نگاهی به تاریخ دوران اسلامی لیبی حجگزاری و چالش‌های پیش رو

مقدمه

لیبی کشوری در آفریقای شمالی با ۱٬۷۵۹٬۵۴۱ کیلومتر مربع وسعت، چهارمین کشور پهناور قاره آفریقا است. این کشور از شمال به دریای مدیترانه، از شرق به مصر، از غرب به الجزایر و تونس و از جنوب با سودان، چاد و نیجر هم‌مرز است. لیبی در حد فاصل مغرب عربی واقع شده و پل ارتباطی کشورهای آفریقایی، مغرب عرب و خاورمیانه به شمار می‌آید.

حدوداً 87 درصد مردم لیبی، عرب هستند و هفت درصد آنها، نژاد بربر دارند. جمعیت لیبی در سال‌های اخیر حدود ۶،۸۷۱،۰۰۰ نفر اعلام شده که حدود یک‌چهارم آن در پایتخت این کشور در طرابلُس ساکن هستند. دین رسمی در لیبی، اسلام است و حدود 97 درصد مردم اهل سنت و پیرو مذهب مالکی هستند. اباضیه ـ تنها فرقه باقی مانده از خوارج ـ نیز در لیبی پیروانی دارد که تعداد آنان به طور دقیق دانسته نیست. هم‌اکنون اباضی‌ها در جبل نَفوسه و زواره (طرابلس) ساکن هستند. (بارونی، ۱۳۵۷ق، ص‌۳۱ و ۳۲؛ جعفری، 1371ش، ص153)

لیبی از این جهت حائز اهمیت است که جزو ده کشور اصلی صادرکننده نفت
و گاز در جهان، و از کشورهای تأثیر‌گذار در معادلات شمال آفریقاست. همچنین موقعیت ژئوپلیتیکی منحصر به فرد، نزدیکی به اروپا، سابقه مبارزاتی ضد استعمارگران، از کانون‌های ضدیت با صهیونیست‌ها، داشتن بازار اقتصادی مناسب برای کشورهای پرجمعیت همسایه مانند مصر و دیگر کشورهای توسعه‌یافته از دیگر دلایل اهمیت این کشور است؛ از این رو کشورها می‌کوشند تحولات لیبی به سود منافع آنها رقم بخورد.

درباره پیشینه موضوع با استقصای صورت گرفته، اثری یافت نشد. اما مطالبی درباره حجگزاری مردم لیبی به صورت پراکنده در برخی از سفرنامه‌های حج و برخی مداخل مربوط به دانشنامه حج و حرمین شریفین، مانند حجگزاری کشورهای تونس
و الجزایر، یافت می‌شود.

این مقاله در محور‌های تاریخ لیبی پس از اسلام، حجگزاری و چالش‌های مردم لیبی انجام حج در بعد داخلی و خارجی تنظیم شده است.

1. تاریخ لیبی پس از اسلام

در زمان خلیفه دوم در سال 21 هجری، مسلمانان به فرماندهی عمروعاص پس از فتح مصر وارد سرزمین لیبی شدند. (ابوحاتم تمیمی، 1417ق، ج2، ص‌493؛ یعقوبی، بی‌تا، ج2، ص‌156؛ ابن جوزی،1412ق، ج4، ص‌311) آنان در طول حضور
و حاکمیت خود، آثاری پدید آوردند که از مهم‌ترین آنها در طرابلس می‌توان
به مسجد جامع و بازار شهر اشاره کرد. پس از گسترش اسلام، این سرزمین تابع خلافت‌های اموی (41ـ132ق.) (طبری، 1387ق، ج5، ص‌240)، عباسی (132ـ654ق.) (یعقوبی، بی‌تا، ج2، ص386 و 411) و در مقاطعی تحت حاکمیت دولت فاطمی (297ـ567ق.) درآمد.

سال 358 هجری پادشاه روم، طرابلس و نواحی مجاور آن را به آتش کشید. (طبری،1387ق، ج11، ص‌417) سرانجام در قرن شانزدهم میلادی با پیروزی عثمانی‌ها (حک:699ـ 1323ق.) بر دولت ممالیک (حک: 648ـ923ق.)، افزون بر مصر به‌ تدریج بر لیبی نیز سلطه یافتند. البته در برهه‌ای لیبی تحت حاکمیت مستقیم عثمانی نبود؛ ولی مجدداً سال 1835‌میلادی تحت حاکمیت مستقیم عثمانی قرار گرفت‏. بین سال‌های 1911 تا 1912‌میلادی جنگی میان ایتالیا و عثمانی درگرفت. پس از پایان جنگ، به فرمان سلطان عثمانی، اهالی لیبی از خودمختاری برخوردار شدند. با این اوصاف سلطان عثمانی، تحت عنوان خلیفه اسلام، حق منصوب کردن حاکم را از وظایف خود دانست.

یکی از تحولات سیاسی مهم لیبی در دوره معاصر، چیرگی ایتالیا بر لیبی است که در پی آن، جنبش سنوسی به رهبری سیداحمد الشریف السنوسی (نوه سیدمحمد بن علی، بنیانگذار جنبش سنوسیه) مبارزات خود را با اشغالگران شروع، و در واکنش به اشغال لیبی از سوی ایتالیا، فتوای جهاد خود را در 14 ژانویه 1912 صادر کرد. سید احمد الشریف در این فتوا، ضمن واجب کفایی دانستن جهاد، به هنگام حمله دشمن آن را واجب عینی برشمرد و ترک جهاد در این صورت را به معنای ترک دین دانست و تارک آن را کافر معرفی کرد. (رادولف پیترز، 1365، ص 103ـ104) این فتوا در ترغیب مسلمانان به جنگ با متجاوزان تأثیر فراوان داشت. قابل یادآوری است که تاریخ معاصر لیبی به‌خاطر جنگ مردم لیبی با اشغالگران ایتالیایی اهمیت ویژه‌ای دارد. میان مبارزان ضد استعمار و اشغالگری ایتالیا نام عمر مختار، رهبر جنبش مقاومت مردم لیبی، زبانزد است.

سال 1914میلادی کشور لیبی تحت اشغال سپاهیان ایتالیا قرار گرفت. با شکست لشکر ایتالیا توسط قوای متفقین در سال 1915، سراسر بخش شرقی لیبی تا سال 1916‌میلادی در اختیار جنبش سنوسی درآمد. در این سال‌ها که جنگ جهانی اول جریان داشت، آشوب شدیدی بر لیبی حاکم بود و با پایان گرفتن این جنگ، ایتالیا نیز سلطه خود را بر این کشور پایدار کرد. در عین حال، به نواحی طرابلس و سیرنائیک اجازه داد که برای خود مجلس محلی زیر نظر ایتالیا دایر کند. (بیات، 1384، ص‌555) در پی این اقدام، مردم لیبی «ادریس السنوسی» را ـ که از بزرگان قبیله سنوسیه بود ـ با نام ادریس اول به پادشاهی انتخاب کردند.

ژانویه 1934میلادی دولت ایتالیا سرزمین لیبی را به یک مستعمره تبدیل کرد و نام آن را لیبی نهاد و نهم ژانویه 1939میلادی این مستعمره به طور رسمی به خاک ایتالیا ملحق شد. (امیرشاهی، 1377، ص‌61) در جریان جنگ جهانی دوم، لیبی یکی از میدان‌های اصلی نبرد متفقین از یک سو و ایتالیا و آلمان از سوی دیگر بود؛ چنان‌که از سال 1942 تا 1943‌میلادی لیبی تحت اشغال سربازان انگلستان بود و از سال 1943 تا 1949 به ‏طور موقت فرانسه و انگلستان در آنجا حکومت مى‏کردند.

شکل‌گیری کشور جدید لیبی

پس از جنگ جهانی دوم، گروه سنوسی دوباره فعالیت سیاسی خود را با رهبری «محمد ادریسی» شروع کرد. این امر به اضافه اختلافات طرف‌های پیروز در جنگ، باعث شد که لیبی استقلال خود را پس از آنکه ایتالیا از فرمانروایی
بر لیبی دست کشید، به دست آورد. سال 1950 میلادی ملل متحد، طرح استقلال لیبی را تهیه کرد و سال 1951میلادی به وسیله سیدمحمد ادریس المهدی السنوسی (ادریس اول) استقلال لیبی رسماً به صورت پادشاهی اعلام شد. از سال 1957 تا 1963 به صورت کشوری فدرال مرکب از سه ایالت طرابلس غرب، سیرنائیک
و فزان اداره مى‏شد و این نظام فدرال سال 1963 به پایان رسید و کشور به ده محافظه (استان) تقسیم گردید. سال 1963 کودتایی بدون خونریزی تحت رهبری سرهنگ معمر قذافی و جمعی از افسران جوان صورت گرفت. در نتیجه ادریس اول ـ که در ترکیه مشغول معالجه بود ـ از سلطنت خلع، و پارلمان منحل شد و در این کشور نظام جمهوری شکل گرفت. (باسورث، 1381ش، ص‌132)

تفکر سنوسیه که در یک قرن اخیر، نقش مهمی در حیات مذهبی لیبی ایفا کرده بود، با قیام سال 1968میلادی تضعیف شد و حذف جامع البیضاء ـ که مدرسه علمیه سنوسیه بود ـ ضربه مرگباری بر پیکره این طریقت وارد کرد. سنوسیان معتقدند که مسلمانان باید به همان روش مسلمانان صدر اسلام زندگی کنند و با هم متحد و یکپارچه شوند. (ژوزف کوک، 1373ش، ص۶۰ـ۶۲)

شورای انقلاب به ریاست قذافی، کشور را جمهوری سوسیالیستی اعلام کرد.
به این ترتیب، لیبی تا پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تنها کشور سوسیالیست و طرفدار شرق در قاره آفریقا بود. (امیرشاهی، 1377ش، ص‌9) سال 1970 دولت، صنعت نفت لیبی را ملی ساخت و در همان سال، اموال ایتالیایی‌ها و یهودیان مصادره شد. همچنین در دسامبر همان سال اکثر کلیساهای پیرو مذهب کاتولیک به مساجد تبدیل شد. (بیات، 1384، ص605)

قذافی، دوم مارس سال 1977میلادی شورای رهبری انقلاب و وزارتخانه‌ها را منحل کرد و نظام جمهوری را به جماهیری تغییر داد و ساختار سیاسی جدیدی
بر اساس آموزه‌های کتاب سبز خود ایجاد کرد. نظام جماهیری مبتنی بر نظریه دمکراسی مستقیم و دو رکن اساسی کنگره‌های مردمی به عنوان قانونگذار (پارلمان)
و کمیته‌های مردمی به عنوان قوه مجریه بود.

بهمن‌ماه ۱۳۸۹شمسی اعتراضات گسترده‌ای در لیبی علیه حکومت معمر قذافی آغاز شد که به موجب آن بخش‌های مختلفی از این کشور به مرور از کنترل نیروهای حکومت خارج شد. سرانجام ۲۸ مهرماه ۱۳۹۰ با قتل معمر قذافی، حکومت وی بر این کشور کاملاً تمام شد. پس از پیروزی مخالفان و کشته شدن قذافی و وفاداران وی
و نیز دستگیری فرزندش، سیف‌الاسلام قذافی، بخش اعظمی از لیبی در کنترل شورای ملی انتقالی درآمد. کرسی لیبی در سازمان ملل نیز از تاریخ ۱۶ سپتامبر ۲۰۱۱
به نماینده شورای ملی انتقالی سپرده شد. البته در سال‌های اخیر، لیبی گرفتار بحران سیاسی است.

2. حجگزاری در لیبی

مردم لیبی از همان قرون نخست هجری نسبت به انجام مناسک حج اهتمام داشته‌اند. این سرزمین در مسیر زائران بیت‌الله الحرام قرار داشت و حجاج تونس، الجزایر و مراکش در مسیر خود وارد لیبی می‌شدند و از آنجا به مصر، و در نهایت به حجاز می‌رفتند. (ابن بطوطه، 1417ق، ج1، ص6ـ11؛ عبدری، 1426ق، ص‌329ـ339) کاروان حج مغربی همیشه می‌کوشید که همزمان با کاروان حج مصری و با فاصله ‌اندکی از آن، مصر را ترک کند. (جعفریان، 1389ش، ص14) مصراته، اجدابیا، برقه و بن غازی از مناطقی در لیبی بود که حجاج مغربی از آنها می‌گذشتند تا به مصر برسند. (الشرق و الغرب، 2005م، ص280ـ281و 233ـ235؛ جعفریان، 1389ش، ص14)

ابن بطوطه در مسیر حجْ قابس، طرابلس، مسلاته و مصراته را در لیبی پشت سر نهاده تا به سرت رسیده است. (ابن بطوطه، 1417ق، ج1، ص6ـ11) قصر برصیصای عابد، قبة‌السلام و قصر زعافیه منازلی دیگر است که ابن بطوطه از آنها گذشته تا به اسکندریه برسد. (ابن بطوطه، 1417ق، ج1، ص6ـ11) عبدری نیز نوشته که پس از طرابلس به مصراته، سرت، برقه و اسکندریه رفته و فاصله دو شهر اخیر را ده روز یاد کرده است. (عبدری، 1426ق، ص157، 180، 183ـ184، 200ـ203، 209ـ210 و 216)

در قرن دوازدهم هجری، در لیبی قصری ساخته شده بود که زائران بیت‌الله الحرام اشیای باارزش خود را در آن قرار می‌داند. این بنا که «قصر حج» خوانده می‌شد یکی از نمونه‌های جالب معماری قدیمی است. این ساختمان شامل ده‌ها اتاقک کوچک است که کاربردی عجیب در آن زمان داشته است. همان‌طور که از اسم این بنا برمی‌آید، این ساختمان مورد استفاده کسانی بوده است که به زیارت حج می‌رفته‌اند. با توجه به اینکه سفر حج در زمان‌های گذشته، ماه‌ها به طول می‌انجامید، افراد زیادی برای رفتن به این سفر، وسایل باارزش خود را در این اتاق‌ها نگهداری می‌کردند. شاید بتوان معادل این اتاق‌ها را با صندوق‌های امانات در بانک‌ها و یا فرودگاه‌ها مقایسه کرد. جالب اینجاست که تعداد این اتاقک‌ها هم 114 عدد، به تعداد سوره‌های قرآن، ساخته شده بود. افزون بر آن، نام لیبی جزو سرزمین‌هایی است که دارای اوقاف برای امور حج و حرمین بوده است. (کردی، 1420ق، ج5، ص193. همچنین ر.ک: زکی یمانی، 1428ق، ج4، ص137ـ209 «اوقاف الحرمین الشریفین»)

برخی از لیبیایی‌ها در حرمین تأثیر‌گذار بوده‌اند؛ چنان‌که محمد بن علی سنوسی، از سادات حسنی و از نسل ادریسیان مغرب، از چهره‌های شاخص تأثیر‌گذار در لیبی و مکه مکرمه بوده است. وی در این شهر مقدس با شیخ‌احمد بن ادریس فاسی، شیخ طریقه قادریه و خضریه و مؤسس طریقه ادریسیه که متأثر از افکار وهابیت نیز بود، ملاقات کرد و بین سال‌های 1830 تا 1843‌میلادی ملازم او شد و از او کسب علم کرد. و پس از آن دعوت خود را در مکه آغاز کرد و شاگردانی یافت. برخی از حجاج طرابلس و حجاز نیز دعوت او را پذیرفتند. (صلابی، ص21)

او اولین زاویه(خانقاه) برای نشر تفکر اصلاحی خویش را سال 1827 در ابی‌قبیس مکه بنا کرد. (حلیمی، 1382، ص‌254) پس از آن، زاویه‌های متعددی یکی پس از دیگری ایجاد شدند. همچنین اولین زاویه او در لیبی سال1842 در بیضا برپا شد و سپس به تمام لیبی، صحرای آفریقا، مصر، مراکش، شام و حجاز گسترش یافت. در دوران زعامت فرزندش، امیر محمدمهدی سنوسی، (که زاده لیبی بود) بر طریقت سنوسیه، او و پیروانش توانستند بر سراسر لیبی مسلط شوند و اداره بخش‌های آموزش، اقتصاد، بازرگانی و حمل و نقل این سرزمین را در دست بگیرند. (موسوی بجنوردی، 1368ش، ج15، ص465)

از نحوه اعزام و آمار حجاج لیبیایی در مقاطع مختلف تاریخی، اطلاع دقیقی در دست نیست. در عصر استعمار لیبی، تعداد قابل توجهی از لیبیایی‌ها به حجاز هجرت کردند و در آنجا منشأ خدماتی بودند؛ چنان‌که برخی در موسم حج به زائران بیت‌الله الحرام خدمت می‌کردند. احمد ذهبی نیز از غرب لیبی به مدینه آمد و برخی از حجاج در خانه او مهمان می‌شدند. منزل او بین باب و سحیمی بود. (قشطاط، 2003ق، ص‌211)

در سال‌های اخیر، سازماندهی حجاج زیر نظر سازمان اوقاف لبیی انجام می‌گیرد. تعداد حجاج لیبیایی در حال حاضر و پس از کسر بیست درصدی
از سمیه کشورها از سوی عربستان، حدود 6500 نفر است. افزون بر این تعداد
از حجاج، باید به تیم‌های بعثه‌ها و صد نفر حاجی معلول که با هزینه دولت لیبی اعزام می‌شوند، اشاره کرد. (تاریخ انتشار: یکشنبه ۲۴ شهریور ۱۳۹۲، ۰۴:۳۱ شناسه مطلب: 39822) هزینه سفر حج لیبیایی‌ها در چند سال قبل، در برخی سال‌ها حدود دو هزار دلار و در سال 1396شمسی هزینه 3200 دلار بوده است. (خبرگزاری رسمی حوزه، 1396).

در سال‌های اخیر نماینده وزارت اوقاف لیبی در امور حج، مفتاح الحجامی است که با مقامات عربستان، برای تصحیح و امضای برخی قراردادها و گرفتن جزئیات و توضیح تمام مسائل و تدابیر اداری قانونی که باید با شرکت‌های طرف قرارداد در خصوص خدمات‌رسانی به حجاج لیبی و اطلاع از قوانین جدید صادره از سوی دستگاه‌های ذیربط انجام شود، مذاکراتی کرده است.این نشست برای تبیین واقعی مسائل زیادی که در گذشته بررسی نشده بود، برگزار شد که مهم‌ترین مسئله، آماده کردن حجاج برای ادای مناسک حج از طریق اطلاع‌رسانی در خصوص عملیات اعزام گروهی به جمرات یا مسجدالحرام بود.

در موسم حج سال 1394 شمسی و در رویدادهای غمناک موسم حج، برخی از حجاج لیبی نیز جان باختند؛ چنان‌که بنا به گفته بعثه لیبی، در فاجعه منای سال 1394 ده نفر از حجاج لیبی درگذشتند و هفت نفر نیز مصدوم شدند. (روزنامه مشرق، تاریخ انتشار: ۱۳ مهر ۱۳۹۴؛ ویکی‌پدیا، دانشنامه آزاد) به دنبال این حادثه، در لیبی کمیته‌ای برای پیگیری تشکیل شد. این کمیته متشکل از رؤسای کمیته‌ها و هماهنگ‌کنندگان مناطق است و مسئله فاجعه منا را پیگیری می‌کند.

یکی از زائران لیبیایی به نام محمد ابوبکر ـ که به همراه مادر خود توانسته بود از فاجعه یادشده جان سالم به‌ در برد ـ علت این حادثه را تراکم جمعیت در حال حرکت در مسیرها و بسته شدن تمامی ورودی‌ها و خروجی‌ها ـ به جز یکی از آنها ـ توسط پلیس سعودی می‌داند. وی یادآوری کرده است، در مقابل خود، افراد زیادی را دیده که بر اثر تنگی نفس و خفگی جان ‌دادند و این در حالی بوده که پلیس‌ها کاملاً بی‌تجربه رفتار می‌کردند و حتی مسیرهای عبوری و جاده‌های اطراف را هم بلد نبودند.

3. چالش‌های حجگزاری مردم لیبی

یکی از چالش‌های حجاج لیبی و دیگر حجاج مغربی، دستبرد به کاروان
حج بوده است؛ چنان‌که در سرت، برخی طوایف عرب به کاروان حج دستبرد می‌زدند و در صورت آمادگی کاروانیان، ناکام می‌ماندند. (ابن بطوطه، 1417ق،
ج1، ص6ـ11)

طولانی و سخت بودن راه و کمبود آب آشامیدنی در مسیر، سفر از راه حج مغربی را دشوار می‌کرد. منطقه صحرا نیز گاه‌و‌بی‌گاه صحنه درگیری قبایل و تاخت و تاز راهزنان بود و کاروانیانی که راه را از ساحل کج می‌کردند و وارد شهر می‌شدند، از این دشواری‌ها بی‌بهره نمی‌ماندند. (الشرق و الغرب، 2005م، ص234ـ235)

چالش دیگری که بر حجگزاری مردم لیبی تأثیر داشته، روابط تیره دولت لیبی در زمان معمر قذافی با عربستان بوده است؛ زیرا در پی اتهام عربستان به لیبی مبنی بر دست داشتن و اجیر کردن چهار تبعه لیبی در ترور ولیعهد عربستان، عبدالله بن عبدالعزیز، در سال 2004میلادی مناسبات این دو کشور عربی به تیرگی گرایید. (خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1313، 1 آذر 1399)

پس از قذافی نیز عربستان سعودی، به دلیل تعارضات مذهبی با جریانات صوفی‌گری و اخوانی لیبی که ضد تفکر وهابیت تکفیری هستند، تمایلی به ارتباط با حکومت قانونی لیبی نشان نداده است. بسیاری از تندروی‌ها توسط سلفی‌های افراطی و وهابی‌ها در لیبی ـ مانند تخریب ضریح‌ها و قبور مقدس ـ با حمایت عربستان سعودی صورت گرفته است. مردم لیبی بارها شعار «مرگ بر وهابیون سلفی» و «مرگ بر عربستان» سرداده‌اند.

همچنین دولت عربستان گاهی برخی از زائران لیبیایی را بازداشت کرده است؛ چنان‌که چند سال پیش، پس از انجام عمره، سه شهروند لیبیایی با نام‌های محمد حسین الخضراوی، محمود بن رجب و حسین زعیط ـ که از رهبران انجمن هفدهم فوریه و از اهالی شهر «الزاویه» لیبی بودند ـ در فرودگاه جده بازداشت شدند. چنین اقدامی با واکنش فعالان لیبیایی مواجه شد و آنان با برگزاری تظاهراتی مقابل سفارت عربستان در لندن، با در دست گرفتن پلاکاردهایی، از مسئولان عربستانی خواستند تا سرنوشت این سه شهروند لیبیایی را مشخص کنند.

یحیی بن حلیم، رئیس سازمان حج اوقاف و امور اسلامی دولت وفاق ملی، نیز با بیان اینکه سهمیه حجاج لیبیایی در سال گذشته 7800 نفر بوده است، اظهار داشته که دولت عربستان سهمیه‌ای به تعداد 1750 نفر به طرفداران ژنرال حفتر اختصاص داده است؛ درحالی‌که او به یک دولت رسمی و مورد تأیید سازمان ملل حمله، و تمام قوانین بین‌المللی را نقض کرده است و اصلاً قابل تصور نیست که دولتی با چنین نیروی متجاوزی برای سرنگونی یک دولت قانونی همکاری کند.

در اقدامی دیگر، مقامات سعودی سه عمره‌گزار لیبیایی را بازداشت و به نیروهای خلیفه حفتر تحویل دادند که هم‌اینک در زندان قرناده به سر می‌برند. دولت وفاق ملی، به ریاست فایز سراج، از وزارت خارجه عربستان خواست سرنوشت سه لیبیایی بازداشتی در زندان‌های عربستان را که در 25 ژوئیه گذشته، پس از ادای مراسم عمره بازداشت شدند، مشخص کند.

کنسولگری لیبی در جده، در پیامی خطاب به مقامات سعودی گفت که پس از تماس‌های مستقیم با سرویس عربستان از وزارت کشور عربستان جواب گرفت که سه بازداشتی پس از هماهنگی بین دفتر پادشاهی عربستان و دولت شرق لیبی وابسته به حفتر تحویل داده شدند.

چنین چالشی در سال‌های اخیر، موجب محرومیت برخی از لیبیایی‌ها از سفر حج شده است؛ چنان‌که به نوشته روزنامه فلسطینی المنار، آل سعودْ مسلمانان لیبی، یمن، سوریه و قطر را از شرکت در مراسم حج و عمره محروم کرده و سیاسی‌کاری در حج را ابزاری برای فشار به حاکمان عربی و اسلامی قرار داده است. این رفتارهای آل سعود موجب شده تا مفتی اعظم لیبی، صادق الغاریانی، از مسلمانان جهان بخواهد که مراسم حج را تحریم کنند. شماری از مفتی‌های دیگر نیز چنین فتوایی را تأیید کرده‌اند. به گفته آنان، عربستان سعودی عواید حج فرض و عمره را برای کشتار مسلمانان استفاده می‌کند.

در فتوای مفتی اعظم لیبی آمده است:

«پولی که حاجیان به سعودی می‌پردازند، حکومت این کشور آن را برای انجام جرایم علیه دیگر مسلمانان به مصرف می‌رساند». در این فتوا آمده است کسانی که قبلاً حج تمتع یا عمره را انجام داده‌اند و می‌خواهند دوباره به حج بروند، ثواب نمی‌کنند؛ بلکه گناهکار می‌شوند. (شبکه العالم)

از دیگر چالش‌های حجاج لیبی، اوضاع سیاسی آشفته این کشور است که از سال 2011 قمری پس از سقوط معمر قذافی، دچار جنگ داخلی بین دو گروه دولتی و نیروهای نزدیک به خلیفه حفتر شده است. در واقع می‌توان گفت لیبی به دو بخش تقسیم شده است: در شرق کشور، نیروهای حفتر مستقر هستند و در غرب، دولت مستقر در پایتخت قرار دارد. این ناآرامی‌ها گاهی منجر به آسیب دیدن حجاج شده است؛ چنان‌که رسانه‌های محلی گزارش داده‌اند که در حملات هوایی، تعدادی از زائران بیت‌الله الحرام لیبی، از جمله کودکان، به شدت زخمی شدند. (خبرگزاری شبستان، 29 شهریور 99)

در حال حاضر، ارتش ملی لیبی به فرماندهی ژنرال خلیفه حفتر به بهانه سرکوب گروه‌های تروریستی و مواجهه با دولت وفاق ملی، در نبرد است که طی آن، صدها نفر کشته و زخمی، و هزاران نفر از شهروندان لیبیایی آواره شده‌اند. در چنین وضعیتی عربستان سعودی برای روحیه دادن به نیروهای حفتر، برای بازماندگان نیروهایی که در جنگ طرابلس کشته شده‌اند، تعداد 1750 روادید حج در سال 2019میلادی صادر کرده است. (خبرگزاری تسنیم، ۱۹ مرداد ۱۳۹۸)

رفتار نامناسب آل سعود و دخالت این کشور در امور لیبی، موجب شد تا مفتی لیبی، صادق الغریانی، تشرف بیش از یک بار حج و عمره را ـ ازاین‌رو که به اقتصاد سعودی کمک می‌کند ـ جایز نشمرد. وی مضرات ادای مجدد حج و عمره را از منافع آن بیشتر دانسته و یادآوری کرده است که وی مسئولیت این فتوا را در برابر خداوند متعال می‌پذیرد.

نتیجه‌گیری

لیبی از کشور‌های مغرب اسلامی است که از جهات متعددی ـ مانند داشتن ذخایر عظیم انرژی، موقعیت ژئوپلیتیکی و مبارزات مردم این سرزمین با استعمارگران ـ دارای اهمیت است. از چگونگی حجگزاری مردم تا تسلط دولت عثمانی بر این سرزمین اخبار چندانی در منابع انعکاس نیافته است.

در قرون اخیر، زائران لیبی با چالش‌های متعدد داخلی و خارجی مواجه بوده‌اند. دوری راه، گرمی هوا، کمبود آب شیرین، حملات به کاروان‌های حج و ناامنی در مقاطعی از چالش‌های حجگزاری در بعد داخلی بوده است. اشغال نظامی لیبی از سوی ایتالیا و نیز اشغال آن توسط نیروهای متفقین در جنگ جهانی دوم، ناامنی و مشکلات ناشی از حضور استعمارگران در لیبی تا پیش از استقلال این سرزمین در نیمه قرن نوزدهم میلادی از چالش‌های دیگر حجگزاری مردم لیبی در بعد خارجی بود. همچنین در دهه‌های اخیر، مناسبات تیره دولت لیبی با آل سعود در عربستان، موجب سختگیری به حجاج لیبیایی شده است. با فروپاشی دولت معمر قذافی، دوران جدیدی از بحران سیاسی در لیبی آغاز شد و همزمان دولت وفاق ملی در غرب لیبی به مرکزیت طرابلس و در شرق آن، خلیفه حفتر ـ که از سوی عربستان حمایت می‌شود ـ امور را در دست گرفته‌اند. دخالت دولت‌های ذی‌نفع در امور داخلی لیبی و تنش‌های مستمر در این کشور، بی‌تردید در حجگزاری مردم آن تأثیرگذار بوده است.