نوع مقاله : از نگاهی دیگر
نویسنده
دانشجوی دکتری تاریخ اسلام. کتابخانه و اسناد پژوهشکده حج و زیارت
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
توسل به اولیای الهی و زیارت آنان، به ویژه پیامبر رحمت، رسول مکرم اسلام9 ، یکی از مهمترین وسایل قرب الهی است که از صدر اسلام، مورد توجه بزرگان، عالمان
و عموم مسلمانان بوده است. یکی از انحرافهای ابن تیمیه و ادامهدهنده راهش، محمد بن عبدالوهاب، حرمت توسل به پیامبر9 و مسافرت به قصد زیارت ایشان و اعتقاد به انقطاع حیات برزخی ایشان ـ برخلاف نظر مشهور عالمان مسلمان ـ بود.
برخلاف این نظر، شواهد فراوان تاریخی گویای این مطلب است که بزرگان صحابه و عموم مسلمانان به مرقد پیامبر9 توجه ویژهای داشتهاند و به ایشان، متوسل میشدند. به همین جهت، بزرگان اهل سنت، برای ترغیب مسلمانان و بیان اهمیت این مکان مقدس، کتابهایی درباره توسل و زیارت پیامبر9 و چگونگی و فضیلت آن نگاشته و منتشر کردهاند.
این مقاله، بر آن است تا تکنگاریهای عالمان مغرب اسلامی درباره فضیلت
و جایگاه توسل و زیارت پیامبر9 را معرفی کند و در نتیجه اثبات کند که آنان با
هر گرایش فقهی، کتابها و رسالههایی خاص و ویژه، با موضوع توسل و زیارت پیامبر گرامی اسلام9 نگاشتهاند تا بر فضیلت زیارت ایشان تأکید، و مسلمانان را برای توسل و زیارت ایشان ترغیب و تشویق کنند. بنابراین در این مقاله، مطالب مرتبط
با توسل و زیارت در کتابهای عالمان مغرب اسلامی معرفی نمیشود؛ بلکه کتابهایی مستقل که در این باره نوشته شده، معرفی خواهد شد.
درباره «مغرب اسلامی» گفتنی است، هرچند به مجموعهای از سرزمینهای فتحشده به دست مسلمانان در ساحل غربی اقیانوس اطلس میگویند که اندلس، یکی از مهمترین بخشهای این مجموعه است، لکن به دلیل اهمیت اندلس و مصر، بایسته است در مقالهای دیگر، به معرفی تکنگاریهای عالمان این دو سرزمین درباره توسل و زیارت پیامبر پرداخته شود. بنابراین منظور از «عالمان مغرب اسلامی» در این مقاله، عالمانِ کشورهای غرب مغرب اسلامی (الجزائر، تونس، لیبی و مراکش) است.
درباره پیشینه این موضوع نیز گفتنی است که هرچند در مورد مکتوبات عالمان مغرب اسلامی کتابهای متعددی همچون معجم أعلام الجزائر من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر نوشته شده، لکن در مورد معرفی تکنگاریهای عالمان اهل سنت این سرزمین درباره توسل و زیارت پیامبر، تاکنون مقاله و کتابی نوشته نشده است.
در معرفـی عالمـانِ مغـرب اسلامی که درباره توسل و زیارت پیامبـر، کتاب و رساله نگاشتهاند، ترتیب تاریخی رعایت شده است. همچنین سعی شده تا جایی که دسترسی به منابع کتابخانهای بوده، اطلاعات چاپ کتابها ارائه شود و اگر کتابی هنوز خطی است، اطلاعات کتابشناسی و محل نگهداری آن ذکر شده است.
عالمان مغرب اسلامی و مکتوبات آنان درباره توسل و زیارت پیامبر9
ابوعبدالله، محمد بن موسی بن النعمان بن أبیعمران بن محمد المُزالی الهتنانی التلمسانی، سال 606 یا 607 قمری در تلمسان، یکی از شهرهای معروف الجزائر، متولد شد و مذهبش مالکی بود.
وی پس از طی مدارج ابتدایی علمی به اسکندریه هجرت کرد و از طریق علی بن ابیقاسم بن قفل، طریق تصوف را برگزید و به دست او، خرقه تصوف پوشید. مزالی تلمسانی اهتمام ویژهای به ساخت و تعمیر جوامع و زوایا داشت و تالیفاتی در تصوف؛ از آثار اوست؛ از جمله: «إعلام الأجناد و العباد أهل الاجتهاد بفضل الرباط و الجهاد»
و «عدة المجاهدین عند قتال الکفرة الجاحدین».
او در نهم رمضان سال 683 قمری وفات یافت و در القرابة الکبری در شهر فسطاط کنار قبر استاد صوفیاش دفن شد. (مزالی تلسمانی، بیتا، ص14)
کتاب مصابیح الظلام فی المستغیثین بخیر الأنام فی الیقظة و المنام، با تصحیح حسین محمدعلی شکری، در انتشارات دارالکتب العلمیه بیروت به چاپ رسیده است. از مقدمه مؤلف برمیآید که مؤلف قصد داشته تا هر آنچه در استغاثه
و توسل به پیامبر9 برایش رخ داده را به خامه تحریر درآورد؛ چرا که وی در سفر حجی که سال 639قمری داشته، به طلب آب از قافله جدا میشود و راه را گم میکند و در حالت خستگی و عطش، پیامبر9 را تصور میکند و سپس قافله را مییابد. او پس از این واقعه، این اثر را در اهمیت استغاثه و توسل به پیامبر9 نگاشت. (همان، ص18)
اولین باب، استغاثه آدم ابوالبشر به پیامبر9 ، و باب بعدی، شفاعت ایشان در روز قیامت است. مطالب مؤلف همراه با اشعار شاعران معروف درباره شفاعت پیامبر9 است که بر غنای آن افزوده است. سپس به ترتیب، حکایتها و داستانهای افراد معروف در توسل و استغاثه به پیامبر9 را ذکر کرده است.
عبدالغنی بن عبدالجلیل تلمسانی، عارف، فقیهِ حنفی و صوفی و یکی از عالمان تلمسان است. وی سال 652ق، ساکن غُرناطه شد. کتاب شرح منازل السائرین ـ که کتابی عرفانی است ـ از اوست. (نویهض، 1400ق، ص70) کتاب ذریعة الوصول إلی زیارة جناب حضرة الرسول ـ صلیاللهعلیه]وآله[ وسلم ـ از آثار او درباره زیارت پیامبر9 است. در منابع از این کتاب در شرح «الوتریة» یاد شده است.
«القصیدة الوتریة فی مدح الرسول» از مجدالدین محمد بن ابیبکر بن رشید بغدادی (م.662ق.) است که تلمسانی به شعر، آن را شرح کرده است. این قصیده
ـ که با بیت «بنور رسول الله أشرقت الدنی؛ ففی مدحه کلّ یجیء و یذهب» آغاز میشود ـ در ثنا، مدح و شوق زیارت پیامبر9، کمنظیر است. متأسفانه شرح تلسمانی بر این قصیده، جزو آثار مفقود اوست.
ابوعبدالله، محمد بن محمد بن محمد عبدری فاسی مالکی، مشهور به ابنالحاج، عارف و فاضل مغربی و یکی از شاگردان عارف بزرگ، ابومحمد عبدالله بن ابیجمره، بود که اواخر عمر به قاهره مهاجرت کرد و همانجا مرد. وی کتابهای سودمندی نگاشته؛ از جمله: مدخل الشرع الشریف علی المذاهب، معروف به المدخل، که درباره فقه مالکی است. (ابنالحاج، بیتا، ج1، ص2)
کتاب تعریف الانام فی التوسل بالنبی و زیارته علیهالصلاة والسلام، از آثار او درباره توسل و زیارت پیامبر9 است. این اثر، موجود است و سال1427قمری/ 2006میلادی در انتشارات دارالمصطفی قاهره، و با مقدمه شیخ محمد عبدالفتاح عنانی، رئیس گروه فتوای الازهر، به همراه رساله «سهام الموحدین فی حناجر المارقین» تألیف ابوبکر مخیون و «سهام الجلالة فی أفئدة أهل الضلالة» تألیف عبدالصمد احمد حسینی سنان و «فصل المقال فی حکم الصلاة بالنعال» تألیف عبدالله بن محمد الهادی بن عبدالقادر بلبلیسی به چاپ رسیده است.
ابنالحاج، در مورد زیارت قبر رسول خدا9 مینویسد:
رفتن به سوی مکه، اصلی شرعی است که همان حج و عمره میشود و رفتن به سوی مدینه برای زیارت پیامبر9، ربطی به حج و عمره ندارد. این مسئلهای است که تمام مسلمین صحیحالاعتقاد، به آن معتقدند و از زیارت روی برنمیتابد، مگر شخص مشرک و معاند با خدا و رسول9». (ابنالحاج، 1427ق، ص14)
او در ادامه، به نقل از ابن هبیره در کتابش، اتفاق الامة، مینویسد: «امامان مالک و ابوحنیفه و شافعی و احمد حنبل متفقاً بر این عقیدهاند که زیارت قبر پیامبر9 مستحب است». (همان)
ابنالحاج در دو صفحه بعد، مجدد بر زیارت پیامبر9 تأکید میکند و مینویسد:
و اما در زیارت سید اولین و آخرین، همه آنچه ذکر شد (از آداب زیارت پیامبران)، بیش از دو برابر آنهاست. منظورم در دلشکستگی و احساس نیاز و فقر در هنگام زیارت اوست؛ زیرا او شفیعی است که شفاعتش برنمیگردد و کسی از قصدش ناامید نمیشود و کسی که نزدش رفته و از او کمک خواسته یا استغاثه کرده، ناامید نمیشود؛ زیرا او قطب دایره کمال است. (همان، ص16)
در فرازی دیگر، به زائر توصیه میکند پیامبر9 را همچون زندهای بداند که در مقابلش ایستاده است:
پس هر کس به او متوسل شود یا نزد او استغاثه کند یا حوائجش را بخواهد، رد نخواهد شد. ناامید نباشد؛ زیرا تجربه شده که رد نمیشود. البته نیاز به رعایت ادب هنگام زیارت ایشان هست. علمای ما گفتهاند زائر خودش را به گونهای بداند که در برابر او ایستاده، همچنانکه در حیاتش زنده بود؛ زیرا فرقی بین موت و حیات او نیست. او امتش را مشاهده میکند و به احوال و نیات و تصمیمات و خواطر آنان آگاه است.
ابنالحاج در ادامه، ضمن تأکید مجدد بر توسل به ایشان، از خدا میخواهد که از شفاعت ایشان محروم نشود و معتقد است که هر کس این اعتقاد را ندارد، از این فیض عظیم محروم است. (همان، ص17).
ابوعبدالله محمدبن محمدبن ناصر الدرعی المغربی، متولد رمضان 1011، از اکابر مشایخ صوفیه در مغرب اقصی در قرن یازدهم، و زادگاهش اغلان از توابع داداس (شهری قدیمی مراکش فعلی) است. (درعی، 2010م، ص56) او برای درج مدارج تصوف، به شهر تمگروت از شهرهای مراکش مهاجرت کرد و تا پایان عمر در آنجا بود. وی دو بار طی سالهای 1070 و 1076قمری به سفر حج مشرف شد (همان، ص58) و سرانجام 16 صفر سال 1085قمری در تمگروت وفات یافت. (همان، ص80) او چندین اثر در نظم و نثر دارد که مناسک الحج ـ به نثر ـ درباره هر آنچه یک زائر از احکام حج میخواهد، یکی از آثار اوست. (همان، ص84).
او صلواتها و ادعیه مخصوص پیامبر9 را جهت توسل مؤمنان به ایشان، در کتاب غنیمة العبد المنیب بالتوسل بالصلاة علی النبی الحبیب جمعآوری، و کتابش را اینگونه آغاز کرده است: «صلّی الله علی سیّدنا ومولانا محمد وآله وصحبه و سلّم». سپس به ترتیب حروف الفبا، ادعیه را آورده و در ابتدای آن نوشته است: «فهذا کلام قد احتوی علی فن عجیب من التوسل بالصلاة علی النبی9...». (همان، ص118)
نبیهالدین أبیعبدالله محمد بن سعید المهدی المراکشی، از زندگانی او اطلاع چندانی در دست نیست. او کتاب موافقة العقول فی التوسل بالرسول را درباره اهمیت توسل و رد بر کسانی نوشته که توسل به پیامبر9 را نمیپذیرند. این اثر خطی، اینگونه آغاز میشود: «الحمد لله الذی أطلع شمس الهدایة من سماء الفکرة...». (حاجیخلیفه، بیتا، ج2، ص1890)
ابوعبدالله شمسالدین محمد بن سلیمان رودانی فاسی سوسی مکی مالکی، (1037ـ1094ق.)، علامه محدث، ریاضیدان و منجم، در یکی از روستاهای سوس مغرب متولد شد و در همانجا رشد یافت و سرانجام سال 1094قمری در بازگشت از سفر حج در مسیر شام وفات یافت و همانجا دفن شد.
جمع الفوائد من جامع الاصول و مجمع الزوائد و منظومة فی علم المیقات از آثار اوست. (زرکلی، 2002م، ج6، ص151)
کتاب کیفیة زیارة النبویة ـ که تاکنون خطی مانده و به چاپ نرسیده ـ از آثار او درباره چگونگی زیارت پیامبر9 است. یک نسخه از این اثر در 4 ورق (25 خط) تمام، و با تصویر واضح که تعلیقاتی کنار آن دیده میشود، در الجامعة الإسلامیة بالمدینة نگهداری میشود.
آغاز: البسملة، الصلاة... أرشدک الله لطاعته ووفقک لعبادته سألت أن أجمع لک کیفیة الزیارة النبویة وآدابها فاعلم أولا أن الله قد من علیک... .
انجام:... أرشدک الله بنور الهدایة إلیه وثبتنی وإیاک علی الحق فی هذه الدار ویوم الورود علیه... تمت.[1]
ابوعبدالله محمدبن عبد الرحمان بن عبدالقادر الفاسی، فقیه و مورخ مالکی، 19 جمادیالثانی 1058ق، در فاس متولد شد. او دو بار به حرمین شریفین سفر کرد و از عالمان آن دیار نیز دانش آموخت. المنح البادیة فی الأسانید العالیة والمسلسلات الزاهیة والطرق الهادیة الکافیة و کشف الغیوب عن رؤیة حبیب القلوب از آثار اوست. وی 15 جمادیالثانی 1134ق، در فاس درگذشت و در مقبره جدش، عبدالقادر فاسی، دفن شد. (بروفنسال، 1387ق، ص210) فاسی به جز کتاب کشف الغیوب که درباره پیامبر9 نوشته، کتابی مستقل با نام کیفیة زیارة سید المرسلین درباره چگونگی زیارت ایشان تألیف کرده است. یک نسخه خطی از این کتاب در دو برگ (31 سطر) در جامعة الملک سعود نگهداری میشود.
آغاز: بعد البسملة کیفیة زیارة سید المرسلین للشیخ... عبد القادر الفاسی... قال فلماذا وصل الزائر الروضة الشـریفة فلیقنی قبالة وجهه الشـریف ـ صلی الله علیه ]وآله[ وسلم... ـ .
انجام:... السلام علیک یا أمیر المؤمنین عمر الفاروق... ویسأل الله أن یقبل سعینا... ویحشرنا فی زمرتکم انتهى.[2]
شریف محمود قابادو (قبادو)، اصلاحگر تونسی، سال 1230قمری در تونس متولد شد و در یک خاندانی رشد یافت که اصالت آنان به اندلس برمیگشت. او برای کسب علم به مصراته (یکی از شهرهای لیبی) و استانبول مهاجرت کرد و پس از آن، به تونس بازگشت و در جامع الزیتونة به تدریس اشتغال یافت. وی در اواخر عمرش، در سال 1285 به منصب مفتی عام تونس دست یافت و سرانجام سال 1288 وفات یافت. (عمربن سالم، 1975م، ص4) قابادو، به جز دیوان شعر، کتابی با محوریت توسل به پیامبر و آل پاکش، به نام فرید عقد اللآل فی التوسل بالنبی و الآل (رفیعی، 1371ش، ج4، ص454) یا عقود اللآل فی التوسل للنبی بالآل (همان، ج2، ص392) نگاشت که اطلاعی از وضعیت این کتاب یافت نشد.
محمد بن احمد موسوم، فقیه مالکی، سال 1337قمری در ملیانه، یکی از شهرهای الجزائر، متولد شد. وی برای طلب علم، به سرزمینهای اسلامی مسافرت کرد و آثاری در حوزه حدیث و تاریخ نگاشت که اکثر آنها درباره زیارت و صلوات بر حضرت محمد9 است؛ از جمله: الانوار المضیئة فی الصلاة علی خیر البرئیة، کشف الغمة فی الصلاة علی خیر الإمة، تفریج الهموم فی الصلاة علی النبی کل یوم لعبیدالله محمد الموسوم، العقد الثمین فی الصلاة علی النبی یوم الاثنین و المکیال الأوفی فی الصلاة علی المصطفی. (نویهض، 1400ق، ص323) یکی از آثار او درباره زیارت پیامبر9، با نام التحفة المختارة فی ثواب الزیارة، مفقود است.
محمد المفضل بن الهادی بن أحمد بن المجذوب، ابن عزوز مکناسی، عالم و فقیهِ مکناسه، محدث و مفسر و ادیب، در مکناسه متولد شد و همانجا درگذشت. از زندگی او اطلاع دقیقی در دست نیست. از جمله آثار او، مفضل الوظیفة علی القرآن است. (حجی، 1417ق، ج8، ص1319) کتاب کشف الران عن قلب مانع الزیارة، از آثار مفقود او درباره زیارت است.
سیدعبدالله بن محمد بن الصدیق الغماری، از ذریّه حسن مثنی و صوفیهای سرشناس مغرب، آخر جمادیالاولی 1328قمری در طنجه متولد شد و سال 1413 قمری در همان شهر وفات یافت. بیش از چهل اثر از او به یادگار مانده است. کتاب إتحاف الأذکیاء بجواز التوسل بالأنبیاء و الأولیاء، در جایز بودن توسل به پیامبران به خصوص پیامبر خاتم و اولیا و رد وهابیت از آثار اوست. این اثر را شخصی به نام علی رحمی به چاپ رسانده؛ لکن محل چاپ و سال آن نامشخص است. او پس از بیان سیزده دلیل در اثبات توسل به پیامبران و اولیا، به ذکر واقعیتهایی در این باره پرداخته است؛ همچون: طلب باران توسط شخصی کنار قبر پیامبر9 در زمان خلیفه دوم، طلب باران از عموی پیامبر9، توسل یکی از بزرگان حنابله به حرم حضرت موسی بن جعفر7 و... . (غماری حسینی، بیتا، صص20ـ26)
از زندگانی مؤلف اطلاع دقیقی در دست نیست. کتاب المنهل الاصفی فی زیارة النبی المصطفی از اوست. این اثر سال 1959میلادی/ 1334قمری در چاپخانه مصطفی البابی الحلبی قاهره به چاپ رسیده است.
از مؤلف، اطلاع دقیقی در دست نیست. کتاب الفیوضات الربانیة فی الزیارة والتوسل بخیر البریة از اوست که رسالهای است در یادآوری هر آنچه درباره زیارت رسولالله9 آمده. این اثر، در کتابخانه «الجامع الکبیر صنعا»، در ضمن مجموعهای، نگهداری می شود. (هدو، 1974م، ص288) همچنین سال 1388 قمری در چاپخانه مصطفی البابی الحلبی و اولاده قاهره به چاپ رسیده است.
ابراهیم القادری پژوهشگر مغربی، متولد 1955میلادی در فاس است که سال 1991میلادی موفق به اخذ مدرک دکترای تاریخ اسلامی از دانشگاه مکناس شد. وی، عضو هیئت تحریریه مجله مکناسة است. کتاب التصوف السنی فی تاریخ المغرب، یکی از دهها اثر او در حوزه تاریخ اسلامی است.[3] کتاب محاورة علمیة حول شد الرحال لزیارة قبر خیر البریة9 ، اثر او در اثبات استحباب زیارت پیامبر9 و علیه تفکر وهابیت در این باره است. این اثر سال 1415قمری / 1995 میلادی در دارالقادری دمشق و بیروت در قطع وزیری و در 103 صفحه به چاپ رسیده است.
نام کامل کتاب، محاورة علمیة حول شدّ الرحال لزیارة قبر خیر البریة9 : مشـر وعیتها ـ کیفیتها: ملحق بمساجد المدینة و آبارها فی عهد النبی9 است. کتاب در قالب مناظره بین دو نفر به نامهای زید و شیخعبید تدوین شده که برای عموم مردم، به خصوص جوانان، از جذابیت ویژهای برخوردار است. مؤلف در مقدمه این کتاب، انگیزه خود از تدوین این کتاب را ضدیت وهابیت با زیارت قبر نبوی میداند؛ درحالیکه شدّ رحال به سوی قبور صالحان و پیامبران، در بین مسلمانان، سنتی قدیمی و بر جای مانده است.
الشیخ العربی بن عبدالقادر بن علی المشرفی صوفی حدود سال 1818میلادی در روستای الکرط، از توابع شهر معسکر، دیده به جهان گشود و پس از تحصیلات مقدماتی به تلمسان هجرت کرد. او کتابهای زیادی نگاشت؛ از جمله: ذخیرة الأواخر و الأول فیما یتضمن من أخبار الدول و دیوان شعر. وی سرانجام سال 1895میلادی در فاس درگذشت و همانجا مدفون شد. (شرف، 2018م، ص16ـ25) کتاب إظهار العقوق ممن منع التوسل بالنبی و الولی الصدوق از آثار او با محوریت توسل به پیامبر9 و رد عقیده وهابیت در این زمینه است. (رفاعی، 1371، ج1، ص194)
نتیجهگیری
ضمن معرفی آثار عالمانِ مغرب اسلامی درباره توسل و زیارت پیامبر، این نتایج به دست میآید:
منابع اسامی کتب به ترتیب حروف الفبا
ـ إتحاف الأذکیاء بجواز التوسل بالأنبیاء و الأولیاء / عبدالله بن محمد غماری
ـ إظهار العقوق ممن منع التوسل بالنبی و الولی الصدوق / مشرفی جزائری
ـ التحفة المختارة فی ثواب الزیارة / محمد بن احمد موسوم
ـ تعریف الانام فی التوسل بالنبی و زیارته علیهالصلاة والسلام / ابنالحاج
ـ ذریعة الوصول إلی زیارة جناب حضرة الرسول صلیاللهعلیهوسلم / عبدالغنی تلمسانی
ـ عقود اللآل فی التوسل للنبی بالآل / محمود قابادو (قبادو) تونسی
ـ غنیمة العبد المنیب بالتوسل بالصلاة علی النبی الحبیب / محمد بن محمد درعی مغربی
ـ فرید عقد اللآل فی التوسل بالنبی و الآل / محمود قابادو (قبادو) تونسی
ـ الفیوضات الربانیة فی الزیارة والتوسل بخیر البریة / محمد فقی
ـ کیفیة زیارة النبویة / محمد فاسی مالکی
ـ کیفیة زیارة سید المرسلین9 / ابوعبدالله فاسی
ـ کشف الران عن قلب مانع الزیارة / مفضل بن مجذوب
ـ کشف الغیوب عن رؤیة حبیب القلوب9 / ابوعبدالله فاسی
ـ محاورة علمیة حول شدّ الرحال لزیارة قبر خیر البریة9 : مشروعیتها ـ کیفیتها: ملحق بمساجد المدینة و آبارها فی عهد النبی9 / ابراهیم قادری
ـ مصابیح الظلام فی المستغیثین بخیر الأنام فی الیقظة و المنام / محمد بن موسی مُزالی ِتلمسانی
ـ المنهل الاصفی فی زیارة النبی المصطفی9 / محمود بن سلمان التجانی
ـ موافقة العقول فی التوسل بالرسول9 / أبیعبدالله مراکشی
[1]. محل نگهداری: عربستان سعودی، الجامعة الإسلامیة بالمدینة:
http://library.iu.edu.sa/uhtbin/cgisirsi.exe/OzQebUbyzK/MAIN/139430003/9.
[2]. عربستان سعودی، جامعة الملک سعود:
http://library.iu.edu.sa/uhtbin/cgisirsi.exe/ThLzPIhadR/MAIN/.20530012/9
[3]. ر.ک: سایت ویکی پدیای عربی، مدخل ابراهیم القادری: https://ar.wikipedia.org/wiki
منابع
درعی، محمد بن محمد (2010م.)، غنیمة العبد المنیب فی التوسل بصلاة علی النبی الحبیب9 ، تقدیم و تحقیق صالح بن ابراهیم آیت بابا التمگروتی، بیروت، المکتبة العصریه.