واکاوی فتاوی و سیره عملی علمای مذاهب اسلامی در باب زیارت قبور

مقدمه

یکی از مهم‌ترین اعمال و رفتار معنوی، زیارت قبور نبی اکرم «صلّی الله علیه و آله و سلّم»، ائمه: و دیگر اولیای الهی است. مهمترین سوالی که در این زمینه مطرح می‌‌شود این است که آیا زیارت امری مشروع است؟ از دو منظر می‌توان به این سوال پاسخ گفت؛ نخست از منظر یک متکلم اسلامی که آیا زیارت با تعلیمات توحیدی سازگار است؟ دیگر از منظر فقیه که آیا زیارت قبور نبی گرامی9 و اولیای الهی و مومنان جایز است؟ مبانی جواز آن کدامند؟ پاسخ متکلمان اسلامی با فقیهان متفاوت است و البته غالب آنان به عدم مغایرت زیارت با آموزه‌های توحیدی اذعان دارند و زیارت را جایز و عامل پویایی معنوی انسان مومن به­شمار می‌آورند.

آیات، روایات، سیره ائمه، شواهد تاریخی، سیره صحابه، اجماع فقیهان امامیه و ادله عقلی بر جواز و بلکه استحباب زیارت قبور نبی‌اکرم9 و ائمه: در نزد مشهور فقیهان اسلامی دلالت دارد. در این جستار برآنیم تا به بیان نظر علمای اسلام اعم از شیعه و اهل سنت بپردازیم و سیره عملی ایشان را به عنوان یکی از مهمترین مبنای فقهی زیارت مورد بررسی قرار دهیم.

در رابطه با موضوع زیارت چندین مقاله و پایان‌نامه نوشته شده است که مهمترین آنها عبارتند از:

الف) مقالات

1: (زیارت قبور و سفرهای زیارتی از نگاه اهل سنت) نوشته محمداصغری‌ نژاد، مجله سراج منیر، زمستان 1393، شماره 16

2: (زیارت قبور و دلایل عالمان شیعه بر مشروعیت آن) اثر مهدی فرمانیان و مجتبی صداقت، مجله شیعه‌شناسی، بهار 1392، شماره 41

3: (بررسی دیدگاه‌های نویسندگان صحاح سته درباره زیارت قبور) اثر سید امیر موسوی، مجله آفاق علوم انسانی، اسفند 1397، شماره23

ب) پایان‌نامه:

1: (زیارت قبور از دیدگاه اهل سنت با تاکید بر قبر رسول) از نادر ریگی، دانشگاه بیرجند، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1397، کارشناسی ارشد.

2: (بررسی مشروعیت زیارت قبور از دیدگاه اهل سنت با نظر به شبهات وهابیت) اثر عید محمد پروانه، دانشگاه مازندران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1394، کارشناسی ارشد.

3: (بررسی روایات فقهی مربوط به زیارات اهل بیت: در مذاهب خمسه) اثر غلامحسین منصوری، دانشگاه قم، دانشکدة الهیات و معارف اسلامی، 1387، کارشناسی ارشد.

همانطور که ملاحظه می‌شود در هیچکدام از این آثار مبانی فقهی زیارت بیان نشده است و تنها در پایان نامه اخیر بررسی روایی صورت پذیرفته است در حالیکه در پژوهش حاضر، اقوال، فتاوی و سیرة عملی فقیهان در متون فقهی مذاهب اسلامی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

مفهوم شناسی واژه زیارت

در این مبحث واژه زیارت در لغت و اصطلاح تبیین می‌شود.

1. زیارت در لغت

ریشه اصلی واژه زیارت که در کتب لغت بیان شده، «زور» می‌باشد که این واژه با توجه به تغییر اعراب، معنا و مشتقات متعددی پیدا می‎‌کند که بعضی از آن‌ها اصلاً هم‌خوانی معنایی با هم ندارند که از آوردن همه آن‌ معانی صرف نظر می‌کنیم و تعدادی از مهم‌ترین آن‌ها را بیان می‌کنیم:

الف: الزَّورُ: که به معنای بالای سینه، زُرت فلاناً ای وجهته؛ یعنی او را زیارت کردم، سینه به سینه (رو در رو) او را ملاقات کردم. (راغب اصفهانی، بی‌تا، ص217 و فراهیدی، 1410ق، ج7، ص379) الذی یزورک و... کسی که زیارتت می‌کند که شامل یک نفر و هم جمیع خواه مذکر باشد یا مونث می‌شود. (واسطی زبیدی، 1414ق، ج6، ص477) مزار به معنای محل زیارت، مرقد، ضریح و زیارتگاه آمده است. (جوهری، 1410ق، ج2، ص674، و فیومی، بی‌تا، ج2، ص260) زائر را به این دلیل زائر گویند که وقتی به زیارت تو می‌آید، از غیر تو عدول می‌کند و رو بر می‌گرداند. (ابن فارس، 1404ق، ج3، ص36 و مصطفوی، 1402ق، ج4، ص364)

ب: و الزَّوَر: المیل؛ به معنای میل و رغبت می‌باشد. (فیومی، بی‌تا، ج2، ص260 و قرشی، 1412ق، ج3، ص189 و مصطفوی، 1402ق، ج4، ص364)

ج: و قیل للکذب زُور و... و به کلام دروغ زور گویند چون که گفتاری است که از مسیر اصلیش منحرف شده است. پس ظاهراً در اینجا مراد، کلامِ منحرف از حق و سخن باطل است اعم از اینکه دروغ باشد یا غیر آن. (طریحی، 1416ق، ج3، ص319 و راغب اصفهانی، بی‌تا، ص217 و ابن عباد، 1414ق، ج9، ص82) در قرآن کریم هم این معنا آمده است: «ظُلْمَاً وَ زُورَاً» (فرقان : 4)، «وَاجتَنِبُوا قُوْلَ الزُّورِ» (حج : 30) و «وَالَّذینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ» (فرقان : 72) البته در قرآن به معنای زیارت و دیدار هم آمده است: «حَتَّى زُرْتمُ الْمَقَابِرَ» (تکاثر : 2)

برخی گفته‌اند: الزاء و الواو و الراء أصلٌ واحد یدلُّ على المَیْل و العدول. (ابن فارس، 1404ق، ج3، ص36) زیارت از ریشه «زـ وـ ر» است و اصل این واژه به معنای میل و عدول از هر چیزی است؛ در قرآن هم این معنا آمده است: «وَ تَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَت تَّزَاوَرُ عَن کَهْفِهِم ذَاتَ الْیَمِین ...» (کهف : 17) هم‌چنین دیدار کسی یا چیزی با قصد قبلی است. (فیومی، بی‌تا، ج2، ص260 و سعدی، 1408ق، ص161)

در جمع بندی باید اشاره کرد که واژه «زیارت» در لغت به معنای دیدار و ملاقات کسی یا چیزی و عدول از سایرین و قصد و توجه به او، خواه آن فرد، در حال حیات یا بعد از مرگ ‌باشد یا حتی مکان مقدسی باشد؛ هم‌چنین باید گفت که واژه زیارت مشترک بین انسان و غیر انسان است و فقط به ملاقات دو انسان منحصر نیست. (رک: فیومی، بی‌تا، ج2، ص260 و طریحی، 1416ق، ج3، ص320)

2. زیارت در اصطلاح

زیارت در اصطلاح، به معنای حضور نزد مَزور، به خاطر تکریم و بزرگ‌داشت و انس گرفتن با اوست. (سعدی، 1408ق، ص161 و محمود، بی‌تا، ج2، ص220) زائر کسی است که به زیارت می‌رود و مزور، کسی است که زیارت می‌شود و گرایش و میل که از صفات باطنی زائر که همراه با تکریم و تعظیم مزور است سه رکن زیارت می‌باشند. زیارت دیداری عاشقانه، حضور عارفانه عاشق در دیار معشوق، سفری آگاهانه و مشتاقانه است؛ (جوادی آملی، 1399ش، ج1، صص18ـ15 و نیز رک: مرکز تحقیقات حج، بی‌تا، ص12) در نتیجه هر دیداری زیارت نیست؛ منتها دیداری که همراه با تمایل، کشش و اراده باشد را زیارت گویند و مقصود او از این دیدار اکرام و تعظیم قلبی، احترام و انس روحی با او (مزور) باشد. (باقریان موحد، 1387ش، صص17ـ15 و نیز برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به: نجفی، 1395ش، ص17 و اباذری، 1395ش، ص16)

در کتاب معجم المصطلحات آمده است: «کلمه زیارت در عرف به معنای دیدار از مزور (زیارت شونده) به قصد تکریم و انس گرفتن و تعظیم اوست. معنای لغوی و اصلاحی زیارت یکی است و تحقق یافتن زیارت پیامبر9 بعد از وفاتش بوسیله انجام زیارت قبر شریف آن حضرت، صورت می‌گیرد» (محمود، بی‌تا، ج2، ص220)

در نهایت با توجه به معنای لغوی و اصطلاحی زیارت باید گفت: زیارت به این معنا است که انسان، با قصد و توجه به دیدار دیگری برود و مقصود او از این دیدار اکرام، احترام و انس با او باشد؛ حال چه کسی که زیارت می‌شود زنده باشد یا از دنیا رخت بر بسته باشد.

2. نظر و فتوای علمای مذاهب در مورد زیارت قبور

پایه‌گذار زیارت در اسلام شخص رسول خدا9 هستند که بارها به زیارت قبرستان بقیع و همچنین شهدای احد می‌رفتند. (رک: اباذری، 1395، ص18) علامه حلی در این رابطه می‌گوید: خود شخص پیامبر9 به زیارت قبور می‌رفتند و بقیه را به این کار امر می‌کردند. (علامه حلی، بی‌تا، ج2، ص181)

نظر بیشتر مذاهب اهل سنت این است که اگر غرض از زیارت قبور عبرت گیری، یاد آخرت، عدم تعلق به دنیا، دعای برای اموات و قرائت قرآن باشد؛ این عمل مستحب است (زارعی، 1432ق، ص14) حتی قرطبی انجام آداب زیارت را لازم می‌داند (قرطبی، 1364ش، ج20، ص171؛ و نیز رک: جوهری، 1391ش، ص20 و قاضی عسکر، 1387ش، ص179) و سبکی گفته زیارت قبور به نوبه‌ای ادای حق اهل قبور است. (شمس شامی، 1414ق، ج12، ص382)

حنفیه و مالکیه زیارت قبور را مستحب می‌دانند در روز پنجشنبه، جمعه و شنبه برخلاف حنابله و شافعیه؛ فقط حنابله می‌گویند: که زیارت از راه دور نمی‌رسد، پس باید سفر کند و این سفرش مباح است و سفر برای زیارت قبور صالحین مستحب است. (عابدی، 1434ق، ص152) سنن ترمذی باب مستقلی دارد به نام «ما جاء فی الرخصة فی زیارة القبور» یعنی آنچه که از احادیث رخصت و اجازه داده درباره زیارت قبور را آورده و جمع‌آوری کرده است. (ترمذی، 1421ق، ج2، ص330) منصور علی ناصف نظرش این است که امر زیارت قبور امری مستحبی در نزد جمهور فقها است. شیخ زین الدین مشهور به ابن نجیم مصری گفته: زیارت قبور و دعای برای اموات اشکالی ندارد و در کتابش تصریح کرده که این عمل مستحب است. (رک: حصینی موسوی، 1422ق، ص33) محمّد بن ادریس شافعی درباره زیارت قبور گفته که این عمل اشکالی ندارد و جایز است و هنگامی که سر قبر حاضر شدی برای میت استغفار کن. (بیهقی، 1412ق، ج5، ص350)

سهارنپوری از علمای حنفی میگوید: «در نزد ما و بزرگان ما توسل به انبیا، صالحین، شهدا و صدیقین چه در حیاتشان و چه بعد از مرگشان جائز است.» او در ادامه شیوه توسل را هم بیان می‌کند. (سهارنپوری، 1425ق، ص50) شرنبلانی فقیه دیگر حنفی در کتاب مراقی الفلاح زیارت‌نامه برای زیارت قبر شیخین نقل کرده‌اند و اعمال و آدابی را برای قبور آن‌ها برشمرده‌اند. (امینی، 1368ش، ج9، ص264)

ابن حجر مکی می‌گوید: حاضر شدن کنار قبر به انگیزه زیارت کسی که در آن است و دعا کردن کاری شایسته و مطلوب است؛ در جای دیگر می‌گوید: همانا در سنت صحیحه‌ای که درباره آن اتفاق و اجماع علما وجود دارد دستور به زیارت قبور آمده است و آنچه از شعبی و نخعی درباره مکروه بودن زیارت قبور آمده است شاذ و غیر قابل اعتنا است چراکه این سخن با اجماع علما و صحابه درباره مشروعیت و جواز زیارت اهل قبور مخالفت دارد. (طاهری، بی‌تا، ص115) جالب این‌جاست که ابن حزم گفته زیارت قبور در طول عمر ولو یکبار هم که شده واجب است چون در این زمینه امر داریم. (شوکانی، 1413ق، ج4، ص133)

قسطلانی می‌گوید: ابن تیمیه کلام زشت و عجیبی دارد که متضمن منع سفر برای زیارت نبویه است و اینکه این‌کار از وسائل تقرب به سوی خدا نبوده بلکه ضد آن است. (قسطلانی، بی‌تا، ج3، صص591-590) عبدالله بن اسعد شافعی درباره ابن تیمیه می‌گوید: «او معتقد به مسائلی عجیب و غریب است که علمای آن‌ها را انکار کرده و به سبب آن‌ها او را حبس نمودند؛ به جهت آنکه با مذهب اهل سنت مخالفت دارد، و قبیح‌ترین آن‌ها نهی او از زیارت پیامبر9 می‌باشد» (یافعی، 1417ق، ج4، ص209)

ابن حجر مکی پس از آنکه ادعای اجماع بر مشروعیت زیارت قبر رسول خدا9 می‌آورد، می‌گوید: «ابن تیمیه کیست که در امور مذهبی به او و گفته‌اش توجه و اعتماد شود؟ غیر از این است که جمعی از بزرگان مذهب، گفتار فاسد و دلیل بی اساسش و زشتی اوهام و افکار پلیدش را آشکار نموده‌اند؟ همچنان که عز بن جماعه درباره‌اش گفته: او بنده‎‌ای است که خدا او را گمراه کرده و به او لباس خواری و ذلت پوشانده و در اثر کثرت دروغ و افترا، او را در پستی و حرمان جای داده است» (رک: رضوانی، 1390ش، ص110) حتی ابن باز فقیه معروف وهابی می‌گوید: برای کسی که مسجد نبوی را زیارت می‌کند خواندن نماز دو رکعتی مستحب است و بعد از نماز سلام و درود بفرستد بر پیامبر9 همچنین زیارت قبور بقیع مستحب است و بر شهدای مدفون در آن‌جا هم سلام بفرستد. (مکارم شیرازی، 1428ق، ص70 و نیز رک: حسینی میلانی، 1396ش، ج1، ص160)

نکته قابل توجه اینکه: از جمله کسانی که روایت زیارت پیامبرخدا9 را نقل کرده‌اند علامه ابن عساکر هست، که مصححینِ این کتاب در چاپ آن را نیاورده و جا انداخته اند، که خدا سِرِّ این تحریف و آنچه که در دل داشته‌اند را می‌داند. (عباسی، 1385ش، ص234)

در مورد زیارت قبور هم توسط مردان و هم زنان رای حنفیه بنابر صحیح‌ترین قول‌ها این است که مستحب می‌باشد. (عابدی، 1434ق، ص153 و قسطلانی، بی‌تا، ج3، ص590 و نیز رک: دارمی، 1421ق، ج1، ص227) ترمذی گفته بعضی از علما نظرشان این است که پیامبر9 رخصت داده در زیارت قبور و این رخصت هم شامل مردان است و هم شامل زنان است و برخی هم گفته‌اند مکروه است بخاطر اینکه زنان صبرشان کم و جزع و فزع آن‌ها زیاد است. (سند، 1432ق، ص21 و ترمذی، 1421ق، ص331)

ناگفته نماند حتی در پاره‌ای از موارد علمای اهل سنت به استحباب زیارت قبور برای زنان هم فتوا داده‌اند. (اسحاقی، 1387ش، ص108) فیروزآبادی از فقهای شافعی هم گفته زیارت قبور مستحب می‌باشد. (رک: نجف، 1388ش، ص306) همچنین طبق نقل الشرنبلانی و الالبانی، درمی‌یابیم که زیارت قبور توسط زنان نه تنها حرام و مکروه نیست بلکه مستحب شرعی هم می‌باشد. (رک: زارعی، 1432ق، ص36)

نظر شافعی در مورد مردان استحباب این عمل است و زیارت رفتن زنان هم مشروط به امن از فتنه است، پس حرمت ذاتی ندارد و اگر خوف گناه نباشد زیارت رفتنشان مانند مردان مستحب است. نظر حنفیان هم طبق قول صاحب «مراقی الفلاح» این است که صحیح‌تر آنکه رفتن به زیارت قبرها برای مردان و زنان ثابت است و برایشان استحباب نیز ثابت است و رسول‌خدا9 هم زیارت قبور می‌کردند در حالت ایستاده با خواندن دعا در نزد قبرها، و نظر مالکیان هم همین حکم است و فرقی بین زنان و مردان نیست. (امامی، 1395ش، ص34)

علامه حلی زیارت قبور را مستحب می‌شمارد و این عمل را برای زنان نیز مکروه نمی‌داند و دلیلش هم این است که حضرت زهرا3 به زیارت قبور شهدا و حضرت حمزه در هر هفته می‌رفت و برایشان استغفار می‌کرد. (علامه حلی، 1410ق، ج2، ص292) علامه حلی در جای دیگر می‌گوید: زیارت مقابر، ترحم بر اهلش، دعای برای آنان و قرائت قرآن در نزد مردگان برای مردان و زنان مستحب است. (علامه حلی، بی‌تا، ج1، ص20)

مرحوم محقق حلی زیارت قبور ائمه: و مومنین را مستحب موکد برای مردان می‌داند، و در زیارت قبور برای زنان گفته رخصت نبی9 شامل حال آن‌ها هم می‌شود اما دلیلی که ما می‌گوییم زیارت برای زنان مکروه است چون ستر، پوشاندن و صیانتشان برای آن‌ها اولی است. (محقق حلی، 1407ق، ج1، صص340ـ339) شهید اوّل دراین‌باره می‌گوید: هنگامی‌که زنان زیارت می‌کنند باید جدای از مردان باشند و اگر شب زیارت کنند بهتر است و باید ناشناس و پوشیده و نهانی باشند و اگر در بین مردان هم زیارت کنند جایز است، اگرچه مکروه می‌باشد. (شهید اول، بی‌تا، ج2، ص25)

3. نظر و فتوای علمای مذاهب در مورد زیارت قبر پیامبر9»

در زمینه استحباب زیارت قبر رسول الله9 هیچ اختلافی بین علمای اهل سنت نیست. (رک: عابدی، 1434ق، ص152 و نبهانی، 1423، ص235) و کسی نمی‌تواند منکر این حقیقت شود که علمای گذشته و عامه امت برای زیارت قبر پیامبر9 مسافرت کرده‌اند. (بیاتی، 1390ش، ص118) نویسنده کتاب مزارات اهل بیت: می‌گوید: جمله مسلمین چه شیعه و چه سنی بر مشروعیت زیارت قبور انبیا و ائمه و اولیا اتفاق نظر دارند و در این زمینه روایات فراوان است. (رک: حسینی جلالی، 1415ق، ص11)

ابن هبیرة (م560ق) در کتاب اتفاق الائمة می‌گوید: که مالک، شافعی، ابوحنیفه و احمد بن حنبل اتفاق نظر دارند که زیارت پیامبر9 مستحب است. (ر ک: سلم آبادی، 1394ش، ص26) گروهی از فقیهان و دانشمندان اسلامی که به بیان اختلافات فقهی می‌پردازند گفته‌اند در مسئله زیارت قبر پیامبر9 اجماع وجود دارد، و وجود اختلاف در این مساله ناشی از مستحب یا واجب بودن این عمل است (مالکی حسنی، 1390ش، ص81) یعنی برخی مستحب و برخی واجب می‌دانند. (ممدوح، 1390ش، ص106؛ و نیز رک: حسینی میلانی، 1430ق، ص108) و جالب‌تر اینکه ابن هبیره گفته: مالک، شافعی، ابوحنیفه و احمد بن حنبل از بزرگان اهل سنت زیارت نبی9 را مستحب دانسته‌اند. (رک: ابن الحاج، بی‌تا، ج1، ص256 و نیز رک: جوزی، 1415ق، ج1، ص486) در ضمن سیره عملی اهل سنت همواره زیارت قبر پیامبر9 می‌باشد. (رضوانی، 1390ش، ص93)

عبدالکریم بن عطاء الله مالکی می‌گوید: هنگامی‌که حج و عمره به جا آوردی، شایسته است به مسجد رسول خدا9 رفته بر پیامبر9 سلام دهی و نزدش دعا کنی، سپس برای زیارت قبور دیگر صحابه و تابعین به بقیع رفته، در مسجد رسول خدا9 نماز بگزاری و شایسته نیست در صورت توانایی، این اعمال ترک شود. (مالکی حسنی، 1390ش، ص72)

نظر احمد بن حنبل این است که بوسیدن قبر پیامبر9 و منبرش (از باب تبرک) هیچ اشکالی ندارد. (ابومعاش، 1431ق، ص16) شهاب الدین احمد خفاجی حنبلی می‌گوید زیارت قبر رسول الله9 سنتی است که در روایات به آن اشاره شده و مستحب است که مورد اجماع هم واقع شده است و به کلام کسی که با این مساله مخالفت کرده همچون ابن تیمیه اعتنایی نیست. (رضوانی، 1390ش، ص102 و نیز رک: حسینی میلانی، 1396ش، ج1، ص155 و ص158)

زین الدین قریشی مصری(م816ق) در کتابش گفته: شایسته است هر مسلمانی معتقد باشد که زیارت کردن پیامبر اکرم9 سبب نزدیک شدن بی نهایت به خداست به سبب احادیث فراوانی که در این باره آمده و به سبب آیات شریفه قرآن، زیرا بزرگداشت آن حضرت با مرگ ایشان پایان نمی‌پذیرد. (سلم آبادی، 1394ش، ص30)

محمّد انور شاه کشمیری سفر کردن برای مزارها و قبوری که اجماعی است را جائز می‌داند و زیارت پیامبر9 را به تواتر مستحب می‌داند. (ابن معظم شاه کشمیری، 1426ق، ج3، ص24) جزیری زیارت قبر رسول خدا9 از کارهایی برشمرده که نزد خدا دارای شان و جایگاهی خاص است که قلم از بیان اعجاز و مزیت آن عاجز است و در ادامه آداب زیارت رسول خدا9 را نقل می‎‌کند. (جزیری، 1398؟؟؟، ج1، صص947ـ 945)

فقیه نامور امامیه مرحوم محقق حلی گفته است: بر حج گزار مستحب موکد است که به زیارت پیامبر اکرم9 بشتابد ... و اگر مردم زیارت پیامبرخدا9 را ترک کردند حاکم اسلامی باید آن‌ها را بر زیارت اجبار کند زیرا ترک زیارت آن حضرت موجب جفای به اوست. (محقق حلی، 1408ق، ج1، ص253 و نیز رک: طوسی، 1400ق، ص285 و طوسی، 1387، متن، ص385؛ شهید ثانی، بی‌تا، ص406؛ شهید اول، بی‌تا، ج2، ص7 و موسوی عاملی، 1429ـ 1415، ج13، ص330)

نظر آیت ا... سبحانی نیز این است که از گذشته بر قبور مطهر انبیا مزار می‌ساختند، این امر چیز بدیعی در اسلام نیست و از قبل در امت‌ها وجود داشته است و بعد از آنکه سپاه اسلام سرزمین شام و اقصی نکات دنیا را فتح کرد کسی بر آن متعرض ‌نشد، بلکه احترام هم گذاشتند، و بدون تغییر باقی ماندند و سیره مسلمین هم از عصر پیامبر9 تا کنون بنای بر قبور اولیا و صلحا و هرکس که ایادی امت به دستش بوده است، می‌باشد. (سبحانی، بی‌تا، صص25ـ22) تعبیر زیبای مرحوم صدوق که، زیارت خداوند متعال را زیارت انبیا و زیارت حجت‌های‌الهی می‌داند، و هرکس آن بزرگواران را زیارت کند خدای تعالی را زیارت کرده است، همانطور که اگر از آن وجودهای مقدس اطاعت و پیروی کند از خداوند قهار اطاعت و پیروی کرده است و همچنین است در عصیان.

4. نظر و فتوای علمای مذاهب در مورد زیارت قبور اهل بیت«علیهم‌السّلام»

درباره پیشوای اهل حدیث ابوبکر بن خزیمه که جایگاه ویژه‌ای نزد اهل سنت دارد و معروف به شیخ الاسلام، امام الائمه، زنده کننده سنت رسول الله9 و ... است، محمد بن مومل می‌گوید: «روزی همراه ایشان و دیگر مشایخ خود از جمله ابوعلی ثقفی به زیارت قبر علی بن موسی الرضا7 در طوس رفتیم، این در حالی است که آنان بسیار به زیارت قبر ایشان می‌رفتند. احترام و بزرگداشت، تواضع، گریه و زاری ابن خزیمه نزد قبر علی بن موسی7 همگی را شگفت زده کرد» (خدامیان آرانی، 1389ش، ص5 و حسینی میلانی، 1428ق، ج1، ص260 و ابن حجر عسقلانی، بی‌تا، ج7، ص388)

ابن جُبیر می‌نویسد: «یکی از مشاهد و زیارتگاه های اهل بیت: در دمشق، مشهد ام کلثوم، دختر علی بن ابی طالب است، که به او زینب صغرا گفته می‌شود. در کنار آن مسجد بزرگی است و بیرون از این مزار، خانه ‌هایی نیز وجود دارد و ما برای زیارت قبر او، به سویش شتافتیم و با دیدنش متبرک شدیم؛ خداوند ما را در اثر این کار، نفع ببخشد» (ابن جبیر، بی‌تا، ص 130)

برخی درباره زیارت ائمه بقیع و سایر زیارتگاه‌های بقیع چنین آورده‌اند: «و مستحب است که زائر بعد از زیارت پیامبر9 همه روزه به بقیع برود و روز جمعه موکد است، هم‌چنان که «فاکهی» گفته است؛ در «احیاء العلوم» نیز آمده است که مستحب است زائر هر روز به بقیع برود. «نووی» و «فاخوری» نیز چنین گفته‌اند و فاخوری اضافه کرده است: خصوصاً روز جمعه به زیارتگاه‌ها درآید و زیارت کند عباس و حسن بن علی، زین العابدین، فرزندش محمّدباقر و فرزندش جعفر صادق7 و ... را» (سلم آبادی، 1394ش، ص34)

شیخ حنابله در عصر خود جناب ابوعلی الخلال می‌گوید: هیچ مشکلی برایم پیدا نمی‌شد، مگر آنکه قصد زیارت قبر موسی بن جعفر7 را می‌کردم و در آنجا به حضرت متوسل می‌شدم و خداوند مشکلم را رفع می‌کرد. (خطیب بغدادی، 1422ق، ج1، ص442) ابن خلکان می‌گوید: سیده نفیسه دختر حسن بن زید بن حسن بن علی «علیه‌السّلام» در محله‌ای به نام «درب السباع» به خاک سپرده شده و قبر او در مصر معروف به استجابت کننده دعا است و بسیار هم مجرب است. (ابن خلکان برمکی، 1994م، ج5، ص424)

شهید اول می‌فرماید: زیارت حضرت زهرا3 و ائمه اثنی‌عشر: مستحب می‌باشد و در کتابش به طور مفصل به بیان اسامی شریف آن‌ها و توضیح مختصری، سپس به بیان استحباب زیارت قبور حضرت آدم و نوح و دیگر انبیا، برخی از صحابه بزرگوار به خصوص جناب جعفر بن ابی طالب، سلمان، عمار، حذیفه و ... و زیارت مسجد الاقصی، زیارت قبور شهدا، صالحان و زیارت برادران دینی می‌پردازد. (شهید اول، بی‌تا، ج2، صص7-22) و در ادامه هم به طور مفصل مستحبات زیارت قبور، و احکام مشاهد مشرفه را بیان می‌کند. (همان، ج2، صص31ـ24)

صاحب جواهر درباره زیارت معصومین از راه دور می‌فرماید: اگر زیارت پیامبر9 و فاطمه3 و ائمه: از راه دور باشد با اشاره به قبور آن‌ها، باسلام به آن‌ها، حال این زیارت بر پشت بام یا بر بلندی زمین باشد پس از غسل و همراه با پوشیدن پاکیزه‌ترین لباس‌ها باشد، مستحب است؛ این زیارت از راه دور در هر جمعه تاکید می‌شود و ظاهر این است که جایز است نماز را پس از آنکه همراه با اشاره به آن‌ها سلام کرد، بخواند. (نجفی، 1421ق، ج10، ص394 و نیز رک: طاهری، بی‌تا، ص103)

امام خمینی هم در ایام اقامتش در نجف اشرف، هر شب به طور مداوم به زیارت مرقد قطب ولایت، امیرالمومنان7 می‌رفتند، دیداری و تجدید عهدی و تحکیم میثاق و اعلام حضوری می‌کردند؛ در زیارت مقام معظم رهبری هم مساله مداومت و استمرار ایشان در زیارت، حائز اهمیت است و هم خضوع و حالت معنوی ایشان هنگام زیارت و در کنار مرقد معصومین: یا زیارت از راه دور. (رک: محدثی، 1386ش، ص68)

5. نظر و فتوای علمای مذاهب در مورد زیارت قبور صالحان، اموات و ...

زیارت قبور عملی است که خود صحابه در عهد رسول‌ا... 9 و بعد از آن‌ها تابعین و تا امروز مردم به انجام آن ممارست دارند (خدامیان آرانی، 1389ش، ص9؛ و نیز رک: آقا بزرگ تهرانی، 1403ق، ج4، ص96) و سیره عملی مسلمین همواره زیارت قبور پیامبر9 ، بزرگان و صحابه بوده است؛ (زارعی، 1432ق، ص59) به عنوان نمونه ابن کثیر در البدایه و النهایه می‌نویسد: خطیب شامی که حدیث شنیده و یگانه عصرش در زهد، فقاهت، کوشش و عبادت بود مدتی را در مکه اقامت داشت و برای اهل آن دیار فتوا می‌داد، او از زمانی که در مکه بود کفش نپوشید و با اهالی مکه با پای پیاده به زیارت قبر نبی خدا9 می‌آمد و نیز قبر ابن عباس را در طائف زیارت می‌نمود. (ابن کثیر دمشقی، 1418ق، ج16، صص 75-74)

امام غزالی زیارت قبور را مستحب می‌داند خصوصاً به خاطر تذکر به انسان و یادآوری آخرت، و نیز زیارت صالحین را مستحب می‌داند علاوه بر تذکر، بخاطر تبرک از آن میت شریف؛ (رک: حصینی موسوی، 1422ق، ص34) ابن جزری گفته یکی از مواضع اجابت دعا، نزد قبور صالحین است. (طبسی، 1423ق، ص144)

زیارت قبور مشاهیر از اولاد ائمه: همچون حضرت عباس7 که افضل و سرور تمامی امام‌زادگان می‌باشد، مستحب می‌باشد؛ آقای قزوینی فهرستی از اسامی آنان را بطور مفصل در کتابش بیان کرده است. (قزوینی، 1426ق، ص137 و نیز رک: خوئی، 1416ق، ج1، ص442 و ص436) همو می‌گوید: جایز است زیارت معصومین7، اولادشان و شهدا در هر زمان و مکان و در هر ساعتی از شب و روز؛ همچنین مستحب است برای کسانی که در قبرستان حاضر می‌شوند که والدین خود، دوستان، برداران، آشنایان و همسایگانش که از مومنین‌اند را زیارت کند. (قزوینی، 1426ق، ص285)

6. نتیجه‌گیری

با توجّه به مطالبی که بیان شد می‌توان نتایج زیر را بیان نمود:

1. طبق نظر جمهور فقهای اسلامی زیارت قبور جایز می‌باشد و خود شخص پیامبر9 بنیان‌گذار این امر در اسلام می‌باشد و حتی بسیاری از فقها زیارت قبور توسط زنان را حتی مستحب می‌دانند و در این حکم فرقی بین مردان با زنان نمی‌گذارند.
2. زیارت قبر مطهر رسول‌الله9 به نظر تمامی فقهای اسلامی مستحب می‎‌باشد و حتی عده‌ای معتقدند اگر مردم زیارت قبر حضرت محمّد9 را ترک کند حاکم اسلامی می‌تواند آنان را اجبار بر این کار بکند.
3. بسیاری از علمای مذاهب اسلامی اظهار داشته‌اند که هر زمان برایشان مشکلی به وجود می‌آمده است با مراجعه به قبور اهل بیت: و استمداد از آنها مشکلاتشان برطرف شده است.

4. همان‌طور که روایات فراوانی درباره زیارت اموات، پدر و مادر، صالحان، نیکان، امام‌زادگان و شهدا وجود دارد، همچنین فتاوای علمای اسلامی نیز مطابق با احادیث است و اکثراً به طور قاطع دستور به انجام زیارت قبور و استحباب آن داده‌اند.