیره (۱۹۲۷) اشاره شده است. زیارت محمد اسعد (1900 – 1992م.) از حرمین شریفین، از مستشرقان مسلمان با نام اصلی لئوپولد ویس  (Leopold Weiss) و اثر او به نام جاده‌ای به مکه، موضوع فصل دهم است.

فصل یازدهم گزارشی از حج سال ۱۳۴۶ قمری (۱۹۲۸) ارائه می‌دهد. در فصل دوازدهم به خروج زائران از عربستان اشاره، و شرحی از حج سال ۱۹۲۸ ارائه می‌شود. فصل سیزدهم گزارشی از حج سال ۱۳۴۷ قمری (۱۹۲۹)، و فصل چهاردهم گزارشی از حج سال ۱۳۴۸ قمری (1930) در اختیار خواننده قرار می‌دهد. در فصل پانزدهم شرحی از حج سال 1348 قمری
و بررسی‌های آماری حج از مبدأ هند شرقی تحت استعمار هلند (1930) ارائه می‌شود. گزارش
و پیشنهادات مربوط به شرایط کشتی‌های حامل زائران (۱۹۳۱) موضوع فصل شانزدهم است. فصل هفدهم، موضوع انتصاب کمیته ناظر بر حج، گزارش کمیته مزبور و شرح مرتبط با آن (1930ـ1931) را بررسی می‌کند. فصل هجدهم گزارشی از حج سال ۱۳۴۹ قمری (۱۹۳۱) ارائه می‌دهد. فصل نوزدهم به نارضایتی شیعیان از تبعیض‌ها، شرح زیارت مسلمانان ایرانی و افغانی
و نیازهای مرتبط با حرم‌های مقدس می‌پردازد. سفر نواب بها والپور به اماکن مقدس (1931) موضوع فصل بیستم است. در فصل بیست و یکم به موقعیت اقتصادی و تلاش‌های لازم برای جلب زائران بیشتر، ورود زائران و سخنرانی ملک‌عبدالعزیز خطاب به زائران (۱۹۳۲) پرداخته می‌شود.  فصل بیست و دوم گزارشی از حج سال ۱۳۵۰ قمری (۱۹۳۲) در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد. توهین به مقدسات و سر بریدن (۱۹۳۲) موضوع فصل بیست و سوم است. فصل بیست و چهارم گزارشی از حج سال ۱۳۵۱ قمری (۱۹۳۳) ارائه می‌دهد. در فصل بیست و پنجم خواننده با زیارت لیدی کوبالد (۱۹۳۳) آشنا می‌شود. فصل بیست و ششم گزارشی از حج سال ۱۳۵۲ قمری (۱۹۳۴) ارائه می‌دهد. کاهش تعداد زوار و تلاش برای افزایش محبوبیت حج، بعد چینیِ حج، موضوعات فصل بیست و هفتم است. فصل بیست و هشتم به تحولات حمل و نقل موتوری و هوایی برای زائران، هزینه حمل‌و‌نقل و مسیرهای جدید مشرف به مکه در سال‌های 1931ـ1935 می‌پردازد. در فصل بیست و نهم به کشتی زیارتی «علوی»، برنامه کشتیرانی، تأمین غذا و مایحتاج آن در سال‌های 1935ـ1934 اشاره شده است.

جلد هفتم

v. 7. The Saudi period (1935 -1951)

جلد هفتم از کتاب سجلات حج با عنوان دوره سعودی (1951 ـ 1935)، در شصت و دو فصل تهیه و تنظیم شده است.

فصل یکم از جلد هفتم کتاب به تحولات حمل‌ونقل موتوری و مسیرهای حج از ایران و سوریه در سال ۱۹۳۵ می‌پردازد. فصل دوم حاوی گزارشی از حج سال ۱۳۵۳ قمری (۱۹۳۵) است. در فصل سوم به موضوع تلاش برای ترور ملک‌عبدالعزیز در مسجدالحرام (۱۹۳۵) پرداخته می‌شود و چکیده‌هایی از گزارش جده و تلگراف وزیر مختار بریتانیا در جده خطاب به وزارت امور خارجه در لندن (۱۹۳۵) و نیز چکیده‌ای از ام‌القری، شماره ۵۳۸  (مارس ۱۹۳۵) ارائه شده است. فصل چهارم توصیفی از زیارت پادشاه سابق افغانستان، نواب بهاولپور (یکی از شهرهای ایالت پنجاب پاکستان) و دیگران (۱۹۳۵) و چکیده‌هایی از گزارش جده در این خصوص ارائه می‌دهد.

فصل پنجم به فعالیت سیاسی فلسطینی‌ها و طرح آنها برای ایجاد باشگاهی برای زائران فلسطینی (۱۹۳۵) می‌پردازد و در کنار چکیده‌های مختلف در این خصوص، به برگزیده‌ای از الجامعه العربیه (۱۹۳۵) اشاره می‌کند. موضوع فصل ششم تبلیغات و حج سال ۱۹۳۵ است. فصل هفتم گزارشی از حج سال ۱۳۵۴ قمری (۱۹۳۶) ارائه می‌دهد. در فصل هشتم خواننده با موضوعات نارضایتی و شکایت از راهنماهای حج، ایجاد دفتر تبلیغات زیارت مکه، نقل‌و‌انتقال زائران و هزینه‌های مرتبط و هزینه‌های خیرات از جمله «صندوق پیاستر» (Piastre Fund) (آگوست ۱۹۳۶ ـ فوریه ۱۹۳۷) آشنا می‌شود. فصل نهم به مذاکرات مقامات سعودی ـ مصری در خصوص ارسال محمل و پرده کعبه اشاره دارد و حاوی اطلاعاتی در مورد مکاتبات مقامات ذی‌ربط و چکیده‌هایی از روزنامه صوت الحجاز و ام‌القری (۱۹۳۷) است.

فصل دهم به موضوعات مناقشه بر سر حجرالاسود، میزان بردباری وهابیت در مقابل شور و شوق مذهبی، انتصاب امیر حج (۱۹۳۷) و مکاتبات مقامات بریتانیایی، عربستانی و مصری در این خصوص می‌پردازد. فصل یازدهم گزارشی از حج سال ۱۳۵۵ قمری (۱۹۳۷) ارائه می‌دهد. فصل دوازدهم به بررسی عزیمت ملک‌عبدالعزیز از مکه، تأخیر در امر حمل‌و‌نقل، زائران ترک، فیلمی از مکه و غیره می‌پردازد و چکیده‌هایی از گزارش‌های ارسالی از جده ارائه می‌دهد.

فصل سیزدهم به سیاست‌ها و حج، تبلیغات ایتالیا و زیارت از مبدأ ارتیره، زیارت از مبدأ یمن و حوادث رخ داده در این خصوص، ملاقات با جوانان حجازی و مسئله فلسطین می‌پردازد و در این رابطه به مکاتبات وزیر مختار بریتانیا در جده با وزارت امور خارجه در لندن اشاره می‌کند. در فصل چهاردهم روابط عربستان سعودی با دولت هند، منافع زائران هندی دوره استعمار بریتانیا و عزیمت خان‌بهادر احسان الله به سفر حج بررسی می‌شود.

جنبه‌های مالی سفر حج و زیارت مکه در سال 1937 موضوع فصل پانزدهم،
و ورود اولین زائران به مکه در سال ۱۳۵۶ قمری (1937ـ1938) موضوع فصل شانزدهم از جلد هفتم کتاب است. فصل هفدهم، گزارشی از حج سال ۱۳۵۶ قمری (1938) ارائه می‌دهد. در فصل هجدهم به هدایایی برای اخوان، ملاقات زائران با وزیر مختار بریتانیا، تصاویری از زیارت، حمل‌ونقل زوّار با شتر، زائران بی‌بضاعت و سیستم تقریر به همراه چکیده‌هایی از گزارش ارسالی از جده می‌پردازد. در فصل نوزدهم گزارشی از حج سال ۱۳۵۷ قمری (۱۹۳۹) ارائه شده است. علاقه مردم ژاپن و چین به زیارت مکه، موضوع فصل بیستم است و در فصل بیست و یکم به تأثیرات جنگ جهانی دوم، توسعه تبلیغات  ورود زائران (۱۹۳۹) پرداخته می‌شود.

فصل بیست و دوم گزارشی از حج سال ۱۳۵۸ قمری (۱۹۴۰) ارائه می‌دهد. شرح حج سال ۱۳۵۸ قمری و زیارت از مبدأ لیبی و شرق آفریقا در دوره استعمار ایتالیا موضوع فصل بعدی است. در فصل بیست و چهارم به تبلیغات و تأثیر موقعیت جنگ بر زیارت مکه (۱۹۴۰) اشاره می‌شود. گزارش حج سال ۱۳۵۹ قمری (۱۹۴۱) در فصل بیست و پنجم آمده است. تمایل فرانسه آزاد به ترغیب حج سوری، رفع محرومیت سفر زائران ایرانی، کمک مالی به ملک‌عبدالعزیز و تصمیم وی برای عدم ادای فریضه حج (1942ـ۱۹۴۱) موضوع فصل بیست و ششم از جلد هفتم است. فصل بیست و هفتم گزارشی از حج سال ۱۳۶۰ قمری (۱۹۴۱) ارائه می‌‌دهد. در فصل بیست و هشتم به سخنرانی ملک‌عبدالعزیز خطاب به زائران (1942) اشاره می‌شود. موضوع حمل‌ونقل زائران با خودرو و شتر و ورود زائران ایرانی (1944ـ۱۹۴۲) در فصل بیست و نهم بررسی می‌شود. فصل سی، گزارشی از حج سال ۱۳۶۲ قمری (۱۹۴۳) ارائه می‌دهد.

سخنرانی ملک‌عبدالعزیز و صبری ابوالاسا پاشا خطاب به زائران، موضوع بحث فصل سی و یکم است. در این فصل گزارشی از حج مردم فلسطین (۱۹۴۳) نیز ارائه می‌شود. در فصل بعدی خواننده با موضوعات بی‌حرمتی نسبت به مسجدالحرام، مجازات فرد خاطی و تأثیر این موضوع بر روابط عربستان سعودی با ایران (۱۹۴۵ ـ ۱۹۴۳) آشنا می‌شود. فصل سی و سوم خلاصه‌ای از حج سال ۱۳۶۳ قمری (۱۹۴۴) و سخنرانی شاهزاده فیصل بن عبدالعزیز (۱۹۴۴) ارائه می‌دهد. فصل سی و چهارم راهنمای رسمی حج ۱۹۴۴ است و گزارش حج سال ۱۳۶۳ قمری (۱۹۴۴) در فصل بعدی آورده شده است. فصل سی و ششم به موضوع معافیت زائران نیجریایی از پرداخت هزینه زیارتی (1945ـ1946) می‌‌پردازد. زیارت مسلمانان روسیه (۱۹۴۵) موضوع بحث فصل سی و هفتم است.

در فصل بعد موضوعات نارضایتی زائران و دیدگاه آنها نسبت به راهنمایان حج و ملک‌عبدالعزیز، ملک فاروق پادشاه مصر و دول خارجی (۱۹۴۵) بررسی می‌شود. مجموع هزینه‌های حج و برآورد درآمد عربستان سعودی از محل حج (۱۹۴۵) در فصل سی و نهم بررسی می‌شود. همچنین خدمات حمل‌ونقل زائران و هزینه‌های مرتبط (۴۶ ـ ۱۹۴۵) در فصل چهل از جلد هفتم بررسی می‌شود. فصل چهل و یکم گزارشی از حج سال ۱۳۶۴ قمری (۱۹۴۵) به دست می‌دهد و در فصل بعد به سخنرانی ملک عبدالعزیز خطاب به زائران (۱۹۴۵) اشاره شده است. فصل چهل و سوم به موضوع ایجاد واحد امور حج می‌پردازد و میزان درآمد خالص حج سال 136۴ قمری (1945) را تخمین می‌زند. فصل چهل و چهارم گزارشی از حج سال ۱۳۶۵ قمری (۱۹۴۶) ارائه می‌دهد. فعالیت تبلیغاتی در میان زائران (۱۹۴۷) موضوع فصل بعدی است. طرح تحریم حج و متعاقباً تصمیم به عدم افزایش تعرفه‌ها، موقعیت هیئت مسلمانان سراسر هند و سفر زائران از مبدأ آفریقا (۱۹۴۷) در فصل چهل و ششم از جلد هفتم بررسی شده است.

تنظیم تاریخ حج و غیبت ملک‌عبدالعزیز از حج سال ۱۹۴۷ موضوعات فصل چهل و هفت است و جنبه‌های مالی و اقتصادی حج سال 1367 قمری (۱۹۴۸) در فصل بعدی آمده است. زیارت ابوبکر سراج‌الدین (۱۹۴۹) موضوع فصل چهل و نهم است. فصل پنجاه گزارشی از حج سال ۱۳۶۸ قمری (۱۹۴۹) ارائه می‌دهد. فصل پنجاه و یکم به سخنرانی ملک‌عبدالعزیز از بیت‌الله می‌پردازد و موضوعاتی همچون زیارت مفتی اورشلیم، شکایات مرتبط با حج و پوشش خبری مطبوعات سوری را بررسی می‌کند. تعرفه‌های حج (1950) موضوع فصل پنجاه و دو است و در فصل بعدی به سفر زیارتی از مبدأ نیجریه (۱۹۵۰) پرداخته می‌شود.

فصل پنجاه و چهار به سفر زیارتی مردم فیلیپین (۱۹۵۰) اشاره دارد و در فصل پنجاه و پنج به سفر حج مردم مراکش (منطقه اسپانیایی) و کمک اسلامی به مردم فلسطین (۱۹۵۰) پرداخته شده است. فصل پنجاه و شش، شامل مصاحبه با ولیعهد سعودی و اقداماتی برای مقابله با تبلیغات کمونیستی در میان زائران (۱۹۵۰) است. در فصل پنجاه و هفتم زیارت مردم افغانستان و استان سین ـ کیانگ (۱۹۵۰) بررسی می‌شود. فصل پنجاه و هشت گزارشی از حج ۱۳۶۹ق، (1950) ارائه می‌دهد. گزارش آمریکا از طوفان مکه و حج سال 1369 قمری (1950) موضوع فصل پنجاه و نهم است. فصل شصتم به تغییرات و تعمیرات مسجدالنبی در مدینه (1951) اشاره می‌کند. نقد شرایط حج از سوی مصریان، ارزیابی حج، زائران برجسته و اقدام جهت ارعاب افراد به اصطلاح زائر (۱۹۵۱) موضوعاتی است که در فصل شصت ویکم بررسی شده است. فصل نهایی جلد هفتم گزارشی از حج۱۳۷۰ قمری (۱۹۵۱) در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد.

جلد هشتم

v. 8. The Saudi period (since 1952)

جلد هشتم از کتاب سجلات حج به موضوع حج از سال 1951 می‌پردازد و در پنجاه و دو فصل تهیه و تنظیم شده است.

فصل یکم از جلد هشتم کتاب به موضوعات تعرفه‌های سفر زیارتی، کنترل مبادلات ارزی، بخشودگی بدهی‌های سفر زیارتی و نتایج آن (۱۹۵۲) می‌پردازد. در فصل دوم به هزینه‌های چادر و محل اسکان زائران، همچنین هزینه‌های حمل‌ونقل، مهاجرت‌های غیر قانونی و لغو هزینه‌های زائران از سوی دولت و کنترل گذرنامه‌ها (۱۹۵۲) اشاره می‌شود. فصل سوم به مسئله عبور و مرور زائران از کشورهای حوزه خلیج فارس و وضعیت پاکستانی‌های بی‌بضاعت (۱۹۵۲) می‌پردازد. پل هوایی ایالات متحده آمریکا و صندوق رفاه زائران مکه و تصمیم بر عدم تکرار حمل‌ونقل هوایی زائران در سال‌های آتی (1950ـ1958) از موضوعاتی است که در فصل چهارم بررسی می‌‌شود. فصل پنجم گزارشی از حج سال ۱۳۷۱ قمری (۱۹۵۲) ارائه می‌دهد. زیارت و مهاجرت غیر قانونی (1953) موضوع فصل ششم از جلد هشتم کتاب است. فصل هفتم به تشریح قوانین و مقررات دولت عربستان سعودی در رابطه با محل اسکان و حمل بار و اثاث زائران، تعرفه زیارت و ممنوعیت استفاده از تزئینات در طول زیارت (۱۹۵۳) می‌پردازد. در فصل هشتم به تمهیدات سفر زائران از مبدأ هند (۱۹۵۳)، و در فصل نهم به اجتماعات مردم روسیه ـ ترکستان و حج دکتر حیدربیک (۱۹۵۳) اشاره شده است. فصل دهم زیارت از مبدأ اتحاد جماهیر شوروی سابق (۱۹۵۳) را توصیف می‌کند. در فصل یازدهم به زیارت از مبدأ مصر، سوریه و ایران (۱۹۵۳) اشاره شده است و فصل بعدی به موضوع احیای مسیر زیارت از منطقه حضرموت (۱۹۵۳) می‌پردازد.

تلاش برای تنظیم سفر زیارتی مکه (۱۹۵۳) و ورود زائران از جمله ولیعهد عربستان (۱۹۵۳) به ترتیب موضوعات فصل‌های سیزدهم و چهاردهم است. گزارش کلی حج سال ۱۳۷۲ قمری (۱۹۵۳) در فصل پانزدهم آمده است. در فصل شانزدهم خواننده اطلاعاتی در مورد تعرفه سفر زیارتی، سهمیه مردم اندونزی و تمهیدات مالی و قوانین مسافرتی (۱۹۵۴) کسب می‌کند. امتناع عربستان سعودی از پذیرش مأموریت رسمی زیارت اتباع مراکشی (۱۹۵۴) موضوع فصل هفدهم را تشکیل می‌دهد. فصل هجدهم به پیشنهاد احداث «خانه‌ نیجریه» در مکه و انتصاب مامور ویژه حج و زیارت برای حمایت از زائران نیجریایی در مقابل هر گونه بدرفتاری (1954) می‌پردازد. فصل نوزدهم موضوعات رقابت بر سر عقد قرارداد حمل‌ونقل دریایی زائران، سرپرستی خط آهن حجاز و عدم تبلیغات شوروی (۱۹۵۴) را بررسی می‌کند. فصل بیستم موضوع زیارت از مبدأ ترکیه (۱۹۵۴) را ارزیابی می‌کند. فصل بیست و یکم گزارشی کلی از زیارت سال ۱۳۷۳ قمری (۱۹۵۴) ارائه می‌دهد.

منافع سیاسی مصر در طی حج سال‌های 1954ـ1956 موضوع کار فصل بیست
و دوم است. موضوع مشکلات زائران نیجریایی و حملات پی‌درپی به آنها و ملاقات با حاکمان نیجریایی (۱۹۵۵) در فصل بیست و سوم بررسی شده است. در فصل بیست و چهارم به رفاه زائران مالایی، و در فصل بیست و پنجم به موضوع مسیر حج از دمشق، کنترل مرزها و سوء استفاده از زائران (۱۹۵۵) اشاره شده است.

فصل بیست و ششم محدودیت‌های سفر زیارتی از مبدأ ترکیه (۱۹۵۵) را بر می‌شمارد و در فصل بیست و هفتم به تعداد و ملیت زائرانی که سال ۱۹۵۵ (۱۳۷۴ قمری) از بندر عقبه تردد داشتند، اشاره می‌کند. درخواست عربستان سعودی برای جلوگیری از زیارت اتباع بریتانیایی با شرایط نامناسب و نقد مطبوعات از مدیریت دولت عربستان در زمینه حج (۱۹۵۵) از موضوعاتی است که در فصل بیست و هشتم به آنها پرداخته شده است. فصل بیست و نهم سفر حج اتباع چینی (۱۹۵۶) را توضیح می‌دهد. سخنرانی پادشاه سعودی و خوشامدگویی او به زائران در سال ۱۹۵۶ موضوع فصل سی‌ام از جلد هشتم کتاب است. فصل سی و یکم محدودیت‌های سفر زیارتی حج از مبدأ ترکیه (۱۹۵۶) را برمی‌شمارد و در فصل سی و دوم به مدیریت حج نیجریه و کمک پاکستان بعد از تیرگی روابط عربستان سعودی - بریتانیا در سال‌های 1956 ـ 1957 اشاره شده است. پوشش خبری مطبوعات ترکیه در رابطه با سفر حج از مبدأ اتحاد جماهیر شوروی سابق، تبّت و ترکستان چین (۱۹۵۷) موضوع فصل سی و سوم از جلد هشتم است. فصل بعدی به زیارت سعود بن عبدالله ابن جلووی و همراهان وی و متن سخنرانی پادشاه خطاب به زائران (۱۹۵۷) می‌پردازد. قوانین مربوط به سفر زیارتی اتباع نیجریه به مکه و موقعیت اتباع نیجریه‌ای محبوس و همچنین موضوع ذخیره کمک‌های پزشکی (۱۹۵۷) در فصل سی و پنجم بررسی شده است. بحث فصل سی و ششم پیرامون زیارت اتباع مالایی و کنترل عربستان سعودی بر ورود زائران در سال ۱۹۵۷ است. زیارت از مبدأ اردن و سوریه و اهمیت آن برای اسرائیل (۱۹۵۷) موضوع فصل سی و هفتم است. فصل سی و هشتم خواننده را در جریان ملاقات پادشاه عربستان با نماینده رئیس جمهور ناصر، در طول عمره مکه، (۱۹۵۷) قرار می‌دهد.

در فصل سی و نهم به زیارت مکه و نقش شاهزاده عبدالله الفیصل (۱۹۵۸) اشاره می‌شود. فصل چهل، صندوق خیریه برای قربانیان آتش سوزی مکه (۱۹۵۸) را توصیف می‌کند و در فصل بعد، گزارش کلی حج سال ۱۹۵۹ (۱۳۷۸قمری) آمده است. فصل چهل و دوم از جلد هشتم خواننده را به بحث پیرامون سفر حج اتباع چینی ملی‌گرا و روابط پاکستان با چین کمونیست (1959) سوق می‌دهد. فصل چهل و سوم به ممنوعیت سفر حج اتباع ترک (۱۹۵۹) می‌پردازد. در فصل چهل و چهارم ممنوعیت برگزاری کنفرانس اسلامی در طول موسم حج و جایگزینی آن با کنفرانس علما (۱۹۵۹) بررسی می‌شود.

محتوای فصل چهل و پنجم توصیف شخصی از سفر حج در طی سال‌های 1964 ـ 1988 است و در این فصل به زیارت جلال آل احمد در سال ۱۹۶۴ از کتابش خسی در میقات (انتشارات سه قاره، واشنگتن دی سی، ۱۹۸۵)، زیارت مالکوم لیتل (Malcom Little) در سال ۱۹۶۴ از کتاب اتوبیوگرافی مالکوم ایکس (هاچینسون، ۱۹۶۵(، زیارت شهاب‌الدین در سال ۱۹۸۱ از کتاب حج در کانون توجه (انتشارات اپن، لندن، ۱۹۸۶) و زیارت عباس مبارک از کتاب برگی از نشریه صوفی (ناشر عبدالوهاب بوآس، انتشارات المنت، ۱۹۸۸) اشاره شده است.

فصل چهل و ششم به موضوعات حمل‌ونقل زائران و راه‌آهن حجاز (19۷۲) می‌پردازد. در فصل چهل و هفتم به سخنرانی ملک‌خالد (نوامبر، ۱۹۷۷) خطاب به زائران و نمایش پرده کعبه (نوامبر، ۱۹۷۸) اشاره شده است. موضوع فصل چهل و هشت امنیت و آشوب مسجدالحرام در مکه طی سال‌های 1978ـ1980 است. فصل چهل و نهم،گفته‌های ملک‌فهد را نقل قول می‌کند. فصل بعد چشم‌اندازی به آینده حج و اماکن مقدس در سال‌های 1982 و 19۸۸ دارد. در فصل پنجاه و یکم به پوشش رسانه‌ای نابسامانی‌های مکه و روابط بین دولت عربستان و بحران‌های آن در طی سال‌های 1986ـ1992 اشاره شده است. فصل پنجاه و دو به آماده‌سازی و توسعه اماکن مقدس در طول سال‌های 1955ـ1992 می‌پردازد.

در فصل پایانی آمار و نظرسنجی‌های مربوط به حج 1960ـ1990 آورده شده است.

جلد نهم

v. 9. Health affairs and the Hajj

جلد نهم از کتاب سجلات حج با عنوان بهداشت و سلامت و حج، در بیست و هشت فصل تهیه و تنظیم شده است.

 فصل یکم از جلد نهم کتاب، با عنوان آب‌وهوا و بیماری‌های موجود در مکه و جده در قرن نوزدهم، به چکیده‌هایی از سفرنامه‌های اتباع اروپایی به مکه اشاره می‌کند. در فصل دوم شیوع بیماری وبا در میان زائران توصیف، و چکیده‌هایی از گزارش‌های واصله از جده ارائه می‌شود. فصل سوم به کنترل بهداشت و سلامتی تردد زائران، مرگ‌ومیر در اثر آب‌وهوای سرد و باران‌های شدید، شیوع وبا، آمار مرگ‌ومیر زائران و غیره در طی سال‌های 1872ـ1878 می‌پردازد.

قوانین و مقررات سازمان بهداشت بین‌المللی قسطنطنیه، ممنوعیت پیاده شدن زائران غیر مصری در بنادر مصر (1880)، شیوع وبا و آمار مرگ‌ومیر زائران طی سال‌های 1880ـ1881 در فصل چهارم گنجانده شده است. فصل پنجم به جنبه‌های سلامت و بهداشت موسم حج سال ۱۸۸۲ می‌پردازد و گزارشی از پایگاه‌های قرنطینه‌ای در کاماران (۱۸۸۲) ارائه می‌دهد. فصل ششم حاوی گزارشی از موسم حج سال‌های 1884 و 1885 است. مکاتبات و گزارش‌های مرتبط با حج و شرایط موجود در ایستگاه‌های قرنطینه‌ای کاماران در سال‌های 1886ـ1890 موضوعات فصل هفتم است. فصل هشتم اطلاعاتی در مورد مسیر حج، مقایسه الطور والواج، به عنوان محدوده پایگاه‌های قرنطینه‌ای، و گزارشی از تمهیدات قرنطینه‌ای در کاماران طی سال‌های 1891ـ1892 در اختیار خواننده قرار می‌دهد. شیوع وبا و جدول آماری زائران مستقر در پایگاه قرنطینه‌ای الطور و نیز گزارش دکتر صالح صبحی (۱۸۹۳) موضوعات فصل نهم است. در فصل دهم به بازدید از بیمارستان جده، وضعیت زائران هندی بریتانیایی در مدینه، طاعون و تأثیرات آن و گزارشی در مورد پایگاه قرنطینه‌ای کاماران در سال‌های 1896ـ1900پرداخته شده است. فصل یازدهم گزارش‌هایی در مورد پایگاه قرنطینه‌ای زائرانِ کاماران 1906 ـ 1910 ارائه می‌دهد. موضوعات فصل دوازدهم مسائل مرتبط با حج، نظارت بهداشتی و راه‌آهن حجاز، شیوع وبا، پرداخت رشوه به بازرس قرنطینه، بیمارستان شهرداری در جده و دیگر مسائل در سال‌های 1906ـ1910 است.

 فصل سیزدهم به موضوعاتی مانند موسم حج سال 1910ـ1911: قرنطینه در تبوک، نصب اجاق‌های ضد عفونی‌کننده، انتصابات پزشکی، شیوع وبا و افتتاح بیمارستان زائران در جده اشاره کرده است. در فصل چهاردهم به تمهیدات بهداشتی در مکه و منا، وجود سگ‌ها در کشتی‌های حامل زائران، وضعیت خدمات پزشکی حجاز، قرنطینه و سایر کنترل‌های بهداشت و سلامتی در سال‌های 1916ـ1918 پرداخته شده است. موضوعات فصل پانزدهم کنفرانس زیارتی و علاقه بریتانیا در کنترل خدمات بهداشتی و پزشکی زائران، وضعیت موجود در کاماران، مشکلات تأمین آب و گزارش‌های پزشکی در سال‌های 1919ـ1920 است. فصل شانزدهم اختلاف نظرهای ملک‌حسین
و مقامات سیاسی بریتانیا بر سر کنترل قرنطینه، آمارهای زیارتی، بیمارستان زائران هندی
و شیوع آبله در سال‌های 1920ـ1921 را توضیح می‌دهد. موضوع فصل هفدهم اقدامات کمیته قرنطینه زائران، موقعیت در قرنطینه الطور و کاماران، دیدار امین ریحانی با ملک‌حسین در مورد جزیره ابوسعد و کنترل بهداشتی راه‌آهن حجاز در سال‌های 1922ـ1924 است.

در فصل هجدهم خواننده مطالبی در مورد مسئله نگهداری پایگاه‌های قرنطینه‌ای (علی‌رغم مناقشات حجاز ـ نجد)، تمهیدات کمیته همکاری‌های بهداشتی برای سفرهای زیارتی، بازرسی محل اسکان زائران، شیوع آبله و دیگر مسائل در طی سال‌های 1925ـ1927 می‌خواند.

تصمیم‌های اتخاذ شده در کنفرانس زیارت (بیروت، ۱۹۲۹)، مشکلات اقدامات هیئت پزشکی مصری، تأثیرات شایعه‌ شیوع وبا، موقعیت ابن سعود در رابطه با سازمان بهداشت اتحادیه ملل و غیره در سال‌های 1929ـ1934 مباحث فصل نوزدهم به شمار می‌روند. فصل بیست موضوعاتی از قبیل وضعیت بهداشت و حج سال ۱۹۳۵، نارضایتی مسلمانان در مورد محدودیت‌های بهداشتی، کنترل بهداشت سفرهای زمینی حجاج در سال ۱۹۳۵ را پوشش می‌دهد. در فصل بیست و یکم به تحولات حمل‌ونقل موتوری و نیاز به کنترل بهداشت سفرهای زمینی زائران به مکه، توسعه خدمات پزشکی عربستان سعودی، وضعیت پایگاه قرنطینه‌ای کاماران و باقی مسائل در سال‌های 1936ـ1939 اشاره شده است. فصل بیست و دوم اطلاعاتی در مورد کار پایگاه قرنطینه‌ای کاماران، طرح پلمب پایگاه قرنطینه‌ای در الطور، بازنگری مفاد زیارتی کنوانسیون‌های بین‌المللی بهداشتی، بهداشت فرودگاه‌ها برای زائرانی که با سفر هوایی عازم مکه هستند و باقی مسائل در سال‌های 1945ـ1947 در اختیار خواننده قرار می‌دهد. در فصل بیست و سوم گزارش بهداشت در طول سفر زیارتی، موقعیت پایگاه قرنطینه‌ای کاماران، شیوع آبله در میان زائران فیلیپینی، نقل‌وانتقال زائران از طریق کشتی، محدودیت‌های سفر زیارتی از پاکستان و مقررات بهداشتی در سال‌های 1949ـ1950 ارائه شده است. فصل بیست و چهارم به تقویت دستورالعمل‌ها و راهکارهای بهداشتی حج، زیارت از مبدأ کشورهای حوزه خلیج فارس و اندونزی و خدمات پزشکی مصر در طول سال‌های 1951ـ1952 اشاره می‌کند.

فصل بیست و پنجم به موضوع تمهیدات قرنطینه‌ای در جده و ارتقای مقررات سازمان بهداشت جهانی در مورد حج در سال‌های 1953ـ1956 می‌پردازد. فصل بیست و ششم تعیین کادر و اعزام وی به مکه و ارائه خدمات پزشکی به زائرانی که از شرق دور عازم مکه شده‌اند (1957ـ1958) را توضیح می‌دهد. فصل بیست و هفتم اطلاعاتی در مورد خدمات وزارت بهداشت عربستان سعودی به زائران و جایگاه اسلام در امر بهداشت و زیارت در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد. فصل نهایی شامل منتخبی از کتاب‌نامه و منابع است.

جلد دهم

جلد دهم، شامل نقشه‌ها، نگاره‌ها وعکس‌هایی از حرمین شریفین وحجاز است.