بزرگترین توسعه در تاریخ مسجد شریف نبوی

برگرفته از مجلة « الحج و العمرة»*
ترجمه: حامد فقیهی
توسعة حرمین شریفین و خدمت رسانی به میهمانان خدا؛ اعم از حاجیان، عمره گزاران و زائران، همواره از بزرگ‌ترین کارهایی بوده که با جدیت و قدرت پی گیری شده است.
اجرای طرح بزرگ توسعة حرم شریف نبوی در مدینة منوره، در راستای اهتمامی است که مسئولان این کشور به بزرگ‌ترین طرح توسعه در تاریخ مکة مکرمه دارند.
طرح توسعة حرم شریف نبوی در سه مرحله انجام می شود؛ مرحلة نخست این طرح، گنجایش مسجد نبوی را تا بیش از ۸۰۰ هزار نمازگزار افزایش خواهد داد. در مرحله‌های دوم و سوم، توسعة صحن‌های شرقی و غربی مسجد شریف نبوی در دستور کار قرار دارد که پس از اتمام، پذیرای ۸۰۰ هزار نمازگزار دیگر می شود.
این طرح، تکمیل کنندة طرح‌های دیگری خواهد بود که با هدف ایجاد آسایش برای حاجیان، عمره گزاران و زائران مسجد رسول الله(صلی الله علیه و آله) انجام شده است. برای مثال، می‌توان از توسعة کنونی مسجد الحرام، مسعی، پل جمرات، طرح عمرانی مکة مکرمه، قطار حرمین، دروازة مکة مکرمه، فرودگاه بین المللی ملک عبد العزیز در جده و دیگر طرح‌هایی نام برد که به منظور خدمت رسانی به مسافران مکة مکرمه و مدینة منوره احداث شده‌اند.
طی دیداری که ملک عبد الله، شاه عربستان در سال ۱۴۲۷ق. از مدینة منوره داشت و به دنبال آن، بودجه‌ای برای تکمیل فعالیت‌های باقی‌مانده از طرح توسعه و عمران مسجد شریف نبوی و منطقة مرکزی اطراف این مسجد مقدس اختصاص یافت، سنگ بنای برخی طرح‌های مهمّ عمرانی در این شهر گذاشته شد و دستور تکمیل فعالیت‌های باقی‌مانده از طرح توسعة مسجد شریف نبوی در ۱۴ رجب المرجب سال ۱۴۲۶ق. صدور یافت.
توسعة صحن شرقی مسجد شریف نبوی با مساحتی اضافی حدود ۳۵ هزار متر مربع یکی از بارز‌ترین طرح‌هایی است که به مرحله اجرا درآمده و در برگیرندة بیش از هفتاد هزار نمازگزار است. این طرح همچنین دارای ایستگاه‌های اضافی برای پیاده و سوار کردن زائران مسجد نبوی است. در این طرح دو طبقة زیر زمین احداث شده که کاربری آن برای سرویس‌های بهداشتی و خدمات عمومی است. این دو طبقه افزون بر این، شامل پارکینگ‌هایی برای خودروهای سبک (سواری) است که گنجایش آن به ۲۷۲ خودرو می‌رسد. در این طبقات فضایی نیز به پارکینگ اتوبوس و تاکسی اختصاص داده شده که میانگین ظرفیت آن ۱۲۰ اتوبوس و تاکسی در آن واحد است. این اتوبوس‌ها و تاکسی‌ها مخصوص حمل و نقل حاجیان و زائران به حرم و سپس بازگشت آنان به محل اقامتشان است. زائران در کوتاه‌ترین مسیر ممکن و از طریق ایستگاه‌های سرپوشیده به مسجد شریف نبوی می‌رسند و علاوه بر راه‌پله‌های معمولی از طریق هشت آسانسور و شانزده پله برقی، به طور مستقیم به صحن‌های مسجد شریف نبوی دسترسی پیدا می کنند. یکی از بخش‌های این پروژه ساخت ورودی‌ها و خروجی‌ها برای ایستگاه‌های جدید و قدیم است که از طریق سه تونل به میدان اول مرتبط می‌شوند. هدف از احداث آن نیز روانی و سهولت رفت و آمد خودرو‌ها و جلوگیری از وقوع گره‌های کور ترافیکی است که به هنگام شلوغی در ایستگاه‌های کنونی رخ می‌دهد.
در این قسمت، برای پاسخگویی به نیاز کلیه زائرانی که از سمت شرقی مسجد وارد می‌شوند، تعدادی سرویس بهداشتی و وضوخانه ساخته شده است که شامل تعدادی سرویس بهداشتی مخصوص معلولان می‌شود. تعداد سرویس‌های بهداشتی به ۱۵۳۶ عدد و تعداد شیرهای وضوخانه به ۴۲۲۴ شیر می‌رسد.
۱۸۲ سایبان
بخشی از خدمات طرح توسعة مسجد شریف نبوی، ساخت و نصب ۱۸۲ سایبان است که صحن‌های اطراف مسجد شریف نبوی را می‌پوشاند. ادای نماز در زیر این سایبان‌ها در موسم حج و عمره و ایام جمعه و همچنین در اعیاد؛ از جمله کاربری‌های آن‌ها به شمار می‌رود. از دیگر کاربردهای این سایبان‌ها محافظت از نمازگزاران و زائران مسجد الحرام ـ که قصد وارد شدن و خارج شدن از آن را دارند ـ در برابر تابش شدید خورشید و همچنین در هنگام بارش باران است. هر یک از این سایبان‌ها ۵۷۶ متر مربع را پوشش می‌دهد و هنگام نیاز به صورت خودکار باز می شود. این سایبان‌ها که ۲۰۰ هزار نمازگزار را در زیر خود جای می‌دهد، مجهز به سیستم‌های پیشرفتة صوتی، مهار سیلاب و روشنایی هستند. ضرورت وجود آن‌ها زمانی به خوبی مشخص می‌شود که با افزایش روزافزون تعداد حاجیان و عمره گزاران در موسم حج مواجه می‌شویم. در این شرایط می‌توان از صحن‌ها برای برگزاری نماز در زمان‌های اوج شلوغی استفاده نمود. همچنین این سایبان‌ها نقش بسزایی در جلوگیری از لغزش زائران در هنگام بارش باران دارند.
بزرگ‌ترین توسعه
برنامة جامع مدینة منوره، جزئیات توسعة بزرگی که به فرمان پادشاه عربستان برای مسجد شریف نبوی اجرا می‌شود، ذکر کرده است. این برنامه نشان می‌دهد که منطقة مرکزی مدینة منوره تقریباً به طور کامل تحت بازسازی و توسعه قرار خواهد گرفت و به خدمات جدیدی مجهز می‌شود که مسجد شریف نبوی را پشتیبانی می‌کنند. در این برنامه جامع، بسته‌ای پیشنهادی برای توسعة مسجد شریف نبوی گنجانده شده که هدف آن کاهش فشارهای روزافزون بر این مسجد از طریق افزایش گنجایش آن است. در این بسته پیشنهادی گنجایش صحن‌های شرقی و غربی مسجد شریف نبوی از 550000 نمازگزار به 780000 نمازگزار پیش بینی شده است. در این برنامه، توسعة مکان‌های حرکت عابران پیاده که برنامه‌ریزی مفصل‌تری را می‌طلبد نیز در نظر گرفته شده است. هماهنگی این طرح‌های توسعه با الگوی ساختمان‌های قدیمی و باستانی در اطراف مسجد الحرام امری ضروری است. از سوی دیگر باید این اطمینان حاصل شود که طرح توسعة مذکور در راستای بهبود روند رفت و آمد عابران پیاده به منطقة مرکزی مسجد شریف نبوی، به خوبی عمل می‌کند و با معماری اطراف طرح نیز هماهنگی و تناسب کافی را دارد. بر اساس بررسی‌های به عمل آمده در برنامة جامع، طرح توسعة مذکور در سال ۱۴۶۲ق. (۲۰۴۰ م.) تقریباً گنجایش ۲/۱ میلیون نفر را خواهد داشت. افزون بر این، طرح مذکور تکیه‌ای ویژه بر تاریخ اسلامی پربار و غنی مدینة منوره دارد؛ به گونه‌ای که توسعة دینی و مذهبی پیشنهاد شده در آن شامل توسعه و افزایش ساختمان های اطراف مسجد شریف نبوی می‌شود که به «رواق» معروف هستند و پیوند عمیقی با محیط تاریخی مسجد شریف نبوی دارند. این رواق‌ها زمینة بسیار مناسبی را برای ارتباط میان شهر و مسجد شریف نبوی در بعد عملی و عمرانی فراهم می‌کنند. علاوه بر این، نقش مهمی در بهسازی خدمات و افزایش فضای برگزاری نماز دارند.
سند چشم‌انداز توسعة مسجد شریف نبوی اهمیت ویژه‌ای به بهسازی صحن‌های عمومی اطراف این مسجد داده است. همچنین این سند، به بهسازی کوتاه مدت و حمایت از نقش مهم این صحن‌ها به عنوان کانون شهر و قطبی معنوی برای مدینة منوره تأکید زیادی کرده است.
برنامة جامع توسعه، تملک اراضی اطراف مسجد شریف نبوی را در اولویت قرارداده است. افزون بر این، تهیة نقشة معماری و عمرانی جامع با تمام جزئیات توسعه و با توجه به سیاستهای کلی موجود در برنامة جامع توسعه، امری ضروری است که در این سند به آن اشاره شده است. در طول زمانی که تجهیزات و امکانات طرح توسعه در حال آماده سازی و تهیه هستند، هتل‌هایی که در طرح توسعه واقع شده‌اند، می‌توانند به خدمت رسانی خود ادامه دهند؛ اما از آنجا که اجرای طرح توسعة شمالی، نیاز به ۵/۱۲ هکتار زمین مسطح دارد، پس از آنکه آماده‌سازی تجهیزات و امکانات لازم برای شروع عملیات عمرانی طرح توسعه به پایان رسید، تخریب هتل‌های مذکور ضروری است.
برنامة جامع
توسعة مسجد شریف نبوی بر اساس این برنامة جامع، به طور کلی منطقة مرکزی مدینة منوره را نیز متحول خواهد کرد. علاوه بر این، بهسازی های دیگری که در چارچوب توسعه و تحول منطقة مرکزی مدینة منوره پیش بینی شده است، خدمات مسکونی، تجاری، بازرگانی، تفریحی و امنیتی بیشتری را فراهم خواهد کرد که به رسالت و جایگاه این منطقه به طور کلی و مسجد شریف نبوی به شکل ویژه، کمک شایانی خواهد نمود. نیازهای معنوی زائران مسجد شریف نبوی و به تبع آن، گسترش کلی منطقة مرکزی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. با توجه به این که رفت و آمد به مسجد شریف نبوی به صورت پیاده برای مردم امکان پذیر می باشد، بدون تردید آنان تمایل زیادی به اقامت در نزدیکی منطقة مرکزی دارند. از این رو، منطقة مذکور به منطقة اصلی سکونت زائران تبدیل شده است. علاوه بر این که توسعة گستردة هتل داری در این منطقه تأثیر بسزایی در ارائة خدمات اقامتی و معیشتی به زائران داشته است. اما این فشردگی بافت هتل ها در منطقة مرکزی تأثیر منفی بر روی همبستگی اجتماعی میان زائران و مجاوران گذاشته است؛ زیرا مجاوران نیز به سکونت در نزدیکی مسجد شریف نبوی احساس نیاز می کنند. از این رو، تردیدی نیست منطقة مرکزی و مسجد شریف نبوی نیز باید با تغییر در کمیت و کیفیت تقاضای زائران و مجاوران همراهی کنند و صحن ها و خدمات متنوع و متناسب با این نیاز را در اختیار آن ها قرار دهند. همچنین گنجایش مسجد شریف نبوی نیز باید پاسخگوی حجم روز افزون تردد کنندگان به آن باشد و در عین حال بافت عمرانی و معنوی این مسجد به عنوان نمادی اسلامی در مرکزیت مدینة منوره محفوظ بماند.
«این برنامة جامع نیز منطقة مرکزی گسترده ای را که با جادة کمربندی جدید به سمت جنوب، شرق و شمال و جادة کمربندی به سمت غرب احاطه شده، پیشنهاد می کند. با این مرزهای جدید تعیین شده، مساحت منطقة مرکزی جدید تا حدود سه برابر مساحت فعلی افزایش خواهد یافت. با این وجود، منطقة مرکزی جدید، قدرت بیشتری برای فراهم ساختن امکانات اسکان و تأسیسات تجاری، خدماتی و امنیتی برای خدمت رسانی به زائران و مجاوران خواهد یافت. بهسازی های کوتاه مدت پیش بینی شده در این برنامه، امکان دستیابی به 39 هکتار زمین با قیمت جبرانی تقریباً 2,16 میلیارد ریال سعودی را فراهم می کند که به فضای باز در اطراف کوه «سلع»1 اضافه خواهد شد. این بهسازی ها همچنین شامل شروع برنامه ریزی و طراحی دو راه مواصلاتی برای سیستم به هم پیوستة حمل و نقل عمومی است که مسیرهای اولیه را به اماکن تاریخی، ایستگاه قطار سریع السیر و پس از آن به مسجد شریف نبوی متصل می کند.»
اقدامات اولیة این برنامه، شامل تملک اراضی و شروع پژوهش ها و بررسی های مهندسی جامع برای احداث جادة کمربندی جدید و بزرگراه جدید جنوب (بزرگراه جدید کعبه) می شود. هزینه های تملک اراضی برای احداث جادة کمربندی جدید، تقریباً 8 , 2 میلیارد ریال سعودی تخمین زده می شود. همچنین هزینة برآورد شده برای تملک اراضی بزرگراه جدید جنوب تقریباً به 972 میلیارد ریال سعودی می رسد. تمامی این اقدامات اولیه، در پرتو توجه به تکمیل نقشة جامع منطقة مرکزی انجام می شود. این نقشه جامع، فضاهای باز جدید با طراحی های مناسب و ضمانت اجرایی بالا را فراهم می کند.
افزون بر این، می توان برنامة جامع را با احداث تونل هایی برای عبور مرور عابران پیاده و پل هایی تکمیل کرد که هدف آن مدیریت ترافیکی حرکت خودروها و عابرین پیاده است. عمده استفاده کنندگان از این تونل ها و پل ها افرادی هستند که برای رسیدن به مسجد شریف نبوی از کمربندی اول عبور می کنند. همزمان می توان در زمان های اوج شلوغی از محله هایی که امکان مدیریت قوی عبور و مرور خودروها و عابران پیاده را دارند استفاده کرد.
بازسازی
منطقة مرکزی بزرگتر با فرصت های توسعه و بازسازی بیشتر، سعی در ترغیب و تشویق بخش خصوصی برای مشارکت در بازسازی این منطقه و فراهم ساختن تأسیسات اقامتی و معیشتی جدید برای زائران خواهد داشت. افزون بر این، باید مجموعه ای از زمین ها با موقعیت استراتژیک خریداری شود یا دولت با مالکان در ساخت و توسعه زمین های با مالک خصوصی که در مناطق مرکزی واقع شده اند، مشارکت کنند تا سرآغازی برای ساخت پروژه های بازسازی کوتاه مدت به شمار رود و به عنوان اقدامات انگیزشی برای طرح های توسعه جدید قلمداد شود. به عنوان یکی از اقدامات بهسازی کوتاه مدت، برنامة جامع بر خرید مجموعه ای از اراضی نزدیک به منطقة مرکزی، توسط دستگاه های دولتی تأکید دارد. خریداری این اراضی و ملک ها در حال حاضر هزینة کمتری نسبت به خرید آن در هنگام شروع پروژه بازسازی خواهد داشت. این اقدام فرصت و امکان موفقیت اجرای برنامة جامع منطقه مرکزی را افزایش خواهد داد.
برنامة جامع، طراحی کلی جدیدی را برای بافت های فرسوده و قدیمی اطراف منطقة مرکزی پیشنهاد داده که در آن راه ها و بزرگراه های مناسب، خدمات اجتماعی و زیرساخت های لازم پیش بینی شده است. همچنین این برنامه لیستی از مناطق دارای اولویت را ارائه کرده است. در این برنامه، دستگاه های عمومی و دولتی اقدام به خرید تدریجی املاک، مستغلات و ساختمان هایی می کنند که از کیفیت پایین و نامطلوبی برخوردار هستند و به بازسازی و بهسازی آن ها می پردازند. این ساختمان ها بعد از بازسازی و بهسازی امکان فروش یا اجاره دادن با حجم بیشتر و با کاربری های متعددتر را خواهند داشت.
در کوتاه مدت، مقررات ساختمان موجود در برنامه جامع جواز ساخت ساختمان هایی با ارتفاع بلند و تراکم نسبتاً زیاد را در داخل محدودة جادة کمربندی جدید می دهد . با این وجود، ارتفاع بلندترین ساختمان در این محدوده از 16 طبقه تجاوز نمی کند. این امر باعث تشویق و افزایش امکان بازسازی از طریق مشارکت بخش خصوصی خواهد شد.
مهمترین پروژه ها:
از زمان تأسیس کمیتة توسعة مدینة منوره، در ابتدای سال 1431ق. این کمیته اقدام به اجرای تعدادی از پروژه های توسعه ای نموده که بودجة آن در سال های پیش تصویب شده است. از مهمترین این پروژه ها ـ به عنوان مثال ـ می توان به برنامة جامع مدینة منوره اشاره کرد که هدف آن تهیة نقشه و چشم انداز جامع بیست ساله بوده است. این برنامه جامع به گونه ای طراحی شده که توسعة کوتاه مدت و بلند مدت آن با ازدیاد تعداد حجاج، عمره گزاران و زائران متوقف نخواهد شد.
یکی دیگر از این پروژه ها، تهیه و نصب سیستم نامگذاری و رمز (کُد) گذاری است. این پروژه عبارت از سیستمی پیشرفته است که به حجاج و زائران این امکان را می دهد تا به سادگی و سهولت و بدون نیاز به راهنما و پرسیدن آدرس، در محل اقامت خود مستقر شوند. از طریق این سیستم، مقامات مسئول نیز می توانند خدمات خود را بدون هیچ تأخیر به زائران ارائه کنند. این سیستم با بافت عمرانی منطقة مرکزی و هویت مدینة منوره سازگاری و هماهنگی کامل دارد.
از دیگر طرح های مورد نظر این کمیته، اجرای طرح احداث سالن ترخیص بار و کالا است. برای احداث این سالن پژوهش های تکمیلی و پیشرفته ا ی انجام گرفته و کلیه مستلزمات آن از لحاظ تعداد، محل احداث، مساحت، تجهیزات و کلیة لوازم و تجهیزات لازم برای راه اندازی، شمارش و تحویل بارها و کالاهای مسافران بر اساس جدیدترین تکنولوژی های روز دنیا پیش بینی گردیده است. مراحل اجرایی احداث این سالن طبق سیستمی متکامل انجام می شود که ساخت همه مراحل روند حرکت کالاها و مسافران در خلال سفر زائران و حجاج را کنترل و هدایت می کند. این مراحل شامل طراحی های اولیه سالن کالا و بار، انتخاب بهترین شیوه از بین گزینه های موجود برای اجرا و راه اندازی آن، تعیین چارچوب و محدوده پروژه، آماده سازی قرارداد اجرای پروژه و نظارت بر مراحل آن، مطابق با شیوة اجرا و راه اندازی انتخاب شده از طرف کمیتة توسعة مدینة منوره است.
طرح توسعة منطقة قبا از دیگر طرح های موجود در این برنامة جامع است. چشم انداز این طرح، تأسیس مرکزی فرهنگی، اجتماعی و تفریحی است که امکان استفاده از خدمات فرهنگی، اجتماعی، تجاری و تفریحی را برای زائران مسجد شریف نبوی و اهالی بومی منطقه فراهم می کند. قالب اجرای این طرح به گونه ا ی است که از یک سو ارزش های زیبایی شناسی را به تصویر می کشد و از سوی دیگر هویت تاریخ معاصر این منطقه را به منصة ظهور خواهد گذاشت. هدف این طرح استفاده از بهترین و مناسب ترین طراحی های عمرانی برای راه اندازی یک مرکز فرهنگی ـ شهری در منطقة قبا است و سعی دارد با شکوفا کردن ظرفیت های این منطقه و مرتبط کردن آن با مناطق دیگری که در امتداد محور جنوبی در دست توسعه هستند، در نهایت ارتباط این منطقه با مسجد شریف نبوی و منطقة مرکزی را برقرار نماید. طرح توسعة منطقة میقات با احداث مراکز خدمات دینی، توسعة راه های مواصلاتی و احداث اماکن تجاری، تفریحی و خدماتی، مطابق با بهترین طراحی های عمرانی به حجاج و عمره گزاران عازم مکة مکرمه، از طریق دروازة میقات و همچنین زائران و اهالی بومی مدینة منوره خدمات رسانی خواهد کرد. طرح تکمیل بزرگراه ملک فیصل همراه با تونل های عابر پیاده، طرح احداث ورودی و خروجی پارکینگ های خودرو در مسجد شریف نبوی، اجرای طرح تقاطع جنوبی ـ غربی بزرگراه ملک فیصل و باب السلام و در پایان طرح بهسازی و تکمیل عملیات اجرایی خیابان ها و پیاده رو ها و همچنین نورپردازی آن ها در منطقة مرکزی؛ از جمله پروژه هایی است که می توان از آن ها نام برد.
سالن جدید خدمات حجاج و زائران در مدینة منوره
به منظور تحقّق امکانات حداکثری در جهت آسایش حجاج، عمره گزاران و زائران مسجد شریف نبوی، وزارت حج اقدام به احداث و راه اندازی سالن و محل استراحت جدیدی برای خدمات حجاج و عمره گزاران در فضای خارجی سالن های حج در فرودگاه بین المللی مدینة منوره نموده است. مساحت این سالن حدود 8400 متر مربع است که سقف آن با سایبان های پیشرفته با طراحی به سبک خیمه های معلق پوشیده شده است و حاجیان و عمره گزاران را در برابر تابش خورشید و حرارت آن محافظت می کند. گنجایش این سالن 2000 نفر حاجی، عمره گزار و زائر است که کلیة امکانات لازم برای دورة انتظار در فرودگاه تا پایان مراحل استقبال و انتظار در آن پیش بینی شده است. از جمله این امکانات می توان به دفاتر خدماتی، مرکز بهداشت، صندلی های انتظار، سرویس بهداشتی و بوفه اشاره کرد. در طراحی این سالن تلاش شده تا روح خدمت رسانی که شایستة خدمات حجاج، عمره گزاران و زائران است، بازتاب داده شود؛ به عنوان مثال، طراحی خیمه ها مناسب ترین طرح هندسی برای اجرای سقف سالن بوده است. علاوه بر این، تهویة مطبوع کل سالن با استفاده از سیستم جدید و پیشرفته برای مواجهه با گرمای تابستان سال های آینده، در طراحی آن از اهمیت بالایی برخوردار بوده است.
ویژگی های پروژه:
پروژة یاد شده در مساحتی بالغ بر8400 متر مربع احداث شده و بزرگترین بخش آن سالن اصلی (خیام) با مساحت (6400) متر مربع است. این سالن شامل 22 خیمه می شود که مساحت هر یک از این خیام به 256 متر مربع می رسد. این خیمه ها برای استراحت حجاج طراحی و ساخته شده است. افزون بر این، کلیة امکانات رفاهی و خدماتی مورد نیاز زائران، در دو مرحلة ورود و خروج به فرودگاه؛ از جمله صندلی های انتظار پیش بینی شده است. این سالن گنجایش حدود 2400 حاجی و زائر را در آنِ واحد دارد. حجاج و زائران در خلال انتظار خود تا پایان مراحل اجرایی و اقدامات اداری در این سالن به سر می برند. سقف این سالن با خیمه هایی پوشانده شده که طراحی آن مختص همین پروژه است. جنس این خیمه ها از الیاف شیشه ای است که اجازة نفوذ نور را تا نسبت 80 درصد می دهد. این نوع از الیاف گرمای خورشید را به هنگام تابش کامل آن و در مواقعی که دستگاه های تهویه مطبوع و خنک کننده با تمام توان در حال کار هستند، به میزان زیادی جذب می کند. شایان ذکر است که دستگاه های تهویة مطبوع و خنک کنندة این سالن همگام با تکنولوژی روز دنیا طراحی شده و با شرایط موجود در سالن، حجم کار پیوسته و شرایط آب و هوایی مدینه منوره تناسب کامل دارد.
از دیگر بخش های این پروژه می توان به دفاتر نمایندگی وزارت حج و نهادهای خدماتی تحت نظارت وزارت حج اشاره کرد که خدمات مورد نیاز حجاج و عمره گزاران را ارائه می کنند. در کلیة بخش های سالن دفاتر اطلاعات پیش بینی شده که برای راهنمایی زائران و تبادل اطلاعات و هماهنگی میان کلیة نهادها کاربرد دارد. این پروژه مجهز به واحد کنترل و نظارت است که عملکرد آن از طریق ارتباط مانیتور و دوربین های مدار بسته پیشرفته صورت می پذیرد. توسط این سیستم امکان پیگیری و نظارت بر کلیة دفاتر وجود دارد.
سالن فوق مجهز به مرکز بهداشتی است که مساحت آن به 250 متر مربع می رسد. در این مرکز بهداشت، مطب هایی برای معاینة زائران مرد و زن به شکل مجزا پیش بینی شده است. افزون بر این، مرکز مذکور دارای واحد اورژانس، بخش مراقبت های پزشکی و دو سرویس بهداشتی زنانه و مردانه نیز می باشد.
وجه تمایز این پروژه، دروازة ورودی سالن است که شامل یک دروازة بتنی به مساحت 512 متر مربع است. این دروازه متناسب با معماری اسلامی طراحی شده و با نماد خیمه ها که منعکس کنندة ماهیت حج است، هماهنگی کامل دارد.
آیین بهره برداری از این سالن و کلیة خدمات و تسهیلات جانبی آن برای استقبال از حجاج، در موسم حج سال گذشته برپا شد. این سالن کمک بسزایی در افزایش گنجایش عملیاتی فرودگاه کرده و تنوع در پذیرش خطوط پروازی مختلف را ـ که در زمینة حمل و نقل حجاج، با ملیت های مختلف فعالیت می کنند ـ به ارمغان آورده است.
اجرای این پروژه همزمان با اجرای چند پروژة دیگری بود که وزارت حج در مدینة منوره در دست احداث داشت؛ از جملة این پروژه ها می توان به بهسازی خدمات ارائه شده در مراکز خدماتی و غرفه های راهنمایی حجاج در اطراف مسجد شریف نبوی و مسجد میقات از طریق سیستم ارتباط ماهواره ای (V-SAT) اشاره کرد. استفاده از شاخص های عملکرد (KPIs) برای سنجش سطح کارایی خدمات ارائه شده به حجاج و ارزیابی آن به منظور افزایش کیفیت خدمات و توسعة سازوکار پیگیری و نظارت بر فرایند اجرایی استقبال از اتوبوس زائران در ایستگاه «هجرت» با استفاده از دوربین های مدار بسته که زمان ارائة خدمات را رصد می کند، از دیگر ویژگی های این طرح است.
توسعة مسجد قبا با مساحتی حدود چهار برابر مساحت کنونی
مرکز فرهنگی قبا
تبلور هویت معماری مدینة منوره
کمیتة توسعة مدینة منوره به منظور متبلور ساختن هویت معماری و شهریِ مدینة منوره و فراهم کردن تمام نیازهای فرهنگی، اجتماعی، رفاهی و خدماتی مورد نیاز زائران، از تصویب اعتبار توسعة دو منطقه قبا و میقات، به همراه بودجة مورد نیاز بابت تملک اراضی در سال 1433/ 1434ق. خبر داد. مبلغ اختصاص یافته به این پروژه ها، در مرحلة اول 200 میلیون ریال سعودی است. اجرای این پروژه ها با توجه به پژوهش هایی انجام خواهد شد که کمیتة مذکور با همکاری دفاتر مشاوره و متخصص در این زمینه تهیه کرده است.
پژوهش فوق به بررسی توسعة مسجد قبا از طریق احداث صحن ها، ساخت ایستگاه هایی در اطراف آن و مسقف کردن ایستگاه ها با سایبان می پردازد. افزون بر این، مبلغ 30 میلیون ریال سعودی بابت ساخت دروازه هایی برای ورودی شهر تصویب شده است. این دروازه ها پس از ساخت به نمادی فرهنگی و شهری تبدیل خواهد شد. طراحی دروازه ها با بافت و هویت تاریخی مدینة منوره هماهنگی کامل دارد و از طریق آن بسیاری از خدمات به زائران مدینة منوره ارائه خواهد شد.
مسجد قبا در جنوب غربیِ مدینة منوره واقع شده است. فاصلة این مسجد تا مسجد شریف نبوی حدود سه کیلومتر است. صرف نظر از این که مسجد قبا از نظر تاریخی اولین مسجد ساخته شده در تاریخ اسلام است، اما بعد از مسجد شریف نبوی بزرگترین مسجد در مدینة النبی از لحاظ حجم، مساحت و فضیلت به شمار می رود.
بسیاری از مفسران معتقدند که مسجد قبا، همان مسجدی است که قرآن کریم آن را در آیة 108 سورة توبه ستوده است.
(لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى‏ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ، فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ).
«قطعاً مسجدی که از نخستین روز بر پایة تقوا بنا شده، شایسته تر است که در آن [به نماز و عبادت] بایستی؛ در آن مردانی هستند که خواهان پاکیزگی [و طهارت جسم و جان] هستند؛ و خدا پاکیزگان را دوست دارد.»
بر اساس آیة فوق، مسجد قبا نخستین مسجدی است که بر پایة تقوا بنا شده است. یاقوت حموی در کتاب «معجم البلدان» می نویسد: «قبا در اصل نام چاهی بوده است. از این رو، آبادی اطراف آن، که محل سکونت بنو عمرو بن عوف بوده، به این نام شهرت یافته است. وجه تسمیة مسجد قبا نیز به این دلیل بود که پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله) در مسیر خود به سمت مدینه از این سرزمین عبور کرده و در آن مسجدی بنا نموده که به این نام معروف شده است.
در منابع تاریخی اشاره شده که این مسجد را پیامبر(صلی الله علیه و آله) به همراهی تعدادی از صحابه در سال اول هجرت بنا نموده اند.
داخل مسجد چاهی قرار داشته که منسوب به ابو ایوب انصاری است. افزون بر این، جایگاهی از مسجد به «مبرک الناقه» معروف شد که محل نشستن ناقة رسول الله در سفر هجرت بوده است.
اما دربارة فضیلت مسجد قبا نسبت به دیگر مساجد، روایتی از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمودند:
«مَنْ تَطَهَّرَ فِى بَیْتِهِ ثُمَّ أَتَى مَسْجِدَ قُبَاءٍ فَصَلَّى فِیهِ صَلاَةً کَانَ لَهُ کَأَجْرِ عُمْرَةٍ »
«کسی که در منزل خود غسل کند و به مسجد قبا برود و در آن نماز بخواند، ثوابی همانند ثواب یک عمره خواهد داشت.»
پیامبر گرامی هر شنبه، گاه به صورت پیاده و گاهی به صورت سواره به این مسجد می رفتند و در آن دو رکعت نماز می گزاردند.
مرکز فرهنگی قبا
پروژة قبا با هدف توسعة صحن های اطراف این مسجد و در مسیر خیابانی احداث خواهد شد که مسجد قبا را به مسجد شریف نبوی مرتبط می کند. از دیگر اهداف این پروژه فراهم کردن پیاده روهایی امن برای عابران پیاده و ارائة خدمات به زائران در فضایی بالغ بر 49 هزار متر مربع است. این مساحت تقریباً چهار برابر مساحت کنونی مسجد قبا به شمار می رود.
رویکرد کلی توسعه در این منطقه که طبق پژوهش انجام شده توسط کمیتة توسعة مدینة منوره شکل گرفته، تکیه بر گسترش یک مرکز فرهنگی ـ شهری دارد که پیوند عمیقی با گذشتة تاریخی مدینه داشته و از هویت مستقل و برجسته ای برخوردار است و بر ارزش شهری و فرهنگی مدینة النبی در چارچوب راهبرد کلی این شهر مقدس می ا فزاید.
تجسم نشانه های این دیدگاه در بازیابی ارزش های فرهنگی و تاریخی، پیوند شبکة فضاهای عمومی شهر با اماکن تاریخی، گسترش و توسعة مسیر ارتباطی شبکة فضاهای عمومی و اماکن تاریخی حدّ فاصل مسجد قبا تا مسجد نبوی و در نهایت توسعه فعالیت های عمومی متناسب با چنین مرکز فرهنگی و تاریخی است. عملیات توسعه بر جداسازی کامل یا بخشی از محل عبور و مرور عابران پیاده و خودروها و گسترش بوستان های عمومی به عنوان تفریحگاه ها متمرکز خواهد بود.
نشانه های توسعه در مرکز شهر در طراحی مجدد منطقه، تونل سازی تقاطع مسیر هجرت و مسیر قبا برای بازگشایی فضای کلی روبه روی مسجد قبا و شروع مسیر حرم، توسعة صحن های عمومی و ثانویه در اطراف مسجد جمعه، قلعه قبا و مسجد بلال به عنوان هسته های شبکه فضاهای باز منطقه، تبلور یافته است.
افزون بر این، یکی دیگر از نشانه های این پروژه اختصاص مسیر پیاده رو از مسجد النبی تا مسجد جمعه است. بخشی از این مسیر به صورت یک طرفه به عبور و مرور خودروها اختصاص یافته و فضای حرکت عابران پیاده را گسترش داده است.
توسعة مرکز فرهنگی تاریخی قبا، شامل بازنگری در نقشة مسکونی منطقة روبه روی مسجد قبا می شود که تا کنون تغییری نکرده است. افزون بر این، شامل توسعة زیرگذر در تقاطع کمربندی با مسیر قبا، توسعة مناطق تجاری و بازارها، توسعة ایستگاه های حمل و نقل و مونوریل و بهسازی نمای مجتمع ها در طول مسیر نیز می گردد.
عملیات توسعة این مسجد بر اختصاص بخشی از فضای عمرانی به ساخت بوستان ها با هدف گسترش فضای سبز، گردشگاه ها، حمایت از محیط زیست و ساخت ملزومات زیربنایی و سازه های مورد نیاز در آن، تکیه دارد. افزون بر آن، کلیة آثار تاریخی و باستانی در این منطقه به طور کامل محصور و محافظت خواهد شد.
در پایان سال 1433ق. کمیتة توسعة مدینة منوره عملیات اجرایی پروژة توسعة مسجد قبا را با بودجه ا ی بالغ بر 100 میلیون ریال سعودی، به صورت همه جانبه آغاز کرد. کمیتة توسعة مدینة منوره از حدود 200 نفر از ساکنان محله قبا درخواست کرد تا برای ارائة اسنادِ املاکِ خود برای شروع روند تملک اراضی به این کمیته مراجعه کنند تا مقدمه ا ی باشد برای اجرای پروژة مرکز فرهنگی و تاریخی قبا.
دروازه ای تاریخی برای ورود به مسجد النبی
مهندس محمد العلی، دبیر کمیتة توسعة مدینة منوره اظهار داشت که موضوع تملک اراضی به یکی از دفاتر مشاوره سپرده شد و مدت یک سال نیز برای به پایان رسیدن آن تعیین گردید. با شروع این روند، اجرای پروژه نیز آغاز خواهد شد. وی همچنین افزود کمیتة مذکور از شهروندان درخواست کرده تا برای ارائه اسناد مالکیت خود مراجعه کنند تا پروسة تملک اراضی به نفع پروژه شروع شود.افزون بر این، دکتر محمد الخطری، مدیرسازمان امور اسلامی در مدینة منوره، از پژوهشی خبر داد که با همکاری این سازمان و کمیتة توسعة مدینة منوره، در خصوص توسعة مسجد قبا انجام شده است. وی همچنین توضیح داد که پروژة فرهنگی ـ تاریخی قبا به منزلة یک دروازة تاریخی برای ورود به حریم مسجد نبوی خواهد بود؛ مسجدی که گنجینه ای از خاطرات ورود پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله) به مدینه را در دل خود به ودیعه نهاده است.
کمیتة توسعة مدینة منوره در توضیح این پروژه بیان داشت: پروژة توسعة مسجد قبا با هدف ایجاد آسایش و رفاه و خدمت رسانی بهتر به نمازگزاران در این مسجد اجرا خواهد شد؛ زیرا مشاهده می شود که در هنگام نماز بسیاری از مردم، خارج از مسجد و در برخی اوقات حتی در وسط خیابان به نماز می ایستند. این مشکل به ویژه در موسم حج و ماه های مبارک رمضان نمود دارد.
وی همچنین توضیح داد: در کنار عملیات عمرانی که برای اجرای این پروژه انجام خواهد شد، سعی بر آن است تا مزارعی که در اطراف مسجد وجود دارد، حفظ شود و آسیبی به آن ها وارد نگردد؛ زیرا این مزارع یکی از نمادهای معروف هویت مدینة منوره به شمار می روند.
یکی از طرح های استراتژیک در مدینه منوره؛ پروژة «درب السنه ...
زنده نگاه داشتن یاد و خاطره اماکن تاریخی
زنده نگاه داشتن سنت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)
مدینة منوره شاهد مجموعه ای از پروژه های بزرگ برای تسهیل سکونت حجاج و زائران است. به ویژه در منطقة مرکزی که اطراف حرم مطهر نبوی را احاطه کرده است. با توجه به سود دهی بالا، پروژه های این منطقه با استقبال روزافزون از طرف سرمایه گذاران مواجه شده است.
شهرداری مدینة منوره با الهام از سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) که روزهای شنبه، به صورت پیاده یا سواره به این مسجد سفر می کردند، اقدام به اجرای پروژة «درب السنه» کرده است. این پروژه مسجد شریف نبوی را به مسجد قبا مرتبط می کند.
در این راستا شهرداری مدینة منوره از یکی از مهم ترین طرح های استراتژیک در آیندة این شهر مقدس خبر داد. پروژة «درب السنه» طرحی است که موضوع گره های کور ترافیکی و فشار بیش از حد بر اماکن خدماتی و زیر ساختهای مدینة منوره را حل خواهد کرد.
بررسی های اقتصادی که شهرداری مدینه انجام داده، نشان می دهد بودجة لازم برای احداث این پروژه حدود 5,706 میلیارد ریال سعودی است. این مبلغ معادل 1,5 میلیارد دلار است که شامل هزینه های تملک اراضی، خرید ساختمان ها، احداث تونل، راه، پیاده رو، شبکة فاضلاب و فضاهای سبز می شود.
این پژوهش سود دهی این پروژه را تقریباً 1,24 میلیارد ریال در سال برآورد کرده است. این درآمدها از اجاره بهای اماکن تجاری، واحدهای مسکونی، هتل ها و خدماتی است که در موسم حج ارائه می شود. این پژوهش پیش بینی کرده که سرمایة اولیه احداث پروژه در طول 9 سال بازگردانده خواهد شد. این پروژه برای حدود 10 هزار نفر فرصت شغلی ایجاد خواهد کرد که در چارچوب طرح جامع توسعة مدینة منوره طراحی و اجرا می شود و دارای ویژگی توسعه و سازماندهی جامع و همچنین ماهیتی استراتژیک است. طرح مذکور آبادانی، اقتصاد و پیشرفت ابعاد فرهنگی و اجتماعی این شهر را تضمین خواهد کرد. این پروژه به عنوان راه حلی برای چالش های شهری مدینة منوره و افزایش رشد جمعیت ساکن در مدینة منوره به شمار می رود.
پروژة باب السنه، قلب مدینه منوره را در منطقة مرکزی، در جهت خدمت رسانی به حجاج و زائران، به شکلی اساسی پشتیبانی می کند و بر توانایی ها و امکانات این منطقه در راستای پاسخگویی به نیاز روزافزون مسکن و خرید حجاج و زائران خواهد افزود.
شایان ذکر است که میانگین عدد حجاج و عمره گزاران در طول 7 سال گذشته، بالغ بر 34,159 نفر بوده است. از طرفی میانگین تعداد عمره گزاران به طور سالانه حدود 2 میلیون نفر و تعداد حاجیان حدود 1,420 نفر بوده است. این تراکم جمعیت زائران و حاجیان، برنامه ریزی جامعی را برای رفع نیاز به محل سکونت می طلبد. همچنین پژوهش مذکور حاکی از آن است که مسیر اصلی عابرین پیاده طراحی شده در این پروژه، فرصت های شغلی و سرمایه گذاری زیادی را فراهم می کند که شامل هتل ها، مسافرخانه ها و سوئیت های حجاج و زائران، مراکز تجاری، مجتمع های بازرگانی، خدمات تجاری موجود در طول مسیر؛ مانند رستوران ها و کافی شاپ ها، برج های چند منظوره و... می شود. علاوه بر این، ساخت ایستگاه اصلی مونوریل و تعدادی از ایستگاه های خدمات زائران و عابران پیاده، مرکز اطلاعات، سالن همایش ها و ایستگاه خرما و رطب از دیگر ویژگی های این پروژه در دل این مرکز در منطقة قبا خواهد بود.
پروژة توسعة شهری «درب السنه» از ایده های بسیار بدیعی بود که برای زنده نگاه د اشتن یاد و خاطرة اماکن تاریخی در مدینة منوره به اجرا درآمد. مؤلفه های عمرانی و تاریخی از محورهای اساسی هستند که توسعة این منطقه بر آن ها تأکید دارد. اهمیت این پروژه از چارچوب داخلی و ملی تجاوز کرده و به موضوعی مهم در جهان اسلام تبدیل شده است.
انتظار می رود این پروژه با احداث خیابان رسول گرامی(صلی الله علیه و آله) ارتباط تفریحی، گردشگری و فرهنگی مسجد شریف نبوی و مسجد قبا را برقرار کند.
در مـاه ذی حجة سال 1434ق. کمیتة طـرح درب السنـه در شـهرداری مدینـة منوره اقـدام بـه پی گیری فعالیت های خود در چارچوب محورهایی نمود که به تصویب رسیده است. این محورها عبارت اند از تصویب شکل جدید پروژه ... به جای این که پروژه اتصال بین مسجد قبا و مسجد شریف نبوی را از طریق خیابان قبا برقرار کند، مصوب شد که این اتصال از طریق محلة البحر و محلة المغاربه و با خیابان درب السنه با عرض 300 متر برقرار گردد.
همچنین مقرر شد که روند تملک اراضی در ابتدای سال جاری شروع شود. کمیته نیز نقشة سه بعدی طراحی شده ای را آماده کرده است که نشان می دهد بعد از اجرای کامل پروژه، مسجد شریف نبوی از مسجد قبا قابل رؤیت است.
بازیابی هویت و جایگاه مطلوب
مردم مدینة منوره چشم امید به افتتاح و موفقیت این پروژة مهم در اسرع وقت دوخته اند. به ویژه بعد از جنبش عمرانی خوبی که مدینة منوره به طور کلی و منطقة مرکزی به طور ویژه به خود دیده است. موفقیت این طرح آنجایی اهمیت می یابد که بدانیم هدف از پیشنهاد آن بازیابی هویت و جایگاه مطلوب مدینة منوره به ویژه منطقة بین مسجد نبوی و مسجد قبا، با مساحتی بالغ بر دو هزار متر مربع، به عنوان شهری مذهبی و مقدس نزد تقریباً یک چهارم جمعیت جهان بوده است.
برخی از کارشناسان میراث فرهنگی اعلام کرده اند که مدینة منوره در آستانة اجرای تعدادی از طرح های توسعة باستانی و فرهنگی ـ تاریخی است؛ از جمله این طرح ها می توان به درب السنه، قصر عروه و مدینة السیره در مجاورت پارک علم و فناوری اشاره نمود. افزون بر این تعدادی طرح باستانی و تاریخی وجود دارند که بعد جهانی داشته و زبان گویای وقایع تاریخی در این شهر هستند.
این کارشناسان فهرست برخی از مزایای نسبی منطقة مدینة منوره را ذکرکردند و از طرفی بر اهمیت گردشگری پزشکی و درمانی و تقویت آن از طریق ساخت بیمارستانی بین المللی در مدینة منوره تأکید نمودند و افزودند که بحث و بررسی های مفصلی در این زمینه در حال انجام است. آن ها بر لزوم آماده سازی هر چه بیشتر و بهتر مناطق تاریخی و باستانی اشاره کردند و بر اهمیت بعد مکانی وقایع و رویدادهای سیرة شریف نبوی و لزوم فعال سازی فرصت های سرمایه گذاری در اماکن تأکید ورزیدند. کارشناسان میراث فرهنگی با اشاره به تعدادی از فرصت های سرمایه گذاری در مراکز فرهنگی و شهری که شهرداری مدینة منوره طراحی کرده؛ از جمله طرح درب السنه، و طرح توسعة قصر عروه زیر نظر شورای عالی گردشگری و آثار باستانی تأکید کردند که اجرای آن ها به تصویب رسیده است. آن ها همچنین به ارائه برخی از سازوکارهای تقویت گردشگری پایدار از طریق حفظ منابع اجتماعی اقتصادی و طبیعی برای نسل های بعدی پرداختند و افزودند:
پارک علم و فناوری که مدینة السیره را در بخشی از مساحت خود جای داده است، با بهترین استانداردهای جهانی احداث شده و سیرة پیامبرخدا، حضرت محمّد مصطفی(صلی الله علیه و آله) را روایت می کند. این کارشناسان از اجرای طرح «ابتسم» توسط وزارت علوم خبر دادند که با محوریت ترسیم تصویر ذهنی مناسب و شناخت از میراث تاریخی و فرهنگی به اجرا رسیده است. در این طرح، بالغ بر 7 هزار دانشجو در مدینة منوره با میراث اسلامی آشنا شده اند.
کتابخانه مسجد شریف نبوی...
فضایی علمی و مرکزی تاریخی
کتابخانه مسجد شریف نبوی در مدینه منوره فضایی علمی را داخل مسجد رسول الله (ص) ایجاد کرده است. خدمات این کتابخانه در راستای خدماتی است که تولیت مسجد شریف نبوی برای آسایش و رفاه زائران این مسجد ارائه می کنند. از آنجایی که کتابخانه مسجد شریف نبوی یکی از مراکز تاریخی و علمی در این شهر به شمار می رود؛ این کتابخانه آماده استقبال از زائرانی است که قصد دارند در مدت اقامت در مدینه، عطش خود را از سرچشمة علم و معرفت سیراب کنند.
تاریخ تأسیس کتابخانة مسجد شریف نبوی به سال 886 ق. باز می گردد. این کتابخانه پیش از آتش سوزی مسجد شریف نبوی در 13 رمضان همان سال تأسیس شد. در آن آتش سوزی بسیاری از گنجینه های قرآن و کتب نفیس از بین رفت. این کتابخانه در سال 1352ق. با پیشنهاد عبید مدنی، مدیر وقت اوقاف در مدینة منوره دوباره تأسیس و راه اندازی شد و اولین مدیر آن آقای احمد یاسین الخیاری تعیین گردید.
کتابخانة مسجد شریف نبوی در خود کتاب هایی را به امانت دارد که تاریخ وقف آن ها به قبل از تأسیس باز می گردد؛ مانند کتابخانة شخصی شیخ محمّد العزیز الوزیر که در سال 1320ق. وقف شده است. همچنین در حرم مطهر نبوی نیز برخی از کتاب ها به چشم می خورند که تاریخ وقف آن ها قبل از تأسیس کتابخانه است.
در حال حاضر کتابخانه در پشت بام غربی مسجد شریف نبوی واقع شده است و ورودی آن از در شمارة 10 و از طریق پله برقی است. کلیة زائران مسجد شریف نبوی امکان استفاده از کتابخانه و خدمات ارائه شده در آن را دارند. این کتابخانه دارای سالن های مطالعة مختص آقایان است که در زاویة شمال غربی از پشت بام مسجد نبوی واقع شده است. این سالن 300 صندلی را برای مراجعه کنندگان در خود جای داده است. افزون بر این، کتابخانة دیجیتال نیز در آن فعال است که مجهز به رایانه های تحت شبکه می باشد. بر روی این رایانه ها برنامه های علمی ویژه ای نصب شده که دربردارندة کتاب ها و نسخه های خطی و کتاب های صوتی و دیجیتال است و توسط کاربران استفاده می شود.
کتاب های منحصر به فرد
در این کتابخانه بخشی وجود دارد که تحت عنوان بخش «مجموعه های منحصر به فرد» شناخته می شود. این بخش در طبقه اول و دوم از سمت درِ عثمان بن عفان در منتهی الیه نخستین توسعة سعودی واقع شده است. خزانة اصلی آن شامل نسخه های خطی اصلی (اعم از کتاب و قرآن)، نسخه های کپی شده و نسخه های میکروفیلمی و دیجیتال است. همچنین کتابخانه مجهز به دستگاه های مخصوص تبدیل میکروفیلم به نسخة کاغذی، رایانه، دستگاه های استریل کردن و محافظت از نسخه های خطی و ویترین هایی جهت نمایش نمونه های نسخه های خطی به دیدار کنندگان و پوسترهای بزرگ شده از بخش هایی از نسخه های خطی و قرآن های بدیع و بی نظیر است. کتابخانه دارای بخش دیگری است که به بخش دسترسی محدود نامگذاری شده است. در این بخش از کتاب هایی محافظت می شود که قابلیت دسترسی برای همه را ندارند. بخش کتاب های کمیاب اقدام به محافظت از کتاب های نادر و کمیاب از نظر تاریخ چاپ، تزیینات، شکل ها و تصاویر و ... می کند و بخش نشریات این کتابخانه سه هزار نشریه را در خود جای داده است.
کتابخانة مسجد شریف نبوی دارای بخش کتابخانة صوتی است که در ورودیِ شماره 17 واقع شده است. این بخش اقدام به جمع آوری و حفظ تلاوت ها، درس ها، خطبه ها و نمازهایی می کند که در حرمین شریفین اجرا می گردند. محتویات این کتابخانه بیش از صد هزار ساعت صوت ضبط شده بر روی نوارهای کاست و لوح فشرده و لوح های چند رسانه ای است.
افزون بر این، بخش فنی کتابخانه که در ورودی 9 واقع شده؛ از جمله وظایفش جلد کردن، ترمیم، استریل کردن نسخه های خطی و کتاب ها و کپی گرفتن از کتاب های مورد نیاز پژوهشگران و زرکوبی روی کتاب های جلد شده می باشد.
نمایه سازی و طبقه بندی
با عنایت به اهمیت نمایه زنی، طبقه بندی و خرید، ریاست کتابخانه بخش خاصی را در ورودی شماره 9 به این کار اختصاص داده است که به نمایه زنی و ثبت کتاب های وارد شده به کتابخانه در نرم افزارهای کتابداری می پردازد. در عین حال بخش خرید موظف به خرید و تأمین کتاب های جدید برای کتابخانه است. از دیگر وظایف این بخش دریافت و انتقال کتاب های موقوفه ا ی است که برخی از مردم در زمان حیات خود یا بعد از مرگ برای کتابخانه وقف می کنند.
ریاست این کتابخانه بخش دیگری را نیز تأسیس کرده است که شامل کتاب های تکراری و غیر ضروری برای مراجعه کنندگان است. این کتاب ها در میان مساجد و کتابخانه های عمومی در جای جای دنیا توزیع می شود. بخش کامپیوتر کتابخانه وظیفه وارد کردن شناسنامه و فهرست موضوعات کتاب ها در کامپیوتر را به عهده دارد. این کار بعد از آن انجام می شود که برنامة مخصوصی برای ثبت فهرست کتب، نسخه های خطی و نشریات تهیه شده است. همچنین در این بخش کپی کتاب ها و میکروفیلم ها به وسیلة اسکنر در دستگاه ذخیره می شوند. علاوه بر این ذخیره و نگاهداری صداها و تصاویر ضبط شده در کامپیوتر از جمله وظایف این بخش است.