نوع مقاله : فقه حج
نویسنده
عضو شورای فقهی / پژوهشکده حج و زیارت
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
روشن است که «حکم» و «موضوع» دو رکن از ارکان اصلیِ یک فتوا را تشکیل می دهند و شناخت درستِ موضوعات احکام، در تطبیق حکم شرعی بر آن موضوع، تأثیر بسزایی دارد. تا زمانی که موضوع حکمی در مقام استنباط حکم شرعی برای فقیه، و در مقام عمل به تکلیف برای مکلَّف واضح و شفاف نباشد، معلوم نیست فتوای فقیه مطابق با حکم واقعی و عمل مکلف نیز مطابق با تکلیف واقعی او باشد؛ لذا یکی از وظایف مهم صاحبان فتوا در موضوعات مستنبطة احکام شرعی، مراجعه به ادلّة مربوط به آن و دقت عمیق در تک تک آنها و جمع بندی و نتیجه گیری و استنباط آن موضوعات است تا بتواند حکم مربوط به آن را صادر کند.
وظیفة مقلَّد و مقلِّد در موضوعاتِ غیر مستنبطه که شناخت آنها برعهدة مکلفین است که در حد نیاز با مراجعه به عرف (عام یا خاص) موضوع را بشناسند و تکلیف را مشخص سازند. هرچه موضوع از اهمیت بیشتری برخوردار باشد و افراد بیشتری را در بر بگیرد و مورد ابتلای افراد زیادتری باشد، ضرورت شناختِ آنها بیشتر خواهد شد. بیشک موضوعات مرتبط با مناسک حج دارای چنین ویژگیهایی است. دراین نوشته به بررسی چند موضوعِ مورد ابتلای حجاج و مرتبط با احکام عمره و حج میپردازیم:
روشن است که «حکم» و «موضوع» دو رکن از ارکان اصلیِ یک فتوا را تشکیل می دهند و شناخت درستِ موضوعات احکام، در تطبیق حکم شرعی بر آن موضوع، تأثیر بسزایی دارد. تا زمانی که موضوع حکمی در مقام استنباط حکم شرعی برای فقیه، و در مقام عمل به تکلیف برای مکلَّف واضح و شفاف نباشد، معلوم نیست فتوای فقیه مطابق با حکم واقعی و عمل مکلف نیز مطابق با تکلیف واقعی او باشد؛ لذا یکی از وظایف مهم صاحبان فتوا در موضوعات مستنبطة احکام شرعی، مراجعه به ادلّة مربوط به آن و دقت عمیق در تک تک آنها و جمع بندی و نتیجه گیری و استنباط آن موضوعات است تا بتواند حکم مربوط به آن را صادر کند.
وظیفة مقلَّد و مقلِّد در موضوعاتِ غیر مستنبطه که شناخت آنها برعهدة مکلفین است که در حد نیاز با مراجعه به عرف (عام یا خاص) موضوع را بشناسند و تکلیف را مشخص سازند. هرچه موضوع از اهمیت بیشتری برخوردار باشد و افراد بیشتری را در بر بگیرد و مورد ابتلای افراد زیادتری باشد، ضرورت شناختِ آنها بیشتر خواهد شد. بیشک موضوعات مرتبط با مناسک حج دارای چنین ویژگیهایی است. دراین نوشته به بررسی چند موضوعِ مورد ابتلای حجاج و مرتبط با احکام عمره و حج میپردازیم:
* احرام در میقات یا محاذی آن
برای کسی که به مکه میرود و قصد به جا آوردن اعمال عمره یا حج را دارد یا از اعمالی که پیشتر به جا آورده، بیـش از یک ماه گذشته یا لااقل ماه قمری تجدید شده و عذری نداشته باشد، باید در یکی از میـقات های پنـج گانه؛ ذوالحلیفه (مسجـد شجره)، جُحفه، وادی عقیق، قرن المنازل ویَلَملم، مُحرم شود و چنانچه از میقات عبور نمیکند و از راه دیگری میرود که با میقات برخورد ندارد، باید در محاذی میقات مُحرم شود:
1. هرگاه از راهی برود که به هیچ یک از میقاتها عبورش نیفتد، باید از محاذات میقات احرام ببندد. (مناسک محشّی، مسألة 207)
2. اگر حایض نتواند تا وقت پاک شدن صبر کند، احتیاط آن است که نزدیک مسجد مُحرم شود و در جُحفه یا محاذی آن احرام را تجدید کند. (مناسک محشّی، مسألة 205)
تعریف محاذی میقات
محاذی میقات، جایی است که وقتی شخصِ عازم مکه به آنجا رسید، میقات در سمت راست یا چپ او قرار گیرد؛ یعنی اگر خطی را از محل میقات به سوی آن شخص که به سمت مکه می رود، ترسیم کردیم زاویة قائمه ا ی تشکیل شود.
مسأله: «محاذات» آن است که کسی که میرود به طرف مکه، به جایی برسد که میقات در طرف راست یا چپ او واقع شده؛ به خط راست، به طوری که اگر از آنجا بگذرد میقات متمایل به پشت او شود. (مناسک محشی، مسأله 213)
هرچند محاسبة دقیق ضرورتی ندارد و به مقداری که در عرف مسامحه می شود و مورد توجه قرار نمیگیرد، جلوتر از آن نقطه یا بعد از آن، مُحرم شدن اشکال ندارد؛ چون برای عموم مردم به ویژه درگذشته که امکانات امروزی برای تعیین محاذی میقات وجود نداشت، بعید است که شارع مقدس در این مورد سخت گیری کرده و اینگونه دقتهای دشوار و گاهی غیر ممکن را از مکلف خواسته باشد؛ لذا اگر اندکی تفاوت درجه زاویه داشت اشکال ندارد. اما اگر تفاوت به گونه ای زیاد است که حتی برای عرف نیز قابل اغماض و مسامحه نیست، نمیتوان آنجا را محاذات میقات شمرد.
مسأله: محاذات ثابت میشود به علم و به دو شاهد عادل و اگر اینها ممکن نشود، اگر گمان حاصل شد، از قول کسانی که مطلع به آن مکانها هستند ظاهراً کافی است، بلکه از قول کسانی که اهل خبره هستند و از روی قواعد علمیه محاذات را تعیین میکنند، اگر گمان حاصل شود ظاهراً کافی است. (مناسک محشی، مسأله 214)
حضرت امام خمینی1 قول اهل خبره را ـ هرچند موجب گمان نیز شود ـ کافی میدانند، ولی برخی از فقها حصول اطمینان را لازم شمرده ا ند.
آیت الله سیستانی در مورد کیفیت به دست آوردن محاذات میقات و عدم ضرورت دقت عقلی و کفایت صدق عرفی میفرمایند: «اگر دو خط متقاطع را فرض کنیم که زاویة قائمهای را تشکیل میدهند و یکی از آنها از مکه میگذرد و دیگری از میقات، نقطة تقاطع، محل محاذات با میقات است و معیار در این امر صدق عرفی است نه دقت عقلی.» مناسک محشی، مسأله 213)
آیت الله سبحانی نیز در حاشیة متن مناسک امام خمینی1 آوردهاند:
«یا اینکه فاصلة بین او تا مکه همان فاصلة میقات تا مکه باشد، به شرط اینکه عرفاً گفته شود میقات در طرف راست یا چپ او قرار دارد. بلکه هر کجا که عرفاً محاذات صدق کند کافی است و نیازی به احراز دو وجه فوق نیست.» (کتاب الحج، ج2، ص526).
حال با توضیحات ارائه شده، به بررسی موضوعیِ دو نقطة مورد اختلاف؛ یعنی محاذات دو میقات معروفِ جحفه و قرن المنازل میپردازیم:
اکنون بیشتر حاجیان از مواقیت سه گانة ذوالحلیفه (مسجد شجره)، جُحفه و قرن المنازل محرم میشوند. اما نسبت به میقات شجره، اکثر قریب به اتفاقِ حجاجِ مسیر مدینه، بدون هیچ زحمتی به میقات شجره رفته و در آنجا محرم میشوند و کمتر کسی است که از راه بیابان حد فاصل دو میقات شجره و وادی عقیق یا شجره و جحفه به مکه برود تا نیاز به شناخت محاذی میقات باشد یا احرام از شجره را عمداً یا نسیاناً یا با عذر ترک کرده باشد یا در صحت آن مشکل داشته باشد و نیاز به احرام یا تجدید از محاذی میقات باشد. لذا پرداختن به آن، ثمرة چندانی ندارد اما نسبت به محاذی دو میقاتِ دیگر، امروزه بحث جدی نسبت به شهر جده و فرودگاه جدید (مبنی الحجاج) وجود داشته و دارد که آیا محاذی میقات است یا نه و همین امر سبب تشکیک در مسأله و پدید آمدن فتاوای مختلف گردیده که به نمونههایی از آنها اشاره میکنیم:
امام خمینی1 در مناسک حج خود آوردهاند:
«کسانی که با هواپیما به حج میروند و میخواهند بعد از حج به مدینه مشرف شوند، احتیاط آن است که بدون احرام بروند «جده» و از اهل اطلاع مورد اعتماد تحقیق کنند اگر جده یا «حده» معلوم شد، محاذی با یکی از میقات ها است، از آنجا محرم شوند والاّ بروند به میقات دیگر؛ مثل جحفه و از آنجا محرم شوند، و اگر نتوانستند به جحفه یا به میقات دیگر بروند با نذر از جده محرم شوند و بهترآن است که در «حده» تجدید احرام کنند اگرچه لازم نیست.» (مناسک محشی، مسأله 212)
بسیاری از مراجع معظم تقلید، احرام از جده را کافی نداستهاند و نظرات خود را درحاشیة مسألة 212 مناسک امام خمینی آوردهاند که ملاحظة آنها خالی از لطف نیست:
آیت الله تبریزی: «محاذات جدّه با یکی از مواقیت ثابت نیست بلکه اطمینان به عدم محاذات آن است. پس احرام از جدّه مجزی نیست و بر حاجی لازم است از محل خود یا در راه قبل از رسیدن به جدّه، به مقداری که قابل ملاحظه باشد ـ هر چند در هواپیما باشد ـ نذر احرام نموده و از محلّ نذر احرام ببندد و یا به یکی از مواقیت رفته، احرام ببندد و یا به رابغ برود و آنجا با نذر احرام، محرم شود.»
آیت الله خامنهای: «نمیتوانند در جدّه برای عمره تمتّع اختیاراً محرم شوند؛ زیرا جدّه نه میقات است، نه محاذی میقات؛ بلکه برای احرام باید به یکی از میقات ها، مثل جُحفه بروند و در صورتی که نتوانند به یکی از میقاتها بروند، احتیاط واجب این است که با نذر از جدّه احرام ببندند.»
آیت الله خویی: «احرام از جده، حتی با فرض محاذی بودن آن با میقات، مجزی نیست و بر حاجی لازم است که در صورت امکان به یکی از مواقیت برود یا از وطن خود یا در راه، قبل از رسیدن به جده به مقداری که قابل ملاحظه باشد، هر چند در هواپیما باشد، نذر احرام نموده و از محل نذر احرام ببندد و یا اینکه پس از ورود به جده، به محلی که رابغ نام دارد برود و از آنجا با نذر احرام، قبل از میقات احرام ببندد.»
آیت الله سبحانی: «با ملاحظة نقشههای جغرافیایی، وسط شهر جده و سالن بزرگ فرودگاه قبل از پل بزرگ محاذی جحفه است و جحفه در طرف چپ محرم قرار میگیرد. البته در صورت احرام از جده احتیاطاً در ادنی الحل احرام را تجدید کند.»
آیت الله سیستانی: «با ملاحظة نقشههای جغرافیایی، نقطه محاذی جحفه، در جنوب شرقی جده واقع است ولذا با نذر میشود در فرودگاه جده احرام بست؛ زیرا قبل از میقات واقع است و اما نذر احرام در هواپیما یا قبل از آن، با علم به اینکه به ناچار زیر سایه خواهد رفت مورد اشکال است.»
آیت الله صافی، آیت الله گلپایگانی: «جایز نیست از جدّه با نذر محرم شوند بلکه باید به جحفه رفته، از آنجا محرم شوند.»
آیت الله فاضل: «محاذات جدّه با هیچ یک از میقاتها ثابت نیست. بنابراین، باید یا به میقات یا محاذات میقات برود ولی برای عمرة مفرده میتواند از ادنی الحل محرم شود.»
آیت الله مکارم: «محاذات جدّه با هیچ یک از میقاتها ثابت نیست. بنابراین باید یا به میقات یا به محاذات میقات برود و یا اگر نمیتواند احتیاطاً نذر کند و در ابتدای حرم تجدید احرام کند.»
آیت الله نوری: «اگر از جدّه مستقیماً عازم مکه شوند میقات آنان «جحفه» است.»
آیت الله اردبیلی: «احرام از محاذی غیر مسجد شجره مجزی نیست و باید یا به جحفه بروند و یا با نذر محرم شوند.»
آیت الله بهجت: «احوط در مورد کسی که از جده به حج میرود این است که از محاذی میقاتی که اقرب به وی است احرام ببندد. (مناسک، مسأله 173) کسانی که با هواپیما به جدّه میروند، در صورتی که رفتن به جحفه یا میقات دیگر همراه با مشقت و دشواری باشد میتوانند با نذر در جدّه محرم شوند و کفایت میکند. (مناسک، س39).
شایان ذکر است محاذی بودن یا نبودن جده یا مکانی دیگر با مواقیت، نه حکم فقها و نه از موضوعات مستنبطه است که وظیفة مجتهد باشد، بلکه وظیفة عرف و اهل اطلاع است و نظر فقیه، چنانچه آشنای به موضوعات نباشد اعتبار ندارد.
مسأله: «شخصی که میخواهد از محاذی میقات محرم شود، اگر محاذات را نداند باید از اهل اطلاع مورد وثوق بپرسد و قول مجتهد که اهل اطلاع به آن مکانها نیست اعتبار ندارد...» (مناسک، مسأله 211)
مگر آنکه خود آگاه به این امر باشد یا مستند به قول اهل خبره و موجب اطمینان شود.
مسأله: «شخصی که میخواهد از محاذی میقات محرم شود اگر محاذات را نداند باید از اهل اطلاع مورد وثوق بپرسد و قول مجتهد که اهل اطلاع به آن مکانها نیست اعتبار ندارد.»
اکنون پس از نگاه اجمالی به فتاوای فقها در مورد احرام از محاذی میقات به بررسی موضوعی میقات جحفه و قرن المنازل توجه فرمایید:
صورتجلسه موضوع شناسی محاذات میقات جحفه
موقعیت میقات جحفه و فرودگاه جدّه
محاذات میقات جحفه
صورتجلسه موضوع شناسی میقات قرن المنازل
محاذی میقات قرن المنازل
مسجد شجره و حد ترخص مدینه
از شرایط قصر صلاة، گذشتن از حد ترخص است. بنابراین، شخص مسافر چنانچه از وطن یا از جایی که قصد ده روز کرده و یا به جهت 30 روز ماندن با تردید نماز را کامل میخواند، سفر را آغاز کند. اگر پیش از حد ترخص بخواهد نماز بخواند، کامل است و چنانچه به حد ترخص برسد نماز شکسته است و نسبت به روزه نیز اگر قبل از ظهر به سفر میرود تا پیش از رسیدن به حد ترخص افطار آن جایز نیست.
هرچند اغلب مسافران و زائران ایرانی به جهت اینکه کمتر از 10 روز در مدینه منوره میمانند نمازشان در مسجد شجره شکسته و حکم تخییر در مدینه نیز شامل مسجد شجره نمیشود چون خارج از شهر است و آن حکم به فتوای برخی از فقها اختصاص به مسجد النبی دارد و به فتوای برخی دیگر در خارج مدینه و در شهر نیز جاری است، هرچند قائل به جریان حکم تخییر در تمام مدینه فعلی نیز باشیم ـ که فتوای برخی از مراجع نیز اینچنین است ـ باز شامل مسجد شجره نخواهد بود. اما از آنجا که بسیاری از اهالی مدینه پیرو اهل بیت هستند و این سوال برای آنها مطرح است که آیا مسجد شجره خارج ترخص مدینه است یا نه، و همچنین برخی از اعضای بعثه و ستاد حج که با قصد عشره در مدینه نماز را تمام میخوانند هنگام عزیمت به مکه، نسبت به نماز در مسجد شجره سوال دارند. لذا در تحقیق میدانی که توسط کارشناسان مرکز موضوعشناسی احکام فقهی و سازمان جغرافیایی صورت گرفته، معلوم شد که مسجد شجره در خارج ترخص مدینه نیست لذا این افراد باید در مسجد شجره نماز را کامل بخوانند.
یادآوری میگردد هرچند طریق قدیم شجره در برخی نقاط از ترخص مدینه خارج میشود ولی پس از طی مسیر وقتی که به مسجد شجره میرسد وارد محدوده ترخص میگردد لذا زائرانی که قصد احرام یا نماز در مسجد شجره را دارند چون پس از بیرون رفتن از مدینه و ترخص آن مجددا وارد محدوده ترخص میشود و از اول نیز این تصمیم را داشتهاند، مسافر محسوب نمیشوند، لذا در مسجد شجره باید نماز را کامل بخوانند. در این جا به گزارش تعیین حد ترخص توجه فرمایید:
حدود مدینه و موقعیت مسجد شجره
حدود مدینه و موقعیت مسجد شجره
* طواف معذورین در طبقه دوم مسجد الحرام
طواف از مهمترین اعمال عمره و حج، بلکه از ارکان آنها است. برای طواف شرایط و واجباتی ذکر کردهاندکه از جملة آنها مکان طواف است. برخی از فقها لازم میدانند که طواف در محدودة مقام ابراهیم (علیه السلام) و کعبه باشد و گروهی دیگر خارج از این محدوده را صحیح میدانند به شرط آنکه «طواف بالبیت» بر آن صادق باشد، امّا اغلب آنان طواف در طبقة دوّم را کافی نمیدانند، مگر برای معذور و حتی دستهای از فقها بر فرض عدم امکان طواف در صحن مسجد الحرام، استنابه را واجب میدانند و به هیچ وجه طواف در طبقة دوم را صحیح نمیشمارند.
حال سخن بر سر این مطلب است که آیا به طواف در غیر صحن مسجد؛ مثلاً در طبقة اول و دوم و پشت بام مسجد الحرام «طواف بالبیت» صدق می کند یا نه؟ برخی از فقها در صورتی که ارتفاع کعبه کمتر از سطح طبقة دوم مسجد الحرام باشد، طواف در آن را صحیح میدانند و چنانچه ارتفاع کعبه بالاتر باشد طواف صحیح نیست؛ لذا زائران همیشه سعی میکردند که در صحن مسجد طواف کنند، حتی افراد معذور را نیز با ویلچر یا تخت روان طواف میدادند، امّا در سالهای اخیر از ورود افراد معذور برای طواف در صحن مسجد در ایام ازدحام ممانعت کردند. حتّی تخت روانها را نیز جمع آوری کردند و همة معذوران را به طبقة دوّم هدایت کردند و در این سال ها به جهت تخریب شبستان های مسجد الحرام و بازسازی آنها، پل مدوری را در صحن مسجد بنا کردند که ارتفاعی در حدّ طبقة دوم مسجد دارد و معذورین باید بر آن طواف کنند که همان سؤال طواف در طبقة دوم مسجد در اینجا نیز مطرح است. لذا پی بردن به این موضوع که ارتفاع کعبه بیشتر است یا طبقة دوم مسجد یا سطح پل مدوّر، نیاز به پژوهش بیشتر دارد.
اکنون در این بخش، توجه خوانندگان گرامی را به استفتا و پرسشی در این زمینه و پاسخ مراجع معظم تقلید جلب می کنیم:
سؤال: افراد ناتوان که قبلا با صندلى چرخدار (ویلچر) یا سبد (تخت روان) طواف داده مىشدند، در سال جارى از طواف در صحن مسجد الحرام منع شده اند و حتى ممکن است کسى نباشد تا فرد ناتوان را بر دوش خود حمل کند و طواف بدهد یا همین کار نیز ممنوع شود و چنین افرادى باید در طبقة دوم یا پشت بام مسجدالحرام طواف داده شوند. آیا چنین طوافى کفایت مىکند یا نه، وظیفة آنان چیست؟
پاسخ:
* آیت الله بهجت: در صورت عدم امکان، با رعایتِ الأقرب فالأقرب، کفایت مىکند.
* آیت الله تبریزى: احتیاط واجب آن است که آنها را از طبقه دوم طواف دهند و نایب هم برایشان بگیرند.
* آیت الله خامنهاى: طواف باید دور کعبه معظمه، ولو در فضاى مابین زمین تا محاذى پشتبام کعبه باشد و کف طبقه دوم مسجدالحرام اگر به قدر قامت طوافکننده پایینتر از نقطه محاذى پشتبام کعبه نباشد، طواف از طبقه دوم صحیح و مجزى نیست، و کسی که نمىتواند در صحن مسجدالحرام، ولو به وسیلة حمل توسط شخص دیگر طواف کند به احتیاط واجب باید خودش در همان طبقه دوم طواف نماید و کسی را هم نایب بگیرد که برای او در صحن مسجد طواف انجام دهد و نماز را هم خودش در طبقة دوم و نایبش در صحن مسجد بخوانند و اگر خودش بتواند در صحن مسجد نماز بخواند همان نماز او کفایت میکند.
* آیت الله سیستانى: چنانچه احراز شود که طبقه دوم بالاتر از کعبه است، طواف از بالا کفایت نمى کند و باید براى طواف از پایین نایب بگیرند و لازم نیست احتیاط کنند و چنانچه مطلب مشکوک باشد، باید احتیاطاً بین طواف از بالا و نایب گرفتن از پایین جمع نمایند.
* آیت الله شبیرى زنجانى: در مورد سؤال اگر ممکن باشد کسى فرد ناتوان را بر دوش حمل کند، طواف در محدوده بین مقام ابراهیم و کعبه لازم است و در غیر این صورت باید نایب بگیرند تا در محدوده طواف کند و بنابر احتیاط مستحب نیز خود شخص در طبقه دوم طواف داده شود و چنانچه نیابت نیز ممکن نباشد طواف دادن شخص در طبقه دوم کفایت مىکند.
* آیت الله صافى گلپایگانى: در فرض مذکور این افراد باید در طبقه دوم طواف داده شوند و بنابر احتیاط واجب نایب هم گرفته تا براى آنان در صحن مسجدالحرام طواف نماید.
* آیت الله فاضل: در فرض سؤال، چنانچه کعبه مقدسه از طبقه دوم پایینتر نباشد، احتیاط واجب آن است که علاوه بر اینکه در طبقه دوم طواف داده مىشوند، استنابه هم بنماید؛ والله العالم.
* آیت الله مکارم شیرازى: در این گونه موارد که راهى جز این نیست، طواف در طبقه بالا کفایت مىکند.
* آیت الله نورى همدانى: طواف در طبقه فوقانى صحیح نیست و این قبیل افراد باید به وسیله کول گرفتن طواف خود را انجام بدهند و اگر ممکن نشد، لازم است براى طواف خود نایب بگیرند.
* آیت الله وحید خراسانى: در مفروض سؤال باید نایب بگیرد که در صحن مسجد الحرام طواف نماید و در صورتى که متمکّن مىباشد و بر او حرجى نیست، احتیاط واجب آن است که خودش هم از طبقه دوم طواف نماید.
صورتجلسه موضوع شناسی ارتفاع کعبه
گفتنی است پیشتر نیز حضرت حجت الاسلام و المسلمین منصور مظاهری همراه یکی از مهندسان و معماران زبده، به بررسی این موضوع پرداخته و به این نتیجه دست یافته اند که ارتفاع سازة جدید (پل مدوّر) بیش از ارتفاع کعبة مشرفه است. به گزارش زیر توجه کنید:
به گزارش خبرنگار اعزامی پایگاه اطلاعرسانی حج به مکه مکرمه، حجتالاسلام مظاهری، کارشناس بخش استفتائات بعثة مقام معظم رهبری در مکة مکرمه، در نخستین نشست روحانیون کاروانها در سال جدید، با بیان اینکه اندازهگیری ارتفاع سازههای جدید در مسجدالحرام و دیوار کعبه معظمه از سطح زمین تا زیر ناودان و از ناودان تا سقف خانة کعبه به وسیلة لیزر انجام شده است، گفت: این کار توسط یکی از مهندسان زبده و معمار سرشناس ایرانی صورت گرفته است.
وی ادامه داد: پیشتر اعلام شده بود که ارتفاع دیوار کعبه از زمین تا زیر ناودان ۱۲ متر و ۲۳ سانتیمتر است؛ در حالی که طبق محاسبات دقیق انجام شده، معلوم شد این ارتفاع، ۲ سانتیمتر از اندازة اعلام شده، کمتر است. بنابراین، مجموع محاسبات نشان میدهد که ارتفاع کعبه از روی رینگ حلقوی، ۴۸ سانتیمتر پایینتر می باشد.
تصاویر سازة جدید در مسجد الحرام