کتابشناسی سفرنامه های حج در مغرب اسلامی

نوع مقاله : از نگاهی دیگر

نویسنده

محقق و پژوهشگر حوزه علمیه

چکیده

اهالی مغرب (شامل چهار کشور تونس، الجزائر، مراکش و لیبی) سهمی ویژه در شکل‌گیری سفرنامه‌نویسی حج دارند. میراث مکتوب حجگزاری اهالی مغرب نشان‌دهنده میزان اهتمام و تلاش حجگزاران مغربی در حفظ و نگهداشت خاطره سفر حج در پیشروند تاریخ فرهنگی آنهاست.
مقاله حاضر در صدد ارائه فهرستی توصیفی از سفرنامه‌های موجود (در دسترس) اهالی حجگزار مغرب از آغاز تا دوره معاصر است. مجموع سفرنامه‌های شناسایی ‌شده شامل 108 سفرنامه چاپی و مخطوط است که بر اساس عنوان منظم شده و مشخصات کتابشناسی هر یک، به همراه توصیفی مختصر آمده است. نیز ذیل هر سفرنامه، پژوهش‌های انجام‌شده زیر عنوان «آثار پژوهشی پیرامون این موضوع» گنجانده
شده است.

کلیدواژه‌ها


مقدمه

از نخستین ادوار گسترش اسلام در افریقیه و شمال آفریقا، اشتیاق برای حجگزاری و مجاورت حرمین شریفین وجود داشته است. (بوسعید، (1439ق.)، صص243ـ 245 و 264 ؛ قادری، (1426ق.)، ص7) تجلی اشتیاق به حج و حرمین در تراجم‌نگاری‌های متقدم مغربیان (اهالی تونس، الجزائر، مراکش و لیبی) دیده می‌شود؛ چنان‌که حجگزاری شخص مغربی، به مثابه بخشی مهم از زندگی و اعمال وی ثبت می‌شد. (لمین، (2016م.)، ص16) در خاطره اهالی مغرب، دیدار کعبه، انجام مناسک حج
و مجاورت حرمین شریفین، رخدادی شوق‌آور، فراموش‌نشدنی و پربار بود. در عین حال، سفر حج مستلزم تحمل سختی‌های فراوان و دوری بلندمدت از موطن بود.
در بازگشت، بسیاری موفق به ثبت خاطرات خود می‌شدند که نتیجه آن، پدید آمدن ادبیات و میراث مکتوب حج میان مغربیان است. (شریف، (1421ق.)، صص685 و 744 ؛ شاهدی، (1990م.)،  صص116ـ110) محققان مغربی، انگاره حج در فرهنگ مغربی را انگاره‌ای ماندگار، نیرومند و اثرگذار دانسته و بر ابعاد تجلی آن تأکید کرده‌اند. (عواطف، (1417ق.)، صص76 و87)

یکی از دستاوردهای حجگزاری مغربیان، ثبت خاطرات، مشاهدات و رخدادهای این سفر است. شماری از محققان مغربی ـ از جمله ابوالقاسم سعدالله، محمد المنونی، محمد الفاسی و عبدالهادی التازی ـ ضمن تصحیح تعدادی از سفرنامه‌های حج، سهم و مشارکت اهالی حجگزار مغربی را در شکل‌گیری، گسترش و تداوم میراث مکتوب حج بررسی کرده‌اند.

متناسب با این مطلب، پرسشی که مقاله حاضر دنبال می‌کند در این عبارت صورت‌بندی شده است: سهم مغربیان در تأسیس ادبیات حج و به جای نهادن میراث مکتوب حجگزاری، چه میزان بوده و چه تعداد سفرنامه برآورده می‌گردد؟ از این میزان، چه تعداد از سفرنامه‌ها، منتشر شده و چه تعداد به صورت خطی و دست‌نوشته باقی مانده است؟

مقاله حاضر پاسخ به این پرسش را دنبال می‌کند و گزارشی کتابشناسانه و توصیفی
از میراث مکتوب حجگزاری مغربیان و شمار سفرنامه‌های به جای مانده آنان ارائه می‌دهد.

تاکنون چندین اثر در کتابشناسی سفرنامه‌های حج مغربی نگاشته شده است.

در سه اثر «موسوعة الرحلات العربیة و المعربة المخطوطة و المطبوعة» نوشته محمد بن سعود الحمد (قاهره، دارالکتب، 1428ق.)، «جمهرة الرحلات» نوشته احمد محمد محمود (ریاض، دارالسعودیه، 1430ق.) و «المختار من الرحلات الحجازیة الی مکة
و المدینة النبویة» نوشته محمد بن حسن الشریف (جده، دارالأندلس الخضراء، 1421ق.)، علاوه بر شناسایی و معرفی شماری از سفرنامه‌های حج مغربی، گزیده‌هایی از این آثار اقتباس و منتشر شده است. به طور خاص، در فهرست‌نگاری‌های زیر، کتابشناسی سفرنامه‌های حج مغربی مورد اهتمام محققان بوده است:

  1. رحلة الرحلات: مکة المکرمة فی مئة رحلة مغربیة و رحلة، نوشته عبدالهادی التازی، مراجعه عباس صالح تاشکندی، جده، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامی، 1426ق، 2 جلد، 840 صفحه.
  2. مأخذشناسی حج و حرمین شریفین در مغرب اسلامی تا دوران معاصر، زیر چاپ، تهیه و تدوین در پژوهشکده حج و زیارت مرکز قم.

سفرنامه‌های حج مغربی به ترتیب عنوان

  1. إتحاف المسکین الناسک ببیان المراحل و المناسک / عبدالمجید بن علی الزبادی المنالی، نسخه در: المکتبة العامة رباط، ش 1808.

منظومه‌ای در 129 بیت در بیان راه حج و مراحل، منزلگاه‌ها، استراحتگاه‌های حج
وکاروان سراهای بین راه از مغرب تا حجاز است. متن قصیده در یکی از نسخه‌های سفرنامه منثور عبدالمجید زبادی منالی (1163ق.) با عنوان بلوغ المرامآمده است. برخی اتحاف المسکین را شرح و توضیح یکی از شاگردان زبادی منالی بر سفرنامه بلوغ المرام توصیف کرده‌اند.

  1. 2. إحراز المعلی و الرقیب فی حج بیت الله الحرام و زیارة القدس الشـریف و الخلیل
    و التبرک بقبر الحبیب / محمد بن عبدالوهاب المکناسی، دراسة و تحقیق محمد بوکبوط، رساله دکتری، استاد راهنما: أمحمد بن عبود، دانشگاه تطوان ـ دانشکده ادبیات، 1990م، 400 صفحه.

گزارش سفر محمد المکناسی (1213ق.) به مصر، شام (سوریه و فلسطین) و حجاز است که از محرم 1200 تا شوال 1202قمری انجام شده است. بخش سوم سفرنامه، حاوی گزارش خاطرات و رخدادهای سفر نویسنده از حرمین شریفین و مناسک حج است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «البعد الروحی و الغرائبی فی رحلة احراز المعلی و الرقیب» / محمد بوکبوط، الرحالة العرب و المسلمون، اکتشاف الآخر، رباط، وزارة الثقافة، 2003م، ص299ـ310

ـ «رحلة المکناسی و چند سفرنامه حج و حجاز تصحیح محمد بوکبوط» / ابوجعفر اسفهانی، میقات حج، ش51 (1384)، ص165ـ168.

  1. 3. أصفی الموارد فی تهذیب نظم الرحلة الحجازیة للشیخ الوالد / ابوالحسن علی بن احمد الدرقاوی، تلخیص محمد مختار السوسی، مغرب، دارالبیضاء، 1380ق، 71 صفحه.

تلخیصی از منظومه سفرنامه حج درقاوی (1268ـ1328ق.)، از علمای مغرب، در توصیف بلاد مغرب و مشرق و منزلگاه‌ها و راه‌های حج است.

  1. 4. الإصلیت الخریت بقطع بعلوم العفریت النفریت / احمد بن عبدالله بن ابی‌محلی الفیلالی، تقدیم و تحقیق عبدالمجید القدوری، منشورات عکاظ، بی‌تا.

شرح سفرهای ابن ابی‌محلی (1022ق.)، از فقیهان و صوفیان سجلماسه مغرب، به مشرق ـ از جمله سفر به حجاز و ادای فریضه حج در سال 1012قمری ـ است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ ابن ابی‌محلی الفقیه الثائر و رحلته الإصلیت الخریت / عبدالمجید القدوری، چاپ اول، رباط، منشورات عکاظ، 1991م، 190 صفحه.

ـ «الجوانب من التأثیر الصوفی و الثقافی لعلماء المغاربة فی المشرق العربی (احمد بن ابی‌محلی السلجماسی نموذجاً / من خلال الرحلة الحجازیة (الإصلیت ـ الخریت فی قطع بلعوم العفریت النفریت)» / جاهل عادل بن محمد، مجلة الفضاء المغاربی (الجزائر)، ش3 (2019م.)، صص42ـ21

  1. أنس الساری و السارب من أقطار المغارب إلی منتهی الآمال و المآرب سید الأعاجم و الأعارب (1040ـ1042ق. / 1630ـ1633م.) / محمد بن احمد بن ملیح السراج، تحقیق محمد الفاسی، فاس، مطبعة جامعة محمد الخامس، 1968م، 193 صفحه.

گزارش سفر حج ابن ملیح به سال 1042 قمری از راه صحرایی مراکش و الجزائر است. این سفرنامه منبع مهمی برای تراجم‌نگاران و شناخت ابن ملیح در حوزه کارها و مقاطع زندگی‌اش بوده و به آن استناد شده است.

  1. بلوغ المرام بالرحلة الی بیت الله الحرام / عبدالمجید بن علی الزبادی المنالی، مقدمه و تصحیح محمد زینهم، قاهره، دارالثقافیة للنشر، 1427ق، 456 صفحه.

سفرنامه حج عبدالمجید زبادی منالی حسنی ادریسی (1163ق.) ملقب به مرادی، ادیب و فقیه مالکی و از شرفای (سادات) فاس، است. سفر حج وی بیش از یک سال
و نیم (از رجب سال 1158 قمری تا اواخر ذی‌قعده 1159 قمری) به درازا انجامید.

  1. تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق/ خالد بن عیسـی البلوی، تحقیق حسن السائح، ابوظبی، صندوق إحیاء التراث الإسلامی بین المغرب والإمارات، بی‌تا،
    دو جلد، 620 صفحه.

گزارش سفر حج خالد بلوی (768ق.) به سال 738 قمری، و حاوی توصیف حرمین شریفین، مسجدالحرام، مسجدالنبی و شماری از اماکن و مساجد و مراقد حرمین شریفین است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «مدینة القدس و معالمها الدینیة و الحضاریة علی ضوء کتابات الرحلة الأندلسیة خلال القرن 8ق. / 14م، رحلة تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق لصاحبها خالد بن عیسی البلوی انموذجاً» / محمد بن العربه، مجلة الحوار المتوسطی (الجزائر)، ش1 (مارس 2018م.)، صص107ـ92

ـ «مدینة المنورة فی رحلة البلوی المسماة تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق
لخالد بن عیسی بن احمد البلوی (ت.780ق.)» / مصطفی عمار المنلا،‌ مجلة مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، ش24 (می‌2008م.)، صص158ـ120

ـ «مصر و فلسطین فی رحلة البلوی (قبل 780ق.) دراسة مقارنة» / عمار مرضی العلاوی، مجلة دوریة کان التاریخیة (مصر)، ش37 (سبتامبر 2017م.)، صص173ـ 155

ـ «بیت المقدس فی أدب الرحلات المغربیة: رحلة البلوی أنموذجاً» / رغده علی زبون، الجامعة الإسلامیة للبحوث الإنسانیة (فلسطین)، ش1 (ژوئیه 2019م.)، ص242ـ221

ـ «وصف المدینة المنورة فی النصف الأول من القرن الثامن الهجری (14م.) من خلال رحلة البلوی» / نواف عبدالعزیز الجحمه، مجلة جامعة الشارقة للعلوم الإنسانیة و الإجتماعیة (امارات)، ش2 (دسامبر 2016م.)، صص138ـ119

  1. التحفة البهیة فی الرحلة الشرقیة / بدر احمد ابن الحاج حمو، نسخه در: فاس.

سفرنامه حج الجزائری در اواخر قرن سیزدهم هجری است؛ گرچه در برخی منابع، که این سفرنامه را معرفی کرده‌اند، محل نسخه آن مشخص نشده است. سعاد
آل شیخ در مقاله‌ای با عنوان الرحلة الحجازیة السیاحیة ـ که سال 2010 میلادی
به المؤتمر الدولی الأول لدوحة ارائه کرده ـ گزارشی از این سفرنامه و ساختار
و محتوای آن ارائه کرده است.

  1. تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار / محمد بن عبدالله بن بطوطه، تحقیق درویش الجویدی، بیروت، صید المکتبة العصریة. 2004م، 2 جلد.

از مهم‌ترین سفرنامه‌های مغربی در قرن هشتم هجری، و مشتمل بر اطلاعات گسترده‌ای از راه حج و توصیف مکه و مدینه، اماکن و مساجد و مناصب و مشاغل این دو شهر مقدس است. این سفرنامه حاوی آگاهی‌های مهمی از راه حج شامی، راه عراق، راه بحرین به حجاز، راه یمن به حجاز و راه دریایی عیذاب و نیز کاروان‌های حج است. ترجمه فارسی آن توسط محمدعلی موحد (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359ش.) بارها بازنشر شده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

کتاب‌ها:

ـ مختصر رحلة ابن بطوطة / محمد بن فتح‌الله بن محمد البیلونی، قاهره، بی‌نا، 1278ق.

ـ مکة المکرمة من خلال رحلتی ابن جبیر و ابن بطوطة / حسان حلاق، چاپ اول، بیروت، دارالنهضة العربیة، 1996م، 183 صفحه.

ـ مکة المکرمة و المدینة المنورة فی رحلة ابن بطوطة: دراسة تاریخیة و حاضریة مقارنة فی القرن الثامن الهجری / احمد هاشم احمد البدرشینی، رساله کارشناسی ارشد، استاد راهنما: صابر محمد دیاب حسین، جامعة الملک عبدالعزیز، 1417ق، 326 صفحه.

ـ الرحلة ابن بطوطة: تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار / فؤاد قندیل، قاهره، سفیر الدولیة للنشر، 2007م، 112 صفحه.

ـ صورة مصر عند رحالة بلاد المغرب و الأندلس من خلال رحلتی ابن جبیر
و ابن بطوطة / محمد علم‌الدین الشقیری، چاپ اول، سودان، دارفرحة للنشر والتوزیع، 2005م، 111 صفحه.

ـ مهذب رحلة ابن بطوطة المسماة تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأمصار / احمد عوامری بک و محمد احمد جاد مولی بک، قاهره، المطبعة الأمیرة، 1933م، دو جلد، 691 صفحه.

ـ ابن بطوطة: الرحل و الرحلة / اسماء ابوبکر محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1992م، 117 صفحه.

ـ ابن بطوطة رحالة الإسلام / سلیمان الفیاض، القاهره، مرکز الاهرام للترجمة
 و النشر، 1991م، 63 صفحه.

ـ ابن بطوطة و رحلاته؛ دراسة و تحلیل / حسین مؤنس، قاهره، دارالمعارف، 2003م، 295 صفحه.

ـ الحجاز فی نظر الأندلسیین و المغاربة فی العصور الوسطی: ابن جبیر، ابن بطوطة، البلوی، القلصادی / ابراهیم احمد سعید، چاپ اول، دمشق، الاوائل للنشر و التوزیع، 1425ق، 304 صفحه.

مقالات:

ـ «ابن بطوطة» / عبدالله کنون، مجلة المجمع العلمی العربی (دمشق.)، ش1 (ژوئیه 1965م.)، ص83ـ108.

ـ «أضواء علی رحلة ابن بطوطة إلی المشرق العربی» / رشید الداودی، مجلة الإتحاف (تونس)، ش81 (سبتامبر1997م.)، ص11ـ13.

ـ «بررسی تطبیقی سفرنامه‌های ابن بطوطه و ابن جبیر» / زهرا قلعه آقابابایی، رشد آموزش تاریخ، ش70 (زمستان1397ش.)، ص50ـ56.

ـ «بررسی سفرنامه ابن بطوطه از منظر ادبیات تطبیقی» / فرشته کنجوریان و خلیل پروینی، نشریه ادبیات تطبیقی، ش1 (پاییز 1388ش.)، ص19ـ37.

ـ «الجالیة المغاربیة فی العالم من خلال رحلة ابن بطوطة» / محمد الشریف، مجلة المواقف (الجزائر)، ش4 (دسامبر 2009م.)، ص126ـ147.

ـ «الجوانب السیاسیة و الحضاریة لبلاد الحجاز کما تصورها رحلة ابن بطوطة فی القرن الثامن الهجری» / کرم حملی فرحات احمد، مجلة المؤرخ العربی (مصر)، ش18 (مارس 2010م.)، ص45ـ92.

ـ «ساکنة بعض مدن المشرق العربی من خلال رحلة ابن جبیر و ابن بطوطة» / محمد منفعت، مجلة کنانیش (مغرب)، ش3 (سبتامبر 2001م.)، ص11ـ22.

ـ «سفرهای حج ابن بطوطه سال‌های 725ـ749ق.» / رسول جعفریان، میقات حج، ش61 (پاییز 1386ش.)، ص25ـ34

ـ «الرحلة ابن بطوطة المسماة تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار) لأبی عبدالله محمد بن عبدالله بن محمد اللواتی الطنجی» / لیلی سعید سویلم الجهنی، مجلة مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة (سعودی)، ش5 (آگوست2003م.)، ص128ـ143

ـ «مکة و المدینة فی رحلة ابن بطوطة» / عزت محمد ابراهیم، مجلة الوعی الإسلامی (کویت)، ش96 (1392ق.)، ص94ـ90

ـ «النشاط الإقتصادی فی المشرق الإسلامی من خلال روایات ابن بطوطة الشفهیة فی کتابه تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار» / فوزی حرب ابوعودة و عبدالحمید جمال الفرانی، المؤتمر العلمی حول التاریخ الشفوی: الواقع
و الطموح
، فلسطین ـ غزه، الجامعة الإسلامیه، 2006م، ص258ـ280.

ـ «نکاتی چند درباره سفرنامه ابن بطوطه» / مجید حاجی‌تبار، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش36 (مهر 1379ش.)، ص31ـ33.

  1. التحلیق إلی البیت العتیق / عبدالهادی التازی، ریاض، دارة الملک عبدالعزیز (کتاب الدارة، رقم 1)، 1422ق، 144 صفحه.

گزارش سفر حج عبدالهادی تازی، نویسنده و دیپلمات مغربی، در سال 1378قمری. / 1959میلادی. به همراه هیئتی سیاسی و فرهنگی از کشور مغرب است که چهل سال پس از سفر حج، بر پایه یادداشت‌ها بازنویسی شده است. تازی در گزارش سفر به مکه، به یادکرد اعمال بسنده کرده و از رفتار مردم و امکانات رفاهی مانند آمبولانس‌ها و خدمات درمانی و بهداشتی سخن گفته است.

  1. التحیة الغالبة فی رحلتی الأولی إلی البقاع الحجازیة / عبدالرحمان بن محمد فتحا ابن الحاج السلمی، نسخه در: فاس.

گزارش سفر از مغرب به حجاز و یادداشت‌های سفر حج عبدالرحمان السلمی، مشهور به ابن الحاج (م.1170ق.)، در سال 1115 قمری است. به‌گفته عبدالعزیز بن عبدالله در الرحلات من المغرب و الیه (49)، ابن الحاج چندین سفر حج انجام داده و در نهایت در مدینه منوره از دنیا رفته و سفرنامه مذکور دستاورد سفر نخست وی است. گاه سفرنامه مذکور به پسر یا نواده ابن الحاج نسبت داده شده است.

  1. الترجمانة الکبری فی أخبار المعمور برًا و بحراً / ابوالقاسم الزیانی، تحقیق
    و تعلیق عبدالکریم الفیلالی، رباط، نشر دارالمعرفة، 1991م، 659 صفحه.

گزارش سفرهای سه‌گانه حجازی و سفارتی ابوالقاسم زیانی (1147ـ1249ق.)، مورخ و سیاستمدار مغربی، است. وی دو بار در سال‌های 1169 و 1171 قمری حج گزارد و حاصل سفر‌های وی این اثر مفصل است. زیانی در کار تألیف و سفرنامه‌نگاری و جمع‌آوری مطالب تاریخی فعالیت داشته و سفرنامه‌اش حاوی اطلاعاتی گسترده از شهرهای بین راه و توصیف منزلگاه‌ها و راه‌های حج است. از این سفرنامه، نسخه‌های مختلفی در دست است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

صورة المشرق من خلال الترجمانة الکبری / محمد الحواش، بحوث ندوة بنی ملال، المغرب، المشرق، العلاقات و الصورة، مغرب، دانشگاه قاضی عیاض ـ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1994م.

  1. 13. التوجه لحج بیت الله الحرام و زیارة قبره علیه الصلاة و السلام / ابوالعباس احمد الهلالی السجلماسی، تحقیق محمد بوزیان بنعلی، مغرب، مطبعة الجسور، 2012م.

سفرنامه حج ابوالعباس احمد بن عبدالعزیز هلالی (م. 1175ق.) در سال 1150 قمری است که شامل گزارش ملاقات و ارتباط نویسنده با علمای مصر و حرمین شریفین و دریافت اجازه‌نامه‌های متعدد از آنهاست.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

وصف الجنوب الصحراوی الجزائری فی ظل الحکم العثمانی من خلال مخطوط رحلة ابی‌العباس الهلالی السلجماسی / فاطمه بلهواری، المجلة الجزائریة للمخطوطات، ش6 (2018م.)، ص37ـ47.

  1. 14. الحرم یا رسول­الله / محمد بن احمد ابن مسایب التلمسانی، متن قصیده در: رحلة الرحلات، اثر عبدالهادی تازی، ج1، صص363 ـ 367. نیز تحقیق و تصحیح قصیده توسط محمد بن شنب، در: مجلة الإفریقیة، ش44 (1900م.).

قصیده‌ای در وصف حج و حرمین شریفین، سروده شاعر تلمسانی، محمد بن احمد معروف به ابن مسایب، است که ظاهراً پس از ‌گزاردن مناسک حج در سال 1190 قمری سروده است. این قصیده به عنوان نمونه‌ای نیکو از شعر ملحون (عامیانه) در قرن دوازدهم هجری توصیف شده است. محمد بن ابی‌شنب در مقاله‌ای به زبان فرانسه، محتوای این منظومه را توضیح داده و سپس متن آن را در مجلة الافریقیة تصحیح کرده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «قراءة فی رحلة محمد بن مسایب إلی الحجاز فی القرن الثامن عشر»  / محمد بوشنافی، بحوث ندوة الرحالة العرب و المسلمون: اکتشاف الذات و الآخر، الجزائر، مشروع ارتیاد الآفاق، 2005م.

ـ «رحلة ابن مسایب»  / محمد بن احمد ابن مسایب التلمسانی، تحقیق محمدبن شنب، مجلة الإفریقیة، ش44 (1900م.).

  1. 15. حول الرحلة الزیدانیة للحجاز / عبدالرحمان بن زیدان، نسخه در: الخزانة الملکیة رباط ش3189.

از سفرنامه‌های حج مغربی در ادوار متأخر است که ظاهراً تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. از این سفرنامه، علاوه بر نسخه الخزانة الملکیه، نسخه دیگری در الخزانة العامه رباط ش 1224 د، موجود است که به عبدالرحمان بن زیدان نسبت داده شده و عنوان آن رحلة ثبت شده است. چنانچه این دو نسخه مربوط به یک سفرنامه باشد، در این صورت تاکنون دو نسخه از سفرنامه حج عبدالرحمان بن زیدان یافت شده است.

  1. 16. دلیل الحج و السیاحة / احمد بن محمد الهواری، چاپ اول، رباط، المطبعة الرسمیة، 1354ق، 310 صفحه.

گزارش سفر حج احمد هواری، روزنامه‌نگار مغربی و سردبیر مجله السعادة در دوره معاصر است که در آن علاوه بر آگاهی‌های ارزنده از وضعیت فرهنگی مصر، مکه و مدینه، تصاویر و عکس‌های بسیاری از شهرهای بین راه و اماکن حرمین شریفین را در اختیار خواننده نهاده است.

  1. الرحلة / محمد بن سعید الرعینی الفاسی، نسخه در: فاس.

از سفرنامه‌های حج مغربی در قرن هشتم هجری، اثر محمد الرعینی (778ق.) از عالمان و شاعران مغرب است که به گفته برخی، موضوع آن ذکر منزلگاه‌ها و مراحل سفر حج از مغرب تا حجاز است.

  1. رحلة ابن الطیب من فاس إلی مکة المکرمة / محمد الطیب بن موسی الفاسی المعروف بالشرقی، تحقیق عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دارالعراب ـ دارنور حوران، 2014م، 427 صفحه.

از سفرنامه‌های حج مغربی مشتمل بر گزارش سفر محمد طیب شرقی (م. 1171ق.) به سال 1139قمری است. حرکت از فاس به سمت طرابلس، مصر و حرمین شریفین بوده است. آوردن آگاهی‌های تاریخی از اماکن، مقابر و عالمان حرمین شریفین و نقل اشعار و قصاید به مناسبت‌های مختلف از ویژگی‌های این سفرنامه است، چاپ جدید این سفرنامه با عنوان الرحلة الحجازیة (ابی‌عبدالله محمد بن الطیب الفاسی، تقدیم و تحقیق نورالدین شوبد و حسناء بوتوادی، چاپ اول، مغرب، منشورات وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 2018م، دو جلد، 605ص) به همراه مقدمه و تعلیقات مفید انجام شده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ التعریف بابن الطیب الشرقی / عبدالعلی الودغیری، چاپ اول، منشورات عکاظ، 1410ق.

ـ بلاد المغرب و مصر من خلال رحلة ابی‌عبدالله محمد بن الطیب الفاسی: دراسة تاریخیة حضاریة / ترکی احمد المخلفی، رساله کارشناسی ارشد، استاد راهنما: علی بن عائش المزینی، الجامعة الإسلامیة، 1435ق، 243 صفحه.

  1. رحلة ابی‌محمد التاودی الفاسی / ابومحمد التاودی الفاسی، نسخه در: الخزانة العامه رباط.

از سفرنامه‌های حج مغربی است که به صورت خطی باقی مانده است. گاه از آن با عنوان الرحلة الحجازیه و گاه الرحله نام برده شده و در بیشتر منابع، عنوان رحلة به اسم نویسنده اضافه شده است. نسخه‌ای از آن در الخزانة العامه رباط و نیز نسخه دیگری در المکتبة الکتانیه موجود است. سنیدی در معجم ما الف عن مکة المکرمة (ص69) از این سفرنامه و خطی بودن آن خبر داده است.

  1. رحلة أفوقای الأندلسـی؛ رحلة الشهاب إلی لقاء الأحباب 1611ـ1613م / احمد بن قاسم الحجری «أفوقای»، تحقیق محمد زروق، چاپ اول، امارات، ارتیاد الآفاق.

سفرنامه مشتمل بر سفرهای متعدد افوقای به نواحی بیرون از اندلس و سکونت وی در مراکش و رفتن به مصر و حجاز است که در سیزده باب تنظیم شده و هر باب به محل و منزلگاه نویسنده اختصاص دارد که از آنجا آماده رفتن به سمت حجاز بوده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «الرحلة ناصرالدین علی القوم الکافرین و تحقیقاتها: نقد و استدراک من نسخة مکتشفة حدیثاً» / احمد السعیدی، مجله معهد مخطوطات العربیة (مصر)، ش1 (مه 2014م.)، ص178ـ207.

ـ «ناصر الدین علی القوم الکافرین» / عبدالمحسن آل عباس، عالم الکتب (سعودی)، ش3ـ4 (فوریه2001م.)، ص355ـ362.

  1. 21. الرحلة إلی بلادالله / أحمد المدینی، مغرب، مطبعة المعارف، 2010م.

گزارشی از سفر حج نویسنده به سال 1430 قمری به صورت هوایی است. این گزارش، مشاهدات نویسنده از موقعیت حج و اماکن حرمین شریفین و گردهمایی مسلمانان و ارائه مطالبی درباره مسلمانان کشورهای مختلف در موسم حج است. این یادداشت‌ها پیش‌تر در نشریه المساء با عنوان «الرحلة الی الله» منتشر شده است. نویسنده ـ که فردی صاحب‌قلم و روزنامه‌نگار است ـ به اوضاع فرهنگی و اجتماعی مکه و مدینه اشاره، و جایگاه حج را در خاطره جمعی مسلمانان تحلیل و بررسی کرده است.

  1. الرحلة إلی الحج / عبدالقادر بن عومرالتنلانی، نسخه در: خزانة الشیخ احمد بن حسان قصر عریان الرأس، در تسابیت شهر أدرار (الجزائر).

سفرنامه‌ حج عبدالقادر تواتی تنیلانی، از عالمان الجزائری، به سال 1232 قمری است.

  1. رحلة إلی الحجاز / ابراهیم السوسی العینی، نسخه در: الجزائر.

گزارش حج ابراهیم سوسی (1199ق.)، از علمای الجزائر، است. سال حجگزاری وی مشخص نشده است.

  1. رحلة إلی الحرمین / احمد (حمید) بن محمد البنانی.

سفرنامه حج احمد البنانی (1232ـ1327ق.)، از قاضیان فاس و عالمان مالکی مغرب، است که در فاس از دنیا رفته و در منابع و تراجم، چندین کتاب به وی نسبت داده شده است.

  1. رحلة إلی الحرمین الشریفین / ابوبکر عبدالله بن محمد العباسی، فاس، بینا، 1316ق.

از سفرنامه‌های حج مغربی در سال‌های متأخر است. این سفرنامه در رحلة الرحلات التازی معرفی نشده و در بسیاری از فهارس مغربی نیز سخنی از آن به میان نیامده؛ اما در بخش کتب چاپ شده موسوعة الرحلات (ص149) مشخصات این کتاب بیان شده؛ ولی درباره تاریخ حجگزاری مؤلف اطلاعی داده نشده است.

  1. الرحلة الحجازیة / ابراهیم بن محمد بن سعید العینی، نسخه در: الخزانة العامة فاس.

گزارش حج ابراهیم العینی (م. 1199ق.)، عالم مغربی، در سال 1189 قمری است. زرکلی او را از اصحاب الرحلات دانسته (الاعلام، ج1، ص69) که بیانگر اهمیت سفرنامه وی است. مختار السوسی در المعسول (ر.ک: ج13، ص283ـ298) این اثر را از سفرنامه‌های پربرگ دانسته و افزوده شیوه سفرنامه‌نگاری ابوسالم عیاشی (م. 1090ق.)، احمد بن ناصر درعی (م. 1129ق.) و ابومدین درعی رودانی (م. 1157ق.) در آن دنبال شده است. به گفته عبدالهادی تازی، این سفرنامه را ابوعبدالله محمد بن مسعود معدری بونعمانی تلخیص،
و سپس مختار السوسی همین تلخیص یا نسخه اصل را گزیده کرده است.

  1. 27. الرحلة الحجازیة / ابوالعلاء ادریس بن عبدالهادی العلوی الشاکری، نسخه در: المکتبة العامة رباط، ش1115.

گزارش سفر حج نویسنده در سال 1288 قمری است که گاه با عنوان رحلة الی بیت الله الحرام یا رحلة ادریس بن عبدالهادی العلوی (م. 1331ق.) ثبت شده است.

  1. 28. الرحلة الحجازیة / ابوعیسی محمدمهدی بن طالب بن سوده المری، نسخه در: المکتبة الازهریه مصر.

سفرنامه‌حج مغربی در قرن سیزدهم هجری قمری است. بخش اول سفرنامه را به خط ابن سوده مری (1220ـ1294ق.) مشاهده کرده‌اند.

  1. الرحلة الحجازیة / ابی‌العباس احمد بن محمد السبعی، تقدیم و تحقیق محمد عیناق و یوسف أمال، مغرب، منشورات وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1440ق.

گزارش مشاهدات نویسنده از سفر حج سال 1310 از زادگاه مؤلف در دویرة السبع (سجلماسه) تا حجاز است. سبعی (م. 1336ق.)، از فقیهان و عالمان و مبارزان مغرب و رهبر قیام ضد استعمارگران فرانسه، از زمینه‌های مخالفت با سلطه عثمانی در حرمین شریفین خبر داده است.

  1. الرحلة الحجازیة / احمد بن عبدالله البیورکی، نسخه در: مغرب.

از سفرنامه‌های حج مغربی در دوره معاصر است و ظاهراً نسخه آن در کتابخانه‌های مغرب موجود است؛ گرچه در منابع به محل دقیق نگهداری آن اشاره نشده است.

  1. الرحلة الحجازیة / احمد بن منصور بن ابی‌عسریه الفاسی الفهری، نسخه در: الدارالبیضاء مغرب، ش94.

در موسوعة الرحلات (ص408) ضمن اطلاع دادن از نسخه ‌این سفرنامه در دارالبیضاء مغرب ش94، عنوان آن رحلة المنصوری بصحبة المولی سلیمان ثبت شده که ظاهراً ناظر به محتوای سفرنامه است. از آنجا که سیدی سلیمان نام یکی از شهرهای مراکش است، احتمال دارد عنوان سفرنامه، رحلة المنصور من سیدی سلیمان بوده باشد.

  1. الرحلة الحجازیة / احمد معنینو، نسخه در: فاس.

از سفرنامه‌های حج مغربی در نیمه اول قرن چهاردهم است. ظاهراً عبدالهادی التازی نسخه خطی این سفرنامه را از نزدیک دیده است.

  1. 33. الرحلة الحجازیة / ادریس بن محمد الجعایدی، نسخه در: الخزانة العلمیة الصبیحیة ش1373.

گزارش سفر حج ادریس جعایدی (م. 1360ق.) در سال 1348 قمری از طنجه تا اسکندریه، سپس جده، مکه و مدینه منوره است.

  1. الرحلة الحجازیة / أمحمد بن یوسف أطفیش، نسخه در: فاس، رباط.

سفرنامه‌ منظوم حج الجزائری امحمد بن یوسف اطفیش (1237ـ1332ق.) است که دو بار موفق به حجگزاری شد و مدتی مجاور حرمین گردید. وی در سفر دوم قصیده بلندی، که شامل 232 بیت است، در وصف راه حج و مناسک حج سرود.

  1. 35. الرحلة الحجازیة / سعید الکثیری، نسخه در: فاس.

سفرنامه‌ منظوم حج بر وزن بحر طویل، و حاوی گزارش سفر حج نویسنده در سال 1292 قمری است.

  1. 36. الرحلة الحجازیة / عبدالرحمان امزیل الحداد الإینزگانی، نسخه در: فاس.

سفرنامه‌ حج مغربی در دوره معاصر است. گفته شده نویسنده سال 1403 قمری، برابر با 1982 میلادی، از دنیا رفته است. در برخی فهارس دیگر به سفرنامه حج عبدالرحمان امزیل اشاره شده؛ ولی محل نگهداری نسخه آن به طور دقیق مشخص نشده است.

  1. 37. الرحلة الحجازیة / عبدالسلام بن سوده، نسخه در: فاس، نزد خاندان مؤلف.

سفرنامه حج ابن سوده در سال 1389 قمری است. نویسنده علاوه بر توصیف اماکن متبرکه مکه، مسجدالحرام و کعبه، با تمرکز بر موضوع اسرار حج، به معرفی حکمت‌های هر یک از احکام و فروعات حج پرداخته است.

  1. 38. الرحلة الحجازیة / عبدالقادر بن ابی‌جیدة الکوهن، نسخه در: خزانة الکتانی.

سفرنامه‌ حج عبدالقادر کوهن (م. 1254ق.) است که به صورت مخطوط
باقی مانده. کتانی در فهرس الفهارس (ج1، ص386 ـ 389) و نیز محمد المنونی در
المصادر العربیة لتاریخ المغرب (ج2، ص36) و تازی در بخش نهایی رحلة الرحلات (ج2، ص726) از این سفرنامه یاد کرده‌اند.

  1. 39. الرحلة الحجازیة / عبدالله بن علی الالغی، نسخه در: مغرب.

سفرنامه حج مغربی در دوره معاصر است و ظاهراً نسخه آن در کتابخانه‌های مغرب موجود است؛ گرچه در منابع به محل دقیق نگهداری آن اشاره نشده است.

  1. الرحلة الحجازیة / عبدالله بن محمد الوردی المراکشی، نسخه در: مراکش.

در برخی منابع و آثار مغربی، سفرنامه‌ای حجازی به این عالم حجگزار مراکشی نسبت داده شده است؛ مانند: درة الحجال ابن قاضی، ج2، ص342.

  1. الرحلة الحجازیة / عمر بن ابراهیم الساحلی، نسخه در: مغرب.

سفرنامه‌ حج مغربی در دوره معاصر است و ظاهراً نسخه آن در کتابخانه‌های مغرب موجود است.

  1. الرحلة الحجازیة / محمد بن احمد حضیکی، ضبط و تعلیق عبدالعالی المدبر، چاپ اول، رباط، مرکز الدراسات و الأبحاث و إحیاء التراث الرابطة المحمدیة للعلماء، 1432ق، 267 صفحه.

گزارش سفر حج محمد حضیکی (م. 1189ق.) در سال1152 قمری، و مشتمل بر اطلاعاتی پیرامون مزارات اولیا و صالحان است. در این سفرنامه، در حرمین شریفین، علاوه بر مناسک، اماکن متبرکه، مسجدالحرام، کعبه و مسجدالنبی، اطلاعاتی نیز پیرامون بقعه‌های بقیع ارائه شده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

«مدخل لرحلة الحضیکی الحجازیة» / عباس الجراری، المناهل (مغرب)، ش10 (نوامبر1977م.)، ص44ـ66.

  1. الرحلة الحجازیة / محمد بن حسن بن العربی الحجوی الثعالبی، نسخه در: الخزانة العامة رباط.

از سفرنامه‌های حج مغربی در دوره معاصر است. حجوی، از شخصیت‌های صاحب‌نفوذ و اهل فرهنگ و تجارت توصیف شده که سال 1365 قمری عازم حجاز شده و مناسک حج به جای آورده و مشاهداتش را از مکه و مدینه مقارن تسلط آل سعود توصیف کرده است.

  1. الرحلة الحجازیة / محمد بن عبدالله المزواری التمراوی، نسخه در: مغرب.

سفرنامه‌های حج مغربی در دوره معاصر است و ظاهراً نسخه آن در کتابخانه‌های مغرب موجود است؛ گرچه در منابع به محل دقیق نگهداری آن اشاره نشده است.

  1. 45. الرحلة الحجازیة / محمد بن عبدالله بن مبارک الغیغائی، نسخه در: الخزانة الحسنیة رباط، ش10948

گزارش سفر حج نویسنده در سال 1234 قمری و مشتمل بر اطلاعات تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و فقهی متعددی است. سفرنامه در یک مقدمه و چهار باب تنظیم شده و حاوی گزارش سفر وی از بندر صویره و همراهی با کاروان مغربی و ارائه اطلاعاتی از وضعیت مسیر دریایی و مشکلات آن است.

  1. 46. الرحلة الحجازیة / محمد بن عثمان السنوسی التونسـی، تحقیق علی الشنوفی، تونس، الشرکه التونسیه للتوزیع، 1978م.

از سفرنامه‌های تفصیلی حج، و حاوی گزارش حج محمد سنوسی (1267ـ1318ق.) به سال 1299 قمری است که در آن علاوه بر توصیفاتی از عادات و عقاید و سنت‌های اهالی حرمین، اوضاع سیاسی جهان اسلام نیز مورد توجه نویسنده واقع شده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ القدس و الخلیل فی الرحلات المغربیة: رحلة ابن عثمان نموذجاً / عبدالهادی التازی، رباط، منشورات المنظمة الإسلامیة للتربیة و العلوم و الثقافة (ایسیسکو)، 1997م، 120 صفحه.

ـ «فصل من الرحلة الحجازیة لمحمد السنوسی» / علی الشنوفی، مجلة حولیات الجامعة التونسیة، ش7 (ژوئیه 1970م.)، ص79ـ111.

ـ «الرحلة الحجازیة تألیف محمد التونسی» / حمد الجاسر، العرب (سعودی)، ش12 (1399ق.).

ـ «صورة الدولة العثمانیة فی الرحلات المغربیة خلال القرن 18م: رحلة ابن عثمان المکناسی انموذجاً» / عمار السراح، مجلة الحکمة (الجزائر)، ش13 (ژوئن 2018م.)، ص118ـ134.

  1. 47. الرحلة الحجازیة / محمد بن محمد ابن عمرو التهامی الرباطی، نسخه در: فاس.

از سفرنامه‌های حج مغربی در قرن سیزدهم هجری است. از نویسنده این سفرنامه، محمد تهامی رباطی، معروف به ابن عمرو (م. 1244ق.)، با عنوان محدث، رجال‌شناس، شاعر، لغت‌شناس و اصولی یاد شده است.

  1. الرحلة الحجازیة / محمد یحیی محمد مختار الولاتی، تحقیق محمد حجی، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1990م، 407 صفحه.

از سفرنامه‌های حج مغربی از شهر مراکش تا حجاز در اوایل قرن چهاردهم هجری است. محمد یحیی الولاتی (م. 1330ق.) 7 رجب سال 1311 قمری به همراه کاروان حج مغربی، از شهر رباط، بخشی از صحرا را طی کرد و بخش دیگر را، با رفتن به برخی بنادر، از راه دریا رفت با گذر از الجزائر، تونس و مصر، 7 ذی‌قعده 1313 قمری به جده و سپس حرمین شریفین رسید.

  1. 49. الرحلة الحجازیة / مصطفی بن محمد فاضل ماءالعینین القلقمی، نسخه در: الخزانة الحسنیه رباط، ش1307؛ 10922.

گزارش سفر حج ماء‌العینین قلقمی (م. 1328ق.)، از فضلا و متصوفه مغرب، در سال 1274 قمری در سن 28 سالگی و به همراه گروهی از مریدان و شاگردانش است. وی مسیر طولانی شهرهای صویره، مراکش، رباط، سلا و مکناس را طی کرده و از طنجه تا اسکندریه و سپس تا جده را از مسیر دریا رفته است.

50.الرحلة الحجازیة او تنویر الأذهان فی ذکر بعض البعض من مفاخر مولانا السلطان / محمد بن محمد بن موقت المراکشی، تحقیق حسین جلاب، مغرب، مؤلف، 1424ق.

گزارش سفر حج محمد مراکشی، معروف به ابن موقت (1312ـ1369ق.)، از مورخان و سفرنامه‌نگاران مشهور ما است. وی آثار متعددی در سفرنامه‌نگاری دارد.

  1. رحلة الحجیة / عبدالرحمان بن عمر التنیلانی، نسخه در: خزانة بن الولید، قصر باعبدالله در منطقه تیمی از شهر أدرار (الجزائر).

شرح سفر حج نویسنده به سال 1188 قمری است. در آن گزارش سفر وی به قصد ادای فریضه حج و حرکت از شهر توات، در جنوب غربی الجزائر، و گذر از شهرهای میان راه، مانند طرابلس و قاهره تا حرمین شریفین، و شرح راه‌های اصلی و فرعی حج و معرفی منزلگاه‌ها آمده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «طرق و مناهج تحقیق و المخطوطات التاریخیة: مخطوط رحلة الشیخ عبدالرحمان بن عمر التنیلانی إلی الحج (1189ق./1775م.) انموذجاً» / خیرالدین شتره، مجلة التراث (الجزائر). ش1 (دسامبر 2013م.)، ص12ـ78.

ـ «دراسة لمخطوط رحلة حجیة لعام 1188ق./1774م. ذهاباً و 1189ق./1775م. عودة تألیف عبدالرحمان التنیلانی» / سهام بومعزه و عبدالمجید بن نعمه، المجلة الجزائریة للمخطوطات، ش1 (ژوئن 2018م.)، ص342ـ360.

  1. رحلة صفوة الإعتبار بمستودع الأمصار و الأقطار / سیدمحمد بیرم الخامس، مصر، مطبعة الاعلامیة، 1893م، 168 صفحه.

گزارش سفر حج و توصیفات محمد بیرم تونسی (م.1307ق.)، از سیاستمداران مشهور تونس از حرمین شریفین و اماکن و مساجد آن است. دو نسخه از سفرنامه در الخزانة العامه رباط (ش1511، 1747) و یک نسخه در مرکز المخطوطات اردن (ش199) نگهداری می‌شود.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «مفهوم الرحلة من خلال کتاب محمد بیرم الخامس صفوة الإعتبار بمستودع الأمصار و الأقطار» / محمد صالح المراکشی، مجلة حولیات الجامعة التونسیة، ش17 (ژانویه1979م.)، ص231ـ241.

  1. الرحلة الطنجویة الممزوجة بالمناسک المالکیة / حسن بن محمد الغسال الطنجی، تحقیق محمدعلی فهیم بیومی، قاهره، زهراء الشرق، 2008م، 232 صفحه.

از سفرنامه‌های حج مغربی در اوایل قرن چهاردهم، و مشتمل بر گزارش سفر حج حسن الغسال (م.1358ق.) به سال 1315 قمری است. مشاهدات مؤلف از عادات و سنت‌های اهالی حرمین، مقابر، مشاهد و مزارات مدینه و مکه و ذکر برخی مناسک و مسائل حج بر پایه فقه مالکی جالب توجه است.

  1. الرحلة العامریة / محمد بن الحاج بن منصور العامری التازی التلمسانی، نسخه در: الخزانة الاحمدیه فاس. نیز در رکب الحاج المغربی، ص88ـ103.

از سفرنامه‌های منظوم حج در 335 بیت، سروده عالمی مراکشی به نام محمد عامری (حدود 1170ق.)، در گزارش راه حج و مراحل و استراحتگاه‌ها و منزلگاه‌های آن از تازه (از شهرهای مراکش) تا مکه مکرمه است.

  1. الرحلة المسماة بالرحلة المغربیة / ابوعبدالله محمد بن محمد العبدری، تحقیق محمد الفاسی، وزارة الثقافة المغربیة، 1968م.

از مهم‌ترین سفرنامه‌های حج مغربی در اواخر قرن هفتم هجری، و شرح سفر ابوعبدالله عبدری در سال 688‌ قمری به همراه پسرش از مراکش به حجاز است. نکات قابل توجهی درباره بارگاه منسوب به نفیسه، دختر حضرت علی‌7 در مصر، و نیز بارگاه رأس الحسین در مصر، در این سفرنامه ثبت شده است. عبدری مشاهداتش از مختصات جغرافیایی مکه، مسجدالحرام، چاه زمزم، مقام ابراهیم و ساختمان کعبه را با ارائه تاریخچه‌ای که از منابع پیشین نقل می‌کند، غنا بخشیده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ المسافة السنیة فی إختصار الرحلة العبدریة / احمد بن حسین ابن قنفذ، نسخه مصور در: الخزانة العامه رباط، ش476.

ـ «مع الرحالة المغاربة إلی البلد الأمین: فی رفقة ابی‌عبدالله العبدری الحیحی (من أعلام القرن السابع الهجری)» / حسن عبدالکریم الوراکلی، البلد الأمین (سعودی)، ش6 (مارس 1998م.)، ص33ـ41.

ـ «الجزیرة العربیة فی رحلة ابن جبیر و العبدری» / عبدالقدوس الأنصاری، المنهل (سعودی)، ش5 (1977م.).

ـ «الرحلة المغربیة للعبدری» / صالح المغربی، مجلة حولیات الجامعة التونسیة، ش9 (ژانویه 1972)، ص281ـ286.

ـ «الرحلة المغربیة إلی الحجاز خلال العصر الوسیط: رحلة العبدری نموذجاً» / نورالدین أمعیط، مجلة دوریة کان التاریخیة (مصر)، ش36 (ژوئن 2017م.)، ص126ـ132.

ـ «شیوه سفرنامه‌نویسی در مغرب و اندلس؛ مطالعه موردی الرحلة المغربیه ابوعبدالله عبدری» / پژوهش‌های تاریخی، ش12 (زمستان 1390)، مجتبی گراوند و صادق آیینه‌وند، ص1ـ22.

ـ «العبدری و ابن جابر من مشاهیر رحالة قرن 8ق./14م.» / احمد قیس فتحی و عبدالجبار حامد احمد، مجلة أبحاث کلیة التربیة الأساسیة (عراق.)، ش1 (دسامبر2014م.)، ص467ـ480.

ـ «المدینة المنورة فی رحلة العبدری المسماة الرحلة المغربیة عام 688ق.» / لیلی سعید سویلم الجهنی، مجلة مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، ش3 (فوریه2003م.)، ص191ـ205.

ـ «الرحلة المغربیة» / شاذلی بویحیی، مجلة حولیات الجامعة التونسیة، ش4 (ژانویه1967م.)، ص176ـ184.

ـ «تمثلات المعرفة فی الخطابات المنقولة و الأجناس المتخللة: الرحلة المغربیة للعبدری نموذجاً» / ام السعد حیاة، حولیات جامعة الجزائر، ش26 (نوامبر 2014م.)، ص230ـ252.

ـ «الرحالة الشهیر ابوعبدالله محمد العبدری» / محمد الفاسی، المعهد المصری (للدراسات الإسلامیة مدرید)، ش9ـ10 (سال1380ق.)، ص1ـ14.

ـ «الرحالة العبدری و اتجاهه الأدبی من خلال رحلته» / محمد بن عبدالعزیز الدباغ، المناهل (مغرب)، ش 39 (دسامبر 1990م.)، ص97ـ113.

  1. الرحلة العریضة فی أداء الفریضة / أبوحامد العربی بن علی المشرفی المعسکری، نسخه در: الخزانة السودیة فاس.

از سفرنامه‌های حج الجزائری در اواخر قرن سیزدهم هجری است. نویسنده، علاوه بر گزارشی از مناسک حج، رخدادهای سفر و منزلگاه‌های طولانی از الجزائر تا حجاز را معرفی کرده است.

  1. الرحلة العیاشیة / ابوسالم عبدالله بن ابوبکر العیاشی، تحقیق و تقدیم سعید الفاضلی و سلیمان القرشی، چاپ اول، ابوظبی، دارالسویدی للنشر و التوزیع، 2006م، 2 جلد، 1350 صفحه.

گزارش سفر حج ابوسالم عیاشی (م.1090ق.) به سال 1072 قمری و ملاقات وی با علمای حرمین شریفین است که در اثری گسترده تدوین و تنظیم شده است. ابوسالم عیاشی از عالمان بزرگ مغرب است که سه بار در سال‌های 1059، 1064 و 1072 قمری موفق به ادای فریضه حج شد و پس از سفر سوم، گزارش مفصل حج خود را نوشت.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

کتاب‌ها:

ـ إختصار رحلة العیاشی / ابوعبدالله العیاشی، تنبکتو، مرکز احمد بابا للتوثیق
و البحوث التاریخیة، ش8427

ـ ماء الموائد العیاشی الرحلة للیبیا، طرابلس و برقة / محمد عبدالهادی الشعیره، الاسکندریة، منشأة المعارف، 1995م.

ـ مقتطفات من رحلة العیاشی او ماء الموائد / حمد الجاسر، الریاض، دارالرفاعی للنشر و الطباعة و التوزیع، 1404ق، 223 صفحه.

ـ المدینة المنورة فی رحلة العیاشی / محمد امحزون، چاپ اول، کویت، دارالارقم للنشر و التوزیع، 1408ق. 267 صفحه.

مقالات:

ـ «أدب القراء من خلال کتاب ماء الموائد لأبی سالم العیاشی» / محمد احمید، المناهل (مغرب)، ش55 (ژوئن 1997م.)، ص166ـ179.

ـ «مدینة المنورة فی رحلة ابی‌سالم العیاشی» / محمد القاضی، مجلة مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، ش21 (مه 2007م.)، ص121ـ136.

ـ «البنیة الزمنیة للرحلة العیاشیة ماء الموائد» / عبدالکریم بناهض، مجلةإشکالات فی اللغة و الأدب (الجزائر)، ش12 (مه 2017م.)، ص172ـ191.

ـ «التواصل الحضاری بین المشرق و المغرب العربی من خلال الرحلة العیاشیة (ماء الموائد)»‌ / عبدالکریم بناهض، مجلة الآداب و اللغات (الجزائر)، ش24 (دسامبر 2017م.)، ص274ـ284.

عیاشی سفرنامه حج مختصر دومی نیز دارد که گاه با دو عنوان متفاوت تصحیح شده است. عنوان مشهورتر آن در مشخصات زیر منتشر شده است:

  1. 58. التعریف و الإیجاز ببعض ما تدعو الضرورة الیه فی طریق الحجاز / ابوسالم عبدالله بن محمد العیاشی، تحقیق سعید واحیحی، تقدیم محمد معروف الدفالی، دارالبیضاء (مغرب): مجلة امل للتاریخ و الثقافة و المجتمع، 2018م.

عیاشی این سفرنامه مختصر را برای شاگرد و دوستش قاضی فاس، ابوالعباس مکیلدی، در تاریخ 28 ربیع الاول 1068 قمری به منظور راهنمایی وی در انجام سفر حج نگاشته است. در اشاره به گزارش‌های خلاصه عیاشی، گاه این اثر را با عنوان الرحلة العیاشیه الصغری (تحقیق و دراسة عبدالله حمادی الإدریسی، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1971م، 127ص) چاپ کرده‌اند. در عین حال، برخی از وجود دو سفرنامه مختصر برای عیاشی نام برده‌اند و نتیجه گرفته‌اند که عیاشی در مجموع سه سفرنامه حج نوشته؛ یکی پربرگ و مفصل و دو مورد کم‌برگ و کوتاه.

  1. الرحلة الفاسیة الممزوجة بالمناسک المالکیة / محمد الطیب بن ابوبکر النوازلی، چاپ اول، فاس، چاپ سنگی، 1306ق و 1318ق.

از سفرنامه‌های حج مغربی در اوایل قرن چهاردهم هجری است. ویژگی این اثر در ارائه گزیده‌ای از مناسک و احکام حج بر پایه فقه مالکی، به منظور راهنمای حجاج مغربی در انجام اعمال و آداب حج است.

  1. رحلة الفتح المبین فی وقائع الحج و زیارة النبی الأمین / جعفر الکتانی، نسخه در: الخزانة العامة رباط، ش928.

از سفرنامه‌های مخطوط مربوط به اواخر قرن سیزدهم است. تازی از آن با عنوان رحلة جعفرالکتانی یاد کرده و افزوده که مشتمل بر گزارش حج دوم نویسنده به سال 1279ق. است.

  1. رحلة القاصدین و رغب الزائرین / عبدالرحمان بن ابوالقاسم الغنامی الشاوی، نسخه در المکتبة الملکیه رباط، ش5656.

این سفرنامه خطی مختصر، گزارش سفر نویسنده به سال 1141ق. است. در این سفرنامه به نقل قطعات شعری، حکمت‌ها و اسرار اعمال و مناسک حج توجه شده است.

  1. رحلة القبلاوی / ابوعبدالله الفلانی القبلاوی، نسخه در: خزانة مولای عبدالله سماعیلی، زاویه کنته در شهر أدرار (الجزائر).

منظومه‌ای در وصف حج و حرم نبوی در اوایل قرن سیزدهم هجری، به گویش عامیانه و ملحون است که در آن منزلگاه‌های مشهور حج از جنوب الجزائر از شهر تیدکلت تا مکه معرفی شده است.

  1. رحلة القلصادی أو تمهید الطالب و منتهی الراغب إلی أعلی المنازل و المناقب / ابوالحسن علی بن محمد القلصادی، دراسة و تحقیق محمدهادی أبوالأجفان، تونس، الشرکة التونسیة للتوزیع، 1978م، 256 صفحه.

از سفرنامه‌های مهم حج مغربی، نگاشته ابوالحسن علی بن محمد اندلسی تونسی، مشهور به قلصادی (م.891ق.)، از عالمان مالکی و متخصص در علوم مختلف فقه، ستاره‌شناسی و ریاضیات است که سال 851 قمری حج گزارده. وی در این اثر، فهرست مشایخ و استادان خود را آورده که در مسیر سفر حج در شهرهای مختلف از آنها آموخته است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «عالم ریاضی اندلسی تونسی: القلصادی» / محمد السویسی، مجلة حولیات الجامعة التونسیة، ش9 (ژانویه 1972م.)، ص33ـ48.

ـ «رحلة القلصادی الحجازیة»/ سعاد ناصر، مجلة الفیصل (سعودی)، ش313، صص10ـ5

ـ «رحلة القلصادی حلقة من حلقات التواصل الحضاری بین الأندلس و المشرق العربی» / قاسم الحسینی، بحوث ندوة الحضارة العربیة الإسلامیة فی الأندلس و مظاهر التسامح، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 2003م.

  1. 64. رحلة المجاجی / عبدالرحمان بن محمد بن الخروب المجاجی، دراسة و تحقیق آل سید الشیخ سعاد، مراجعة و تقدیم قسم الدراسات و النشـر و الشؤون الخارجیة، چاپ اول، دبی، مرکز جمعة الماجد للثقافة و التراث، 1439ق، 300 صفحه.

از سفرنامه‌های منظوم حج در دوره عثمانی، سروده عبدالرحمان در 470 بیت، و حاوی گزارش سفر وی به سال 1163 قمری است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «رحلة المجاجی من القرن التاسع عشر» / آل سید الشیخ سعاد، ندوة الرحالة العرب و المسلمین، اکتشاف الذات و الآخر (مغرب)، 2009م.

ـ «رحلة عبدالرحمان بن محمد بن کروب المجاجی نموذج من الرحلة الحجیة النظمیة خلال القرن 11ق.» / آل سید الشیخ سعاد، مجلة الواحات للبحوث و الدراسات (الجزائر)، ش20 (2014م.)، ص201ـ215.

  1. رحلة المصعبی / ابراهیم بن بَحمان المصعبی الیسجَنی، تحقیق: یحیی بن بهون حاج أمحمد، چاپ اول، غردایه، العالمیة لخدمات النشر، 2006م.

از سفرنامه‌های منظوم حج قرن دوازدهم هجری، و شامل گزارش حج ابراهیم المعصبی (م.1220ق.) به سال 1196 قمری در 221 بیت است.

  1. الرحلة المغربیة المکیة / احمد الصبیحی، نسخه در: المکتبة العلمیة الصبیحیة (شهر سلا).

سفرنامه‌حج قرن چهاردهم است که به صورت مخطوط باقی مانده. به گفته برخی کتابشناسان، این اثر حاوی گزارش حج نویسنده به سال 1334 قمری است.

  1. 67. الرحلة المقدسة / محمد بن ابوبکر المرابط الدلائی، چاپ در ضمن: دیوان
    ابن مرابط.

سفرنامه منظوم حج مرابط دلائی (م.1089ق.) در 136 بیت در بیان منزلگاه‌های حج از فاس تا مدینه منوره است.

  1. الرحلة المکیة / احمد العیاشی سکیرج، نسخه در: الخزانة العلمیة الصبیحیة، ش1284 (سلا).

سفرنامه حج احمد بن حاج عیاشی فاسی، از علمای مغرب و از بزرگان طریقه صوفیانه تیجانیه، است. یادادشت‌هایی نیز پیرامون تحولات پس از جنگ جهانی اول در مناطق تحت سیطره عثمانیان، از جمله حجاز و حرمین، در این سفرنامه آمده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «الرحلة المکیة للقاضی احمد سکیرج» / عبدالهادی التازی، بحوث ندوة الرحلات إلی شبه جزیرة العربیة، ریاض، دارة الملک عبدالعزیز، 1424ق.

  1. الرحلة المکیة / احمد بن محمد الرهونی التطوانی، تطوان (مغرب)، نشر معهد فرانکو، 1941م.

سفرنامه حج مغربی در دوره معاصر، و شرح گزارش حج احمد التطوانی از شخصیت‌های الجزائر در سال 1355 قمری است. رهونی از طرف سلطان وقت مغرب، حسن بن مهدی علوی، به عنوان سرپرست کاروان حج منطقه شمالی مغرب برگزیده شده بود.

  1. الرحلة المیمونة الغرّاء فی بعض من شاهدته براً و بحراً / عبدالقادر بن محمد بن سودة الفاسی، فاس، المطبعة الجدیدة، 1350ق.

گزارش سفر حج عبدالقادر فاسی (1301ـ1389ق.) در سال 1328 یا 1327 قمری است که در آن رخدادهای سفر دریایی و مشاهدات عبدالقادر از وسایل موجود در کشتی، از مغرب به سمت اسکندریه، توصیف شده و سپس اماکن، مساجد و مزارهای حرمین شریفین و نیز مدارس، کتب و مشایخ و استادان حجاز و مصر معرفی گردیده است.

  1. الرحلة الناصریة (1) / احمد بن محمد بن ناصر درعی، تحقیق و دراسة مهدی الغالبی، مغرب، منشورات وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1434ق، 2 جلد. نیز: چاپ سنگی، 1320ق، 442 صفحه.

سفرنامه‌ حج احمد بن محمد درعی (م.1129ق.)، و حاوی گزارش منزلگاه‌ها و کاروان حج مغربی است. نیز نویسنده نام مشایخ و استادانی را آورده که در شهرهای بین راه با آنها ملاقات کرده است.

  1. الرحلة الناصریة (2) / احمد بن محمد بن ناصر درعی، تحقیق عبدالحفیظ الملوکی، ابوظبی، دارالسویدی للنشر و التوزیع، 2011م، چاپ دیگر آن: قاهره، المطبعة العباسیة، 1320ق.

سفرنامه حج احمد درعی (م.1129ق.)، از فقیهان و سفرنامه‌نگاران مغرب، است که چهار بار حج گزارده. این سفرنامه، گزارش سفر آخر وی به حجاز است که در آن علاوه بر توصیف مکه و مقابر و زیارتگاه‌های مدینه منوره، به تفصیل از راه حج مغربی، کاروان حج، منزلگاه‌ها، کاروانسراها و محل‌های استراحت کاروان‌ها سخن گفته است.

  1. الرحلة الناصریة / ابومدین عبدالله بن الصغیر الدرعی الناصری، تحقیق خریف محسن، رساله دکتری، دانشگاه عبدالمالک سعدی ـ دانشکده ادبیات و علوم انسانی تطوان، 2015م.

گزارش سفر حج ابومدین درعی صغیر (م.1157ق.) به سال 1152 قمری، و مشتمل بر اجازات وی از علمای حرمین شریفین است. وی سفر حج دیگری داشته؛ اما این سفرنامه، گزارش سفر اول وی است و نسخه آن در المکتبة الوطنیة رباط، ش 297 موجود است. این سفرنامه گاه با عنوان الرحلة الحجازیة نیز معرفی شده و در آن، مسیر کاروان حج سجلماسی از مغرب تا حجاز گزارش شده است. نویسنده اطلاعاتی از حرمین شریفین و نظام آموزشی و کتب مورد توجه علمای حجاز ارائه کرده است.

  1. الرحلة الناصریة الصغری / ابی‌عبدالله محمد بن عبدالسلام الناصری، دراسة و تحقیق محسن خریف، مغرب، منشورات وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1440ق.

گزارش حجگزاری دوم نویسنده به سال 1211 قمری، و حاوی اطلاعاتی از راه حج، منزلگاه‌های حج کاروان سجلماسی و گزارش ملاقات نویسنده با علمای شهرهای بین راه و ارائه اطلاعاتی از نظام آموزشی و اداری و سیاسی مصر، حرمین شریفین است.

  1. الرحلة الناصریة الکبری / ابی‌عبدالله محمد بن عبدالسلام الناصری، دراسة و تحقیق المهدی الغالبی، مغرب، منشورات وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1434ق، 2 جلد، 1024 صفحه.

گزارش حج دوم ابوعبدالله ناصری (م.1239ق.) در سال 1196 قمری، و مشتمل بر اطلاعات گسترده‌ای از وضعیت مدارس دینی حرمین شریفین و شرح ملاقات نویسنده با عالمان و مشایخ مصر و حرمین شریفین و توصیف اماکن و مساجد مکه و مدینه و تشریح مناسک و مسائل حج است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «أشهر رحلات الحج: ملخص رحلتی ابن عبدالسلام الدرعی المتوفی 1239ق». / حمد الجاسر، ریاض، منشورات الرفاعی، 1402ق، 177 صفحه.

ـ «ملخص رحلتی ابن عبدالسلام الدرعی» / احمد بن محمد حنطور، العرب (سعودی)، ش9ـ10 (سبتامبر 1991م.)، ص713ـ715.

ـ «الرحلة الحجازیة الصغری لأبی عبدالله محمد بن عبد السلام بن ناصر الدرعی (ت.1239ق./1823م.)» / عبدالخالق المفضل أحمدون، مجلة الإحیاء (مغرب)، ش21 (دسامبر 2003م.)، ص270ـ304.

  1. رحلة الهشتوکی / ابوالعباس احمد الجزولی الهشتوکی، نسخه در: الخزانة العامه رباط، در مجموعه ش147.

گزارش حجگزاری احمد بن محمد هشتوکی (م.1136ق.)، از صوفیان و فقیهان مالکی مغرب، در سال 1119 قمری است. هشتوکی سه سفرنامه حج نوشته که عنوان حاضر، نخستین سفرنامه وی است.

  1. الرحلة الوزانیة الممزوجة بالمناسک المالکیة / احمد بن العربی بن الحسون الوزانی، نسخه در: الخزانة الحسنیه رباط، ش 948؛ خزانة علال الفاسی مغرب، ش 349.

این اثر، شرح رخدادهای سفر حج احمد بن عربی ـ مشهور به ابن حسون الوزانی، از فقیهان و عالمان مالکی مغرب ـ در سال 1269 قمری است.

  1. رحلة الوزیر الإسحاقی الحجازیة / ابی‌محمد سیدی الشرفی الإسحاقی، دراسة و تحقیق محمد الأندلسی، چاپ اول، مغرب، منشورات وزارة الأوقاف و الشؤون الاسلامیة، 2017م، دو جلد، 749 صفحه.

گزارش سفر حج ابومحمد عبدالقادر جلالی اسحاقی (م.1150ق.) است که در معیت شاهزاده خانم خناثه، دختر همسر سلطان مولی اسماعیل، بوده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «امیر مغربی فی طرابلس او لیبیا من خلال رحلة الوزیر الإسحاقی» / عبدالهادی التازی، فاس، مطبعة فضالة، بی‌تا، 171صفحه. نیز: رباط، المعهد الجامعی للبحث العلمی، 2006م.

ـ «صورة المجتمع المصری خلال القرن الثامن عشر المیلادی فی رحلة الوزیر الإسحاقی الحجازیة» / محمد بغیال، مجلة دوریة کان التاریخیة (مصر)، ش34 (دسامبر 2016م.)، ص71ـ82.

ـ «رحلة الوزیر الشرقی الإسحاقی المغربی الی الحج (1ـ6)» / حمد الجاسر، العرب (سعودی)، ش1ـ2 (رجب ـ شعبان 1405ق.)، ص108ـ119.

  1. رحلة الیوسی (1101ـ1102ق. / 1690ـ1691م.) / محمد العیاشی بن حسن الیوسی، تحقیق احمد الباهر، تونس، المجمع التونسی العلوم و الآداب و الفنون، 2018م، 228 صفحه.

این اثر، گزارش سفر حج محمد العیاشی بن حسن یوسی (م.1131ق.)همراه
 پدرش در سال 1101 تا 1102 قمری است. یوسی آگاهی‌های ارزنده‌ای از عادات و رفتارشناسی مردمان بین راه و نیز مشاغل مختلف و مشکلات و مصائب حجگزاران مغربی ارائه کرده است.

  1. رسالة الغریب إلی الحبیب (من نوادر المخطوطات فی الأدب و الرحلة) / ابی‌عصیده احمد بن احمد البجائی، تعریف و تلخیص ابوالقاسم سعدالله، چاپ اول، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1993م، 106 صفحه.

از سفرنامه‌های حج مغربی در قرن نهم هجری، و مشتمل بر گزارش سفر حج ابوعصیده بجائی (م. حدود865ق.) از تونس به سمت مصر و سپس حجاز و سکونت در مدینه منوره است. بجائی هنگام مجاورت در مدینه منوره، خطاب به دوستش، ابوالفضل محمد بن ابوالقاسم مشدالی مقیم قاهره، نامه‌نگاری کرده و در لابه‌لای ابیات، به صورت نثر مسجع، گاه اخبار و نکات ظریف و مفیدی آورده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «رحلة ابی‌عصیدة البجائی من بجایة إلی الحجاز» / ابوالقاسم سعدالله، العرب (سعودی)، ش9ـ10 (نوامبر1990م.)، ص621ـ627. نیز در کتاب: أبحاث و آراء فی تاریخ الجزائر، ص211ـ216.

ـ «الرحلات الجزائریة الی بلاد الحرمین من خلال رحلتی البجائی و الورثلانی» / عبدالقادر الصحراوی، مجلة الحوار المتوسطی (الجزائر)، ش1 (مارس2018م.)، صص40-53.

  1. الروضة الشهیة فی الرحلة الحجازیة / احمد بن قاسم البونی التمیمی.

سفرنامه حج احمد البونی (م.1139ق.) است که در آن، گزارش حج وی و ملاقات با عالمان و مشایخ مصر، حرمین و تونس آمده است.

  1. 82. شفاء الغرام فی حج بیت الله الحرام / محمد بن محمد الحجوجی الفاسی، در: فاس.

مشاهدات نویسنده از حجگزاری مسلمانان، راه حج و منزلگاه‌های حج از مغرب تا حجاز است. محمد حجوجی (1297ـ1370ق.) از عالمان و مورخان و شیوخ طریقت تیجانیه در مغرب، و دارای حدود نود کتاب و رساله بوده است.

  1. عجالة المستوفی المستجاز فی ذکر من سمع من المشائخ دون من اجاز من ائمة المغرب و الشام و الحجاز / ابوعبدالله محمد بن احمد بن مرزوق الخطیب، نسخه در الخزانة الملکیة رباط، ش36.

این اثر حاوی اطلاعات گسترده‌ای از سفر شمس‌الدین محمد العجیسی، معروف به خطیب، و ابن مرزوق (710ـ783ق.) به شام و حرمین شریفین، و شامل ترجمه و شرح احوال نزدیک به هزار نفر از مشایخ و استادان وی است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

«تراث ابن مرزوق الخطیب لتاریخ المجاورین بمکة المکرمة و المدینة المنورة فی القرن الثامن الهجری مصدراً» / حسن الوراکلی، مجلة الفضاء المغاربی (الجزائر)، ش2 (2003م.)، ص12ـ27.

  1. عشر سنوات فی الحجاز / احمدرضا حوحو.

مشاهدات نویسنده از اوضاع فرهنگی و دینی حجاز پیش از استقلال الجزائر است. احمدرضا حوحو در قریه سیدی عقبه، نزدیک بسکره در الجزائر زاده شد و علوم اسلامی را فراگرفت. وی سال 1934 میلادی به مدینه منوره هجرت کرد و به عنوان مدرس علوم شرعی و نیز سردبیر مجله المنهل تعیین گردید.

  1. فتح الإله و منّته فی التحدث بفضل ربی و نعمته / محمد بن احمد ابوالرأس الناصری المعسکری، تحقیق محمد بن عبدالکریم الجزائری، الجزائر، المؤسسة الوطنیة للکتاب، 1990م، 183 صفحه.

سفرنامه‌ محمد بن احمد الجلیلی راشدی، معروف به ابی‌الرأس معسکری (1165ـ1238ق.)، به سال 1226 قمری است که به صورت زندگینامه خودنوشت، و در پنج باب تنظیم شده است. باب سوم حاوی گزارش سفر به شرق و مشاهداتش از مصر و حرمین شریفین و ملاقات با عالمان و استادان و دریافت اجازه‌نامه از آنان است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «ابورأس الناصری الجزائری و مؤلفاته» / عبدالحق زریوح، مجلة التراث العربی (سوریه)، ش98 (آوریل 2005م.)، ص229ـ237.

ـ «الشخصیة المرکزیة فی الرحلة العلمیة بین سلطان الأنا و صورة الآخر: فتح الإله و منته لأبی رأس الجزائری نموذجاً» / طاهر الحسینی، مجلة علوم اللغة العربیة و آدابها (الجزائر)، ش8 (سبتامبر 2015م.)، ص8ـ15.

  1. فیض العباب و الإفاضة قداح الآداب فی الحرکة السعیدة إلی قسنطینة و الزاب / ابواسحاق ابراهیم بن عبدالله بن الحاج الغرناطی النمیری، دراسة محمد بن شقرون، رباط، بی‌نا، 1984م.

گاه از این سفرنامه به رحلة ابن الحاج یاد شده و مشتمل بر گزارش سفر حج ابواسحاق ابراهیم غرناطی (713ـ774ق.) به سال 737 قمری است. وی در عهد سلطان ابوعنان المرینی، قاضی قسنطینه و سرپرست کاتبان بود. ابن حاج در مراحلی از سفر حج خود با خالد بن عیسی بلوی، نویسنده سفرنامه تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق، همراه بوده و در راه بازگشت، به تونس آمده و دوستش، بلوی، را در شهر قسنطینه ملاقات کرده است.

  1. قرة العین فی أوصاف الحرمین / محمد بن عبدالله بن المحجوب المغربی المالکی، نسخه در: مکتبة الوطنیه پاریس، ش4 / 1203؛ دارالکتب الوطنیة تونس، ش4442؛ الخزانة الملکیة (الحسنیة) رباط، ش3648 و 4662.

سفرنامه حج ابوعبدالله محمد المحجوب، از عالمان و نخبگان مغرب، است. میان مغربیان، دو شخصیت به ابن محجوب شهرت دارند: نخست ابوحامد محمد بن محمد تمیمی تونسی مالکی شاذلی، متولد 809 قمری در تونس و حجگزار در سال 849 قمری که سخاوی او را دیده و دومی صاحب قرة‌العین که ... سال 818 قمری در تونس به دنیا آمده و سال 860 قمری حج گزارده است.

  1. القول المستقصی عن الرحلة لبیت الله الحرام و المسجد الأقصی. رباط، منشورات کلیة الآداب، 1423ق، 62 صفحه.

گزارش سفر حج سال 1352 قمری است. برخی آن را به شیخ احمد بن نقیب المأمون بلغیثی نسبت داده و عنوان آن را الرحلة الحجازیة المیمونة ذکر کرده‌اند؛ اما عبدالهادی تازی (رحلة الرحلات، ج2، ص585) به اصلاح عنوان پرداخته و مؤلف آن را نیز ناشناخته دانسته است.

  1. کتاب الرحلات الصیف / عمر الرکبانی التونسـی، تونس، مطبعة
    التلیلی، بی‌تا.

گزارش سفر حج نویسنده به سال 1366 قمری، و حاوی مشاهدات وی از راه حج و وضعیت حرمین شریفین است. از این سفرنامه، بخش ششم آن باقی مانده و خلاصه آن در المختار من الرحلات الحجازیة نوشته محمد الشریف آمده است.

  1. لمحة علی البلاد المقدسة / ابی‌عبدالله محمد بن عبدالسلام السائح، تحقیق محمد قرقزان، دمشق، مطبعة الکاتب العربی، 1416ق.

سفرنامه‌ حج مغربی در دوره معاصر، و مشتمل بر گزارش سفر حج قاضی سائح (م.1368ق.) به سال 1366 قمری است. نویسنده بخشی از مسیر مغرب تا الجزائر را با قطار طی کرده و از حضور برخی عالمان مغربی و موریتانی، مانند شیخ المختار السوسی و المختار السنتیسی، در کاروان حج آن سال خبر داده است.

  1. اللؤلؤة الفاسیة فی الرحلة الحجازیة / عبدالسلام بن محمد بن المعطی السرغینی المراکشی العمرانی، نسخه در: الخزانة العامة رباط، ش1012 / 3.

از سفرنامه‌های حج مغربی در دوره معاصر نوشته عبدالسلام عمرانی (م.1350ق.) است که گفته شده به همراه استادش، سیدی محمد الکتانی، سال 1321 قمری حج گزارده و یادداشت‌هایی از این سفر فراهم کرده است.

  1. المرآة المجلوة فی الرحلة إلی الصفا و المروة / ابواسحاق ابراهیم بن صالح السوسی، نسخه در: تونس.

این سفرنامه، گزارش مشاهدات و توصیفات ابراهیم بن صالح سوسی (م.1352ق.) از سفر حج سال 1305 قمری، برابر با 1882 میلادی، است.

  1. مستفاد الرحلة و الإغتراب / قاسم بن یوسف التجیبی السبتی، تحقیق و اعداد عبدالحفیظ منصور، تونس، مطبعة الشرکة التونسیة، 1395ق، 557 صفحه.

از سفرنامه‌های حج اواخر قرن هفتم هجری، و مشتمل بر گزارش سفر قاسم تجیبی سبتی (م.730ق.) به سال 696 قمری از شهر سبته به حجاز است. اصل سفرنامه مشتمل بر سه بخش بوده که تنها بخش دوم، حاوی مشاهدات تجیبی از مصر و گزارش ملاقات با علمای مصر و توصیف مسیر از مصر تا عیذاب و از آنجا تا دریای سرخ و جده و سپس مکه است. گزارش‌های نویسنده از توصیف شهر قاهره آغاز، و به اقامت وی در منا ختم شده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ رحلة الحج و لقاء الشیوخ: التجیبی نموذجاً / عبدالقادر العافیة، بیروت، مغرب، دارابن حزم ـ مرکز التراث الثقافی، 1428ق، 206 صفحه.

ـ الرحالتان السبتیان، ابن رشید و التجیبی / عبدالقادر زمامه، المناهل (مغرب)، ش22 (ژانویه 1982م.)، ص544ـ563.

ـ «البدع فی مکة فی العصر المملوکی من خلال رحلة التجیبی السبتی» / فهمی محمد امبایی، مجلة کلیة الآداب (دانشگاه طنطا)، ش1 (2015م.)، ص379ـ450.

  1. المعارج المرقیة فی الرحلة المشرقیة / ابوعبدالله محمد بن علی الرافعی التطوانی، نسخه در: خزانة الاستاذ محمد داود (تطوان).

از سفرنامه‌های حج مغربی، و مشتمل بر گزارش سفر ابوعبدالله محمد بن علی رافعی تطوانی مغربی است. سفر نویسنده به حجاز از 8 جمادی الاولی سال 1096 قمری آغاز شده و 10 رجب سال 1097 قمری به پایان رسیده است.

  1. ملء العیبة بما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الوجیهة إلی الحرمین مکة و طیبة / محمد بن عمر بن رشید الفهری، تحقیق محمد الحبیب بن الخوجه، تونس، الدار التونسیة للنشر، 1402ق، ج1، 561 صفحه و ج2، 622 صفحه. نیز ج1، 3، 5، در بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1988م.

گزارش سفر حج ابن رشید فهری سبتی (م.721ق.) در سال 684 قمری است و در آن اطلاعات گسترده‌ای از نام مشایخ و استادان شهرهای مغرب، مصر، حجاز، شام و تونس و شیوه تدریس و کتب علمی مرسوم در مراکز علمی این شهرها آمده است. این سفرنامه از جهت حفظ اسانید و نگارش تراجم عالمان و مشایخ نیز اهمیت دارد. تعداد اجزای ملء العیبة را 4، 5، 6 و 7 معرفی کرده‌اند. نسخه معروف اسکوریال در پنج جزء، مهم‌ترین نسخه ‌این سفرنامه است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

کتاب‌ها:

ـ الرحلة ابن رشید السبتی؛ دراسة و تحلیل / احمد حدادی، چاپ اول، مغرب، منشورات وزارة الأوقاف و الشؤون الاسلامیة، 1424ق، 2 جلد، 947 صفحه.

ـ الرحلة ابن رشید السبتی الفهری / نجاح صلاح‌الدین القاسمی، رسالة دکتری، دانشگاه قاهره ـ دانشکده ادبیات، 1978م.

مقالات:

ـ «الرحلة ابن رشید تاریخ حافل للثقافة و الفکر فی القرن السابع» / عبدالکریم غلاب، مجلة أکادیمیة المملکة المغربیة، ش1 (فوریه1984م.)، ص153ـ173.

ـ «ابن رشید الفهری و اولی الرحلات المغربیة المدونة إلی الحجاز» / خالد بن عبدالکریم بن حمد البکر، مجلة الفیصل (سعودی)، (نوامبر2017م.).

ـ «ثراء الخطاب النقدی و تنوعه فی النص الرحلی لابن رشید السبتی: ملء العیبة بما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الوجیهة إلی الحرمین مکة و طیبة» / مولای علی السلیمانی، مجلة جذور (سعودی)، ش39 (ژانویه 2015م.)، ص75ـ97.

ـ «الرحلة ابن رشید البغدادی إلی الحرمین (661ق./1263م.)» / عبدالهادی التازی، مجلة آفاق الثقافة و التراث (امارات)، ش57 (آوریل 2007م.)، ص178ـ198.

ـ «رحلة السبتی إلی المدینة المنورة عام 684ق.» / لیلی سعید سویلم الجهنی، مجلة مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، ش2 (نوامبر 2002م.)، ص184ـ196.

ـ «الرحلة فی العصر المملوکی الأول: ابن رشید السبتی انموذجاً» / عمار محمد النهار، مجلة دراسات تاریخیة (سوریه)، ش113ـ114 (ژئنو2011م.)، ص309ـ336.

ـ «مع الرحالة المغاربة إلی البلد الأمین: مع ابن رشید السبتی (721ق.)» / حسن عبدالکریم الوراکلی، البلد الأمین (سعودی)، ش4 (دسامبر1996م.)، ص9ـ14.

ـ «الحجاز فی القرن السابع الهجری علی ما فی رحلة ابن رشید الأندلسـی»/ حمد الجاسر، العرب (سعودی)، ش1 (اکتبر 1969م.)، ص55ـ63. نیز: ش7 (آوریل 1969م.)، ص642ـ658.

  1. منتهی النقول و مشتهی العقول / ابوالحسن علی بن محمد السوسی السملالی، نسخه در: الخزانة العامة رباط، ش633د؛ الخزانة الحسنیة رباط، ش50/915

سفرنامه‌ حج مغربی، تألیف ابوالحسن سملالی (م.1311ق.)، از عالمان مراکش، است. در عین حال برخی این اثر را مشاهدات سملالی از الجزائر دانسته‌اند.

  1. من مکة المکرمة إلی الریاض / علی رضا التونسی، دمشق، المطبعة التعاونیة، 1348ق، 128 صفحه.

سفرنامه حج نویسنده و یادداشت‌هایی از اوضاع فرهنگی و مؤسسات دینی حرمین شریفین است. نویسنده به برخی فعالیت‌ها و اقدامات در ترویج علوم دینی و تشویق به حجگزاری و برگزاری گردهمایی‌های مختلف در شهرهای حجاز اشاره کرده است.

  1. المنی و المنة / احمد مصطفی بن طویر الجنه، نسخه در: مکتبة اهل الکتاب وادان موریتانی، ش 37 ب.

سفرنامه حج ابن طویر الجنه به حجاز به مدت پنج سال، از سال 1245 تا 1250 قمری، و از طولانی‌ترین سفرهای مغربیان به حرمین شریفین است. او از سوئز به ینبع البحر رفت تا نخست زیارت حرم نبوی را به جای آورد. سپس از مدینه به مکه رفت و در ششم ذی‌حجه 1245 مناسک حج را به جای آورد.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ یکی از استادان دانشگاه لندن با نام ه‍.ت. توریس ضمن تصحیح این سفرنامه، آن را با عنوان «The Pilgrimage of Ahmad Son of the Little Bird of Paradise» به انگلیسی ترجمه کرده است.

ـ «حول رحلة ابن طویر الجنة» / ابوالقاسم سعدالله، تجارب فی الأدب و الرحله، چاپ اول، الجزائر، المؤسسة الوطنیة، 1981م، ص265ـ271. نیز چاپ نخست آن در: مجلة مجمع اللغة العربی بدمشق، مجلد54، ش3.

  1. نبذة من الکتاب المسمی«نحلة اللبیب فی أخبار الرحلة إلی الحبیب» / ابوالعباس احمد بن عمار، تحقیق: ابن ابی‌شنب، الجزائر، مطبعة فونتانه، 1902م، 270 صفحه.

سفرنامه‌ حج الجزائری در قرن دوازدهم هجری است که تنها بخش اندکی از آن باقی مانده است. ابوالعباس الجزائری از فقیهان مالکی و شاعران مغرب است که سال 1166 قمری حج گزارده و تا سال 1176 قمری مجاور مکه بوده و ظاهراً سفرنامه خود را در این مدت نوشته است.

نیز چاپ دیگر: نحلة اللبیب بأخبار الرحلة إلی الحبیب ابی‌العباس ابن عمار / عبدالجلیل شقرون، رساله دکتری، دانشگاه ابوبکر بلقاید (تلمسان) ـ دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، 1437، 691 صفحه.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «أدب الرحالة الجزائریین إلی الحجاز خلال القرن 18 نحلة اللبیب بأخبار الرحلة الی الحبیب لابن عمار أنموذجاً» / عجداک بشیء یمینه، مجلة بحوث (الجزائر)، ش3، صص26ـ10

  1. النحلة الموهوبة النجازیة فی الرحلة المیمونة الحجازیة / احمد بن نقیب المأمون البلغیثی العلوی، فاس، المطبعة الجدیدة، 1346ق، 32 صفحه.

سفرنامه‌ منظوم حج در 574 بیت، و شرح و توصیف راه حج و منزلگاه‌های آن از فاس تا حجاز است. بلغیثی از عالمان ذوفنون و ادبای بزرگ مغرب بوده و سه بار در سال‌های 1328، 1332 و 1345 قمری عازم حجاز شده و مناسک حج به جای آورده و سفرنامه منظوم، دستاورد سفر سوم وی است.

  1. نزهة الأنظار فی فضل علم التاریخ و الأخبار المشهور بالرحلة الورثیلانیة / حسین بن محمدسعید الورثیلانی، تحقیق محمد ابوشنب، چاپ دوم، بیروت، دارالکتاب العربی، 1974م. نیز: چاپ اول، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، 2006م، 2 جلد، 826 صفحه.

گزارش حج نویسنده به سال 1179 قمری و ملاقات با علمای حرمین شریفین و معرفی کاروان حج الجزائری است. سیدی حسین ورثیلانی (م.1193ق.) یادداشت‌های خود را در حین سفر نوشته و جزئیات اخبار و وقایع راه حج را از شهر بسکره به سمت طرابلس، مصر، مکه و مدینه، و همچنین در بازگشت نیز مسیر حرمین به مصر و سپس تونس را گزارش نموده است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «التواصل القیمی فی الرحلة الورثیلانیة» / عبدالرحمان العزی، در: المؤتمر الدولی ثقافة التواصل، عَمان، دانشگاه فیلادلفیا، 2009م.

ـ «الرحلة الورثیلانیة محطاتها و مصادرها المعرفیة (1193ق. / 1713ـ1779م.)» / عبدالقادر بلعربی، مجلة آفاق فکریة (الجزائر)، ش6 (ژوئیه 2017م.)، صص91ـ81

ـ «الرحلات بین المغرب و المشرق العربیین: رحلة نزهة الأنظار فی فضل علم التاریخ و الأخبار لمؤلفها الحسین بن محمد الورثیلانی (1125ق./1193م.) أنموذجاً» / محمد صالح بن حامد سیداحمد، مجلة حولیات آداب عین شمس (مصر)، ش32 (سبتامبر2004م.)، ص134ـ83

  1. 102. نسبة الأخبار و تذکرة الأخبار / عبدالله بن الصباح الأندلسی، تحقیق جمعه شیخه، مجلة دراسات اندلسیه (تونس)، ش46 ـ 45 (دسامبر2011م.)، 347 صفحه.

سفرنامه حج تونسی در قرن نهم هجری در توصیف و گزارش منزلگاه‌های حج از اندلس به مغرب و سپس سبته، مراکش، فاس، تلمسان، وهران، تونس، قسنطینه، عنابه، باجه، طرابلس، اسکندریه، قاهره و مکه است.

آثار پژوهشی پیرامون این موضوع:

ـ «بعض المظاهر الدینیة فی رحلة عبدالله بن الصباح الأندلسی» / جمعه شیخه، مجلة دراسات اندلسیه (مغرب)، ش12 (1994م.)، ص36ـ44.

ـ «بلاد الحجاز خلال النصف الثانی من القرن الثامن الهجری / الرابع عشر المیلادی فی ضوء رحلة ابن الصباح الأندلسی» / جمال عبدولی، مجلة دراسات تاریخیه (عراق.)، ش24 (ژوئن 2018م.)، ص87ـ128.

  1. نسمة الآس فی حجة سیدنا ابی العباس / احمد بن عبدالقادر القادری الحسنی، نسخه در: المکتبة الملکیة رباط، ش8787.

گزارش سفر حج دوم احمد بن عبدالقادر (1050ـ1133ق.)، از عالمان مغرب، به همراه استادش است. وی نخست سال 1083 قمری و سپس سال 1100 قمری به همراه استادش ابوالعباس سیدی احمد بن محمد عازم حجاز شده است.

  1. نشر أزاهر البستان فیمن أجازنی بالجزائر و تطوان/ محمد بن القاسم بن محمد بن زاکور، نسخه در: الخزانة الملکیة رباط، ش 10342.

سفرنامه حج مغربی در ذکر ملاقات نویسنده با علمای بین راه ـ از مغرب تا حجاز ـ و ثبت فهرستی از اجازات دریافتی از مشایخ مغربی است.

  1. نشر الأعلام بإتمام المرام فی ذکر مراحلنا من مصـر و الحجاز و الشام / احمد بن علی دِنیه الرباطی، نسخه در: فاس.

سفرنامه‌ حج مغربی در دهه سوم قرن چهاردهم، و مشتمل بر گزارش سفر حج سال 1327 قمری است که در آن، راه حج و منزلگاه‌های حج از مغرب تا حجاز و مشاهدات دنیة الرباطی (1282ق.)، از عالمان مغرب، در هشت مقصد گزارش شده است.

  1. النفحات القدسیة فی الرحلة الحجازیة / محمد بن علی الطرابلسی، نسخه در: المکتبة العامة رباط، ش 1836.

سفرنامه‌ حج مغربی محمد بن علی طرابلسی، مشهور به زغوان، از عالمان لیبی است که نسخه آن در المکتبة العامه رباط، در 103 برگ، موجود است.

  1. النفحة المسکیة فی الرحلة المکیة/علی بن موسی بن سعید المغربی، نسخه در: فاس.

سفرنامه حج ابن سعید مغربی (610 ـ 685ق.) است. به گفته برخی، وی دو سفرنامه حج داشته که سفرنامه دیگرش عدة المستجز، و مشتمل بر نام مشایخ و استادان نویسنده در مصر، شام، مکه و مدینه بوده است.

  1. النفحة الیمنیة فی الأخبار الحجازیة / محمد یمنی بن علی الجزائرلی، تحقیق محمد زینهم محمد عزب، قاهره، دارغریب، 1999م، 78 صفحه.

سفرنامه مختصر‌ حج عالمی الجزائری (به سبب سکونت در یمن، به آن منطقه نیز منسوب شده) در قرن چهاردهم هجری، و شامل یادداشت‌های کوتاه از راه حج و وضعیت مسجدالحرام و مسجدالنبی است. گاه از چاپ خلاصه‌شده‌ای از این اثر خبر داده شده: قاهره، مؤلف، 1311ق، 39 صفحه.

  1. هدایة الملک العلام إلی بیت الله الحرام و زیارة النبی علیه الصلاة و السلام / ابوالعباس احمد الهشتوکی، نسخه در: خزانة تمکروت، ش276.

گزارش سفر حج نخست احمد هشتوکی در سال 1096 قمری به همراه کاروان حج سجلماسی است که در آن توصیفی از مساجد و مدارس علمی حرمین شریفین و نیز ملاقات با عالمان و مشایخ مختلف گزارش شده است.

نتیجه‌گیری

هرچند سفرنامه‌های حج مغربی از قرن هشتم با رحله ابن جبیر و رحله ابن بطوطه در شمار مهم‌ترین رحلات حج درآمد، اما اوج سفرنامه‌نویسی مغرب را می‌توان از قرن یازدهم هجری به بعد دانست. حجاج فرهیخته سرزمین‌های مغرب اسلامی از بیشتر شهرهای آن ـ از جمله سجلماسه، طنجه، تلمسان، فاس، مکناسه، منطقه اندلس و... ـ خاطرات سفرهای حج خود را به عنوان میراثی ارزشمند برای آیندگان به جا گذاشته‌اند که محور پژوهش‌های بعدی قرار گرفته است. و می‌توان گفت حدوداً چهار یکصد سفرنامه‌ای که نگاشته شده، آثار پژوهشی درباره آنها تدوین و در این مقاله معرفی شده است.

  1. بوسعید، احمد (1439ق.)، رکب الحج الجزائری خلال العهد العثمانی (1818-1830م.): دراسة تاریخیة و اجتماعیة من خلال الرحلات الحجازیة. رسالة دکتری، استاد راهنما: محمد حوتیه.
  2. پژوهشکده حج و زیارت مرکز قم (1399ش.)، مأخذشناسی حج و حرمین شریفین در مغرب اسلامی تا دوران معاصر، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
  3. 3. تازی، عبدالهادی (1426ق.)، رحلة الرحلات: مکة المکرمة فی مئة رحلة مغربیة
    و رحلة
    ، مراجعه عباس صالح تاشکندی، جده، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامی.
  4. حمد، محمد بن سعود (1428ق.)، موسوعة الرحلات العربیة و المعربة المخطوطة و المطبوعة، قاهره، دارالکتب.
  5. 5. شاهدی، حسن (1990م.)، ادب الرحلة بالمغرب فی العصر المرینی، الرباط، دارعکاظ.
  6. شریف، محمد بن حسن (1421ق.)، المختار من الرحلات الحجازیة الی مکة و المدینة النبویة، چاپ اول، جده، دارالأندلس الخضراء.
  7. عواطف، نواب محمد یوسف (1417ق.)، الرحلات المغربیة و الاندلسیة مصدر من مصادر تاریخ الحجاز فی القرنین السابع و الثامن الهجریین، چاپ اول، مکتبة ملک فهد الوطنیه.
  8. قادری بوتشیش، ابراهیم (1426ق.)، رحلة علماء الاندلس لمکة المکرمة و نتائجها العلمیة خلال القرنین الرابع و الخامس الهجریین. بحث قدم الی ندوة مکة المکرمة عاصمة الثقافة الاسلامیة 1426ق.
  9. لمین، الناجی (2016م.)، رحلات علماء المغربین الاقصی و الاوسط المکیة و آثارها العلمیة من خلال القرنین السابع و الثامن الهجریین، چاپ اول، القاهره، دارالکلمة للنشر و التوزیع.
  10. محمود، احمد محمد (1430ق.)، جمهرة الرحلات، ریاض، دارالسعودیه.