اسنادی از حج گزاری ایرانیان در سال 1324 ق.

نوع مقاله : تاریخ و رجال

نویسنده

چکیده

نسخة خطی شمارة (1481) در کتابخانة مجلس سنا که به کتابخانة مجلس شورای اسلامی منتقل شده، حاوی مجموعه‌ای از اسناد و مدارک است و در فریم 21 و 22 و 23 تصویر آن، سه سند آمده که محتوای این سه برگ از این قرار است:

موضوعات


نسخة خطی شمارة (1481) در کتابخانة مجلس سنا که به کتابخانة مجلس شورای اسلامی منتقل شده، حاوی مجموعه‌ای از اسناد و مدارک است و در فریم 21 و 22 و 23 تصویر آن، سه سند آمده که محتوای این سه برگ از این قرار است:
برگة اول
عریضة عدّه‌ای از حجاج متشخّص و معنونِ آن سال، به ارفع الدوله سفیر کبیر ایران در استانبول است، در سپاسگزاری و تشکّر از خدمات مفخّم السلطنه، سرکنسول ایران در جدّه که زیر نظر برادرش سفیر ایران در استانبول رسیدگی به امور حجاج ایران را به عهده داشته و از عهدة این مسئولیت به‌خوبی برآمده است.
برگة دوم
عریضة چند تن از حجاج ـ که بیشترشان همان‌ها هستند که عریضة اول را امضا کرده‌اند ـ به صدر اعظم ایران در سپاسگزاری از خدمات سرکنسول ایران در جدّه مفخّم السلطنه در رسیدگی به امور حجاج ایران و بعض حوادث آن سال.
برگة سوم
گرچه به امضای تعدادی از حجاج رسیده، اما در حقیقت بیانیة کسنولگری ایران در جدّه است دربارة نرخ کرایه شتر از جدّه به مکه و از مکه به عرفات و مشعر و منا و اینکه چیزی از آن عاید کنسولگری نمی‌شود. فقط هر نفر 3 تومان به کنسولگری می‌پردازد، برای حق امضا که در مقابل آن تمبر 3 تومانی چسبانده می‌شود.
همان‌طور که در تصویر این اسناد مشاهده می‌شود، متن هر سه صفحه به خط یک نفر و مربوط به حج سال 1324ق. می‌باشد و گوشه‌ای از وضعیّت حجاج ایرانی، مدیریّت حجاج در آن سال‌ها، حضور افراد سرشناس ایرانی و وضعیت عمومی حج آن سال بازگو شده است.
برخی مطالب که از این سه سند استفاده می‌شود عبارت است از:
1. در آن سال حجاج ایرانی با راحتی و امنیت حج را به انجام رسانده‌اند.
2. در رؤیت هلال ذی‌الحجه بین شیعه و سنی اختلاف شده و شیعیان یک روز دیرتر از اهل‌سنت به عرفات رفته‌‌اند و از سوی شریف مکه سیصد نفر نظامی به فرماندهی امیر طائف، حفاظت از حجاج ایران و شیعیان دیگر را در عرفات و مواقف مشرّفه به عهده داشته‌اند.
3. جمع زیادی از شیعیان کشورهای دیگر همراه با حجاج ایران به مواقف مشرّفه عرفات و مشعر و منا رفته و برای شاه ایران دعا کرده‌اند.
4. خیمة کنسولگری ایران در منا مجلّل و با شکوه و مزیّن به پرچم شیر و خورشید بوده و در شب یازدهم ذی‌الحجه در آن مراسم جشن و آتشبازی و مهمانی برپا بوده است.
5. شریف مکه با ایرانیان همکاری و تعامل خوبی داشته است.
6. نام عدّه‌ای از متشخّصین که در آن سال حج‌ گزارده‌اند، ذکر شده است.
7. بخشی از حجاج ایرانی از طریق دریا به جده آمده و پس از حج، از همان راه دریا بازگشته‌اند و علی‌القاعده بخشی هم از طریق خشکی آمده‌اند.
متأسفانه به هنگام تبدیل حکومت‌های خاندانی و هرج و مرجی که در فاصلة استقرار دو حکومت پیش می‌آمده و نادانی برخی رجال فرهنگ و سیاست در کشور عزیزمان، بسیاری از اسناد و مدارک سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از میان رفته و نابود شده است و آنچه در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی و نزد اشخاص و خاندان‌ها مانده، معرّفی و فهرست و طبقه‌بندی نشده است؛ به همین سبب راه پژوهش در موضوعات تاریخی برای پژوهشگران هموار نیست. به‌عنوان نمونه عرض می‌کنم: در سال 1118ق. سلطان حسین صفوی یک شمّامه (خوشبوکنندة) گرانبها که حدود 15 کیلو وزن داشته؛ به شکل کُره، قالبش از طلای ناب، درونش عنبر خالص و روی آن صدها گوهر گرانبها نصب شده، برای مرقد نبی‌اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌سازد و به مدینة منوره می‌فرستد. در مدینه بر آن هدیة شاهانه داستانی تلخ و طویل می‌گذرد و به سرقت می‌رود و قطعه‌قطعه شده به فروش می‌رسد. به هنگام پژوهش دربارة آن، با جست‌وجوی زیاد، هیچ سندی دربارة آن در کشورمان نیافتم و مرحوم استاد ایرج افشار پس از بی‌اطلاعی دربارة آن، در پاسخم گفت: اسناد ایران فهرست و طبقه‌بندی نشده است. بحمدالله با استفاده از منابع دیگری، آن پژوهش یگانه انجام شد و در «المدنیّات» به چاپ رسید و در منابع ایرانی تنها پس از چاپ، در دو نسخة خطّی چهار بیت شعر دربارة آن یافتم.
امید است کتابخانه‌های بزرگ با بهره‌گیری از آگاهان و علاقه‌مندان و کارشناسان، به فهرست و چکیده‌نویسی و طبقه‌بندی اسناد و مدارک خود اقدام کنند و راه را به اشخاصی که اسناد و مدارک در اختیار دارند نشان دهند و در یک نهضت همگانی اسناد و مدارک موجود چکیده نویسی و فهرست شود.
سند اول:
عریضه از طرف عموم حجاج ایران
حضـور مرحمت ظهور جناب مستطـاب اجـلّ اکـرم اشـرف افخـم آقای پرنس ارفع الدوله، سفیرکبیر دولت علیّة ایران، مقیم اسلامبول ـ دام اجلاله العالی ـ است.
تصدّقت شویم، از فضل خداوند قادر متعال و از یُمن توجّهات کاملة جناب مستطاب اجلّ اشرف اکرم ـ دام اِجلاله ـ امسال از هر جهت به عموم حجاج ایران در حجاز خوش گذشت. جناب حاجی مفخّم السلطنه جنرال قونسول جدّه، زیاده از حدّ تصوّر، متحمّل زحمات عموم حجاج بودند. ترتیبات قافلة راه جدّه و مکة مکرّمه را به‌طوری داده بودند که عموم حجاج به سلامتی، بدون اینکه ضرر جانی و مالی وارد بیاید، وارد مقصد گردیدند و خود جناب مفخّم السلطنه به جهت محافظت حجاج ایرانی، در اوایل ذی‌حجّه، از جدّه به مکّة مکرّمه آمدند و به واسطة اختلافی که در رؤیت هلال، ما بین اهل‌تشیّع و تسنّن شده بود، متحمّل زحمات و مصدر خدمات فوق العاده گردیدند. یک شب که حجاج ایرانی در عرفات بیشتر ماندند و تمام حجاج عثمانی به طرف منا رفته بودند، امیر طائف را با سیصد نفر عسکر عرب به جهت محافظت دورة ایرانی از جناب شریف مکة مکرمه خواهش و معیّن کرده بودند و در زیر سایة بیدق شیر و خورشید، بسیاری از شیعه‌های عراق و مصر و هند در عرفات مانده بودند و با حجاج ایرانی یکجا حرکت می‌کردند. جان و مال آن‌ها هم محفوظ بود. وقت حرکت از عرفـات به منا، عمـوم اعراب شیـعـه به دعـای خـیر «اللّـهمّ انـصر سلطان العجم» رطب اللّسان بودند.
الحمدلله از مراتب کفایت و قانون دانی جناب مفخّم السلطنه، توقّف حجاج ایران در منا و عرفات و مشعرالحرام با کمال امنیّت و شرافت و احترام گذشت و جناب جنرال قونسول همه‌جا همراه قافله، مواظب امورات حجاج بودند. شب عید اضحی در منا چراغانی و آتش‌بازی و مهمانی بسیار مفصّل ترتیب داده بودند و دستگاه جنرال قونسولگری در منا به‌طوری مزیّن و مجلّل و با شکوه بود که باعث افتخار و سرافرازی همة ایرانی‌ها شده بود. پس در این صورت بر همة حجّاج لازم و واجب است که مراتب رضایت خودمان را از زحمات و خدمات جناب آقای حاجی مفخّم السلطنه به حضور مبارک عرض نماییم که مرحمتی در حق معزی الیه بشود. فی 14 شهر ذی حجة الحرام 1324

تأییدیّه‌های اطراف ورقه بدین صورت است:
1- حضور مبارک حضرت اقدس اشرف یگانه، پرنس دولت و ملّت آقای ارفع الدوله ـ ادام الله بقاه ـ بعد از یک دنیا تشکرات و دعوات خالصانه نسبت به وجود مبارک حضرت اقدس، تبریک می‌گویم به وجود مبارکِ برادری مثل حضرت اجل آقای مفخّم السلطنه ـ مُدّظلّه ـ و اگر بخواهم شرح خدمات ایشان را به دولت و ملّت جعفری ـ سلام الله علیه ـ این [؟] عرض نمایم، باید کتابی تألیف نمایم و عریضة جداگانه عرض نمایم. اعتماد الاسلام
سجع مهر: هو المعزّ محمد اعتماد الاسلام
2- حضور مبارک حضرت اشرف اسعد ارفع امنع سفیر کبیر ـ ادام الله ظلّه العالی ـ عرض می‌شود. جهت قدردانی می‌خواهد که قدر خدمت و زحمات و خدمت‌های دولتی جناب جلالتمآب اجل آقای حاجی مفخّم السلطنه دام اقباله العالی را بداند. خالی از تعریف هیچ پدر مهربانی دربارة اولادش تا این پایه دلسوزی و مهربانی که معظّم الیه دربارة زوّار فرموده، ندارد. گذشته از طمع و غرض از کیسة فتوّت رعایت فقرا و مستضعفین رسیدگی شخصی مهربانی، دلسوزی اندازه ندارد. چه جشنی ملوکانه در منا بر پا فرمودند که در حکومت‌های بزرگ مثل شیراز و خراسان و سایر ولایات این شکل [؟] امکان ندارد، آن هم با نبود اسباب، فقیر متعجّب بودم که در همچو جایی هیچگونه اسباب جشن امکان ندارد، از کجا این تهیة چراغانی [و] آتشبازی [و] غذاهای مطبوخ را فراهم آورده‌اند؟! واقعاً فرض دولت است که بر ارتقای جاه و منصبش افزوده، قدردانی داشته باشند که مایة افتخار دولت و ملت است. سجع مهر : محمد مؤید التولیه
3- بسم الله خیر الأسماء. آنچه را که حضرات حجّاج بیت الله الحرام مرقوم فرموده‌اند صحیح و متین است و خدمات لایقة ایشان را در عریضة علی‌حده حضور مبارک حضرت مستطاب اجلّ اکرم پرنس آقای ارفع الدوله ـ زید مجدُه ـ اظهار می­دارم
و أنا العبد الآثم الجانی کاظم الحسینی الواعظ الطهرانی سلطان المتألهین
سجع مهر: سلطان المتألهین
4- بسم الله تعـ[ـالی] شأنه. مراتب مزبوره را که حضرات حجاج بیت الله الحرام از جناب مستطاب حاجی مفخّم السلطنه مرقوم داشته‌اند، خلاف در آن نیست. الحقّ سزاوار آن بود که خدمات لایقة ایشان را داعی در عریضة علیحده به حضور مبارک اجلّ اکرم پرنس آقای ارفع الدوله زید إجلاله شرح و بسطی می‌دادم. العبد المذنب خادم الشریعه سید احمد الرشتی. سجع مهر: ... الحسینی ...
5- هو. مراتب موقومه صحیح و بلاخلاف است. اقدامات مجدّانة جناب مستطاب اجل آقای حاجی مفخّم السلطنه اسباب آسایش عموم حجّاج بوده [؟] حاصله با اختلافی که در میان اهل جماعت و شیعه واقع شد در حفظ مراتب و حقوق حجاج ایرانی اقدامات صحیحه فرمودند.
امیر حسین شاهسون [؟].
سجع مهرها: 1ـ غیر واضح 2ـ غیر واضح 3ـ ملک التجّار 4ـ امیر.

6- مراتب مسطوره در متن [؟] به قرار لیست که مرقوم شده، صحیح است.
سجع مهر: مؤتمن الرعایا
سجع مهر دیگر، ناخوانا
7- از روز حرکت اسلامبول، از کشتی تا یَنْبُع، از آنجا تا مدینة منوره، از آنجا تا مکه معظمه، تا آخر، اقدامات جناب جلالتمآب اجل حاجی مفخم السلطنه قونسول دولت علیّة ایران را به‌طور صحیح تحقیق نموده، در موقع سهولت، مرور و اجتیاز حجاج شیعه ایران را انجام داده، جای همه قسم تشکر است، خاصه مسائل اختلاف، و اوضاع عرفات و منا در مملکت خارجه، و این‌گونه اسباب آسودگی خارج از قدرت مأمور و دولت بود به عمل آورد. همه را لازم است.1 و به موقع بگویند. زنده باد دولت و قونسول ایران. حرّره الأحقر الجانی محمد.
8- بسم الله خیر الأسماء. الحق جناب جلالتمآب اجلّ اکرم افخم عالی، آقای حاجی مفخّم السلطنه ـ دامت شوکته ـ مرد کاردان سیاسی کافی است و دعای وجود مبارکش لازم است. امساله هرگاه این وجود شریف نبود اختلاف بین جماعت تشیّع و تسنّن اسباب خیلی زحمت می‌شد. بحمدالله از یُمن اهتمامات و اقدامات مجدّانة این شخص غیور دولت خواه ملّت پرست، حجاج ایران در حجاز، خصوص در منا و عرفات مرفّه الحال و سربلند بودند. خداوند امثال این‌گونه مأمورین را که در ممالک خارجه باعث افتخار ایرانیان است، زیاد فرماید، به حقّ محمد و آله الطاهرین. اقل أهل الذکر محمد الموسوی البهبهانی 16 ذی حجة الحرام 1324
سجع مهر: صدر المتکلّمین
9- بسم الله تعالی، مراتب مسطوره، متین، صحیح و مطابق واقع است... سجع مهر: عبده ... الشیخ
10- حضور مبارک حضرت اشرف اسعد ارفع امنع سفیر کبیر ـ ادام الله ظله العالی ـ معروض می‌دارد. بعد از عرض مراسم دعا گویی، می‌خواهد که قدر زحمات و خدمات دولتی جناب جلالتمآب، اجلّ آقای مفخّم السلطنه ـ دام اقباله العالی ـ بداند. خالی از تعریف، همچو [؟] پدر و برادر مهربانی دربارة اولاد و برادر خود، تا این مرتبه دلسوزی و مهربانی که معزی الیه دربارة حجاج فرمودند، ندارد که بدون غرض و طمع در حق عموم حجاج فرمودند. به واسطة این همه مهربانی‌ها که ایشان فرمودند عموم حجاج دعاگوی وجود مبارک حضرت اشرف بوده و می‌باشند. اقل الحاج داعی
سجع مهر: لا إله إلاّ الله الملک الحق المبین: محمد عبده رضا
11- حضور مبارک حضرت مستطاب اشرف ارفع امنع سفیر کبیر ـ أدام الله ظلّه العالی ـ عرض ارادت و فدویّت و دعاگویی دارم، خداوند قسمت [؟] وجود مبارک را در اهالی ایران نکرد و این خانواده را قدیم و برقرار بدارد. در مسأله حجاج بیت الله الحرام شهدالله از الطاف الهی و حُسن کفایت جناب جلالتمآب اجلّ اکرم آقای حاجی مفخّم السلطنه ـ دام اقباله العالی ـ امسال هرگاه این وجود مبارک نبود شاید بر مردم [؟] شیعه حتماً سخت می‌شد، با این اختلافی که بین فریقین واقع شد، در کمال اقتدار و امنیّت و شرف حجّاج؛ چه در مکة معظّمه، چه منا و عرفات آسوده مشغول اعمال و دعاگویی و [ ] بودند همه سال بحمدالله خوش بود ولی امسال طوری بر مردم گذشت که خیلی اسباب مزید دعاگویی همة حجاج شد، اگر چه آنجا که عیان است، چه حاجت به بیان است، از باب شکر نعمت عرض نمودم. الداعی عبدالله الحسینی القمی احتشام.
سجع مهر: عبده الراجی عبدالله الحسینی
12- مراتب مسطوره مطابق واقع است. سجع مهر: محمد الرضوی
13- مراتب مسطوره شهدالله صحیح است. خداوند بر قوّت و شوکت اسلام بیفزاید، مشخص [؟] است که امسال خیلی بر تمام حجاج از همه جهت خوش گذشت.
سجع مهر: 1 : محمد علی.... 2 : صارم نظام 3 : عبده الراجی عبدالله الحسینی
14- مراتب مسطوره صحیح است. سجع مهر: هو العلیّ الأکبر
15- الحق آنچه عرض شده، حق بزرگیِ آقای مفخّم السلطنه ـ دام اجلاله ـ ادا نشده.
سجع مهر: علی نقی
16- چنانچه مرقوم و مسطور شده، صحیح ما واقع است، و از جناب جلالتمآب اجلّ آقای مفخّم السلطنه ـ دام اقباله العالی ـ فوق العاده محبّت و مهربانی در حق عموم حجاج حاصل است.
سجع مهر: عبدالوهاب.
17- مراتب مسطوره صحیح و واقع است. سجع مهر: حاجی...
18- مراتب مسطوره کما رُقم فی المتن صحیح است اقلّ الحاجّ محمد
سجع مهر ناخوانا
19- مراتب مسطوره صحیح و واقع است. اقلّ محمدرضا ابن لطفعلی
20- حضرت مستطاب اجلّ آقای مفخّم السلطنه در غایت لطف و مرحمت در حقّ حجّاج عنایت فرمود. اقلّ سیّد جواد 21- چنانچه مرقوم و مسطور شده، صحیح و واقع است، و از جناب جلالتمآب اجل آقای مفخّم السلطنه ـ دام اجلاله العالی ـ فوق العاده محبّت و مهربانی در حق عموم حجاج حاصل است.
صحیح، الأقل علی شهباز
22- به مراتب مسطوره، اقل حاجی آقا شهادت دادم، صحیح است: سجع مهر: حاجی آقا
23- به مراتب مسطوره صحیح و واقع است. سجع مهر ناخوانا
سند دوم:
عریضه از طرف عموم حجاج ایرانی
حضور مبارک حضرت مستطاب اجلّ اکرم امجد اشرف آقای صدر اعظم مدّظلّه العالی است.
تصدّق حضور مبارکت شویم. از تفضّلاب خداوندی، امسال از جهت خوشی هوا و امنیّت راه‌ها به عموم حجاج ایرانی خوش گذشته، در تمام اماکن مقدّسه به آسودگی و مرفّه الحال به دعاگویی ذات اقدس وجود اعلی حضرت همایون شاهنشاهی ارواحنا فداه، و حضرت اجلّ اکرم اشرف اعظم ـ مدّ ظلّه العالی ـ مشغول بوده و هستیم. جناب حاجی مفخّم السلطنه جنرال قونسول دولت علیّة ایران، از اول ورود حاج ایرانی به جدّه تا امروز، کمال مواظبت و مراقبت را در فراهم آوردن اسباب سهولت مسافرت حجاج به عمل آورده، از فضل خداوند متعال، و از توجّهات کاملة اولیای دولت علیّه، عموم حجاج به سلامتی و خوشوقتی، از هر طرف وارد مکة مکرمه شدند و جناب حاجی مفخّم السلطنه، در اوایل ذی حجّه از جدّه به مکه وارد شدند.
در رؤیت هلال، ما بین اهل تشیّع و تسنّن اختلاف واقع شد. در مکه روز پنجم ماه را شهرت دادند که ششم است. حجاج ایران که از طرف دریا و جدّه به مکه آمده بودند از این اختلاف زیاده از حدّ مضطرب الحال بودند، تا اینکه روز هفتم ماه، قبل از ظهر، قافلة شامی با محمل دولت وارد مکه شدند. عموم علمای عظام و مجتهدین کرام و معتبرین حجاج که همراه قافلة شامی بودند، در رؤیت هلال شب چهار شنبه متّفق القول شدند، و احدی از حجاج ایرانی پیدا نشد که رؤیت هلال را شب سه‌شنبه اقرار کند. بنابراین، در میان جماعت شیعه و سنی اختلاف واقع شد و از حکومت محلّیه به عموم مطوّفین و حمله‌داران قدغن اکید شد که حجاج را به طرف منا حرکت بدهند.
اتباع دولت جاوید آیت ایران، به جنرال قونسولگری پناه برده، اظهار نمودند که اگر ما با عثمانی‌ها حرکت بکنیم حجّمان باطل خواهد شد و جناب حاجی مفخّم السلطنه به عموم حجاج ایران قوّت قلب و دلداری داده، گفتند: آنچه دلخواه و میل ایرانی‌ها است همان طور رفتار خواهم نمود. عموم حجاج با کمال دل‌خوشی و مسرّت از قونسولخانه بیرون رفته، فردای آن روز؛ یعنی هشتم ماه، همة حجاج ایران به طرف منا و عرفات حرکت نمودند. روزی که ایرانی‌ها وارد عرفات شدند عثمانی‌ها از آنجا حرکت می‌کردند. به خواهش و اقدامات جناب مفخّم السلطنه برای محافظت مال و جان حجاج در عرفات، جناب شریف مکه سیصد 300 نفر عسکر عرب را به ریاست امیر طائف به جهت کشیک دورة ایرانی معیّن نمودند و جمع کثیری از شیعه‌های اعراب عراق و مصر و هند در عرفات مانده بودند و با حجاج ایرانی یکجا حرکت می‌کردند و در سایة بیدق دولت علیّه ایران، جان و مال آن‌ها هم محفوظ بود. وقت حرکت از عرفات به منا، عموم اعراب شیعه به دعای خیر «اللّهمّ انصر سلطان العجم» رطب اللّسان بودند.
الحمد لله از یُمن کفایت و درایت و قانون دانی جناب مفخّم السلطنه توقف حجاج ایرانی در منا و عرفات و مشعرالحرام با کمال امنیّت و شرافت و احترام گذشت و جناب جنرال قونسول به جهت محافظت حجاج، از روز حرکت مکه به طرف منا، همه‌جا همراه قافله بودند. شب عید اضحی3 در منا چراغانی و آتشبازی و مهمانی بسیار مفصّل ترتیب داده بودند. در واقع چادر جنرال قونسولگری در منا، به‌طوری مزیّن و مجلّل و با شکوه بود که باعث افتخار و سربلندی همة ایرانی‌ها شده بود. لهذا بر خودمان واجب و لازم دانستیم که مراتب زحمات و خدمات جناب مفخّم السلطنه را به حضور مبارک عرض نماییم، که مستحق همه‌گونه تحسین و تلطیف از طرف اولیای دولت جاوید آیت می‌باشد. 14 شهر ذی‌حجة الحرام 1324
شهادت‌های اطراف ورقه به این صورت است:
1- بسم الله تعالی. مراتب مسطوره، متین و صحیح و مطابق واقع است، إن شاء الله.
سجع مهر: عبده الراجی مسیح
2- بسم الله خیر الأسماء. الحق جناب جلالتمآب اجلّ اکرم افخم عالی آقای حاجی مفخّم السلطنه ـ دامت شوکته ـ مرد کاردان سیاسی کافی است و دعای به وجود مبارکش لازم است. امسال هرگاه این وجود مبارک نبود اختلاف بین جماعت تشیّع و تسنّن اسباب خیلی زحمت می‌شد. بحمدالله از یُمن اهتمامات و اقدامات مجدّانة این شخص غیور دولت خواه ملت پرست، حجاج ایران در حجاز، خصوص در منا و عرفات مرفّه الحال و سربلند بودند. خداوند متعال این‌گونه مأمورین را که در ممالک خارجه باعث افتخار ایرانیان است زیاد فرماید، به حقّ محمد و آله الطاهرین. الداعی الأقل محمد الموسوی البهبهانی من أهل الذکر. 15 ذی حجة الحرام، 1324
سجع مهر: محمد الموسوی صدر المتکلّمین
3- هو. مراتب مرقومة در متن صحیح است. از اقدامات مجدّانة جناب مستطاب اجلّ آقای حاجی مفخّم السلطنه، همه قسم آسایش جهت حجّاج فراهم گردید و باعث ازدیاد دعاگویی ذات مقدس ملوکانه ـ ارواحنا له الفدا ـ گردید. امیرحسین سجع مهر: امیر
4- مراتب مسطورة در متن به قراری است که مرقوم شده، صحیح است.
سجع مهر: مؤتمن الرعایا
5- مراتب مرقومة در متن صحیح است.
سجع سه مهر: 1ـ عباسقلی انتظام الأنام [؟] 2ـ محمدتقی ملک التجّار 3ـ علینقی
6- مراتب متن کالشمس فی وسط السماء ظاهر، و این‌گونه اقدامات جناب مستطاب اجل ثانی [؟] حاجی مفخّم السلطنه قونسول دولت علیّة ایران در موقع اختلاف در مملکت خارجه که خارج از قدرت بشر بوده همه را دیده، جای دارد به آواز بلند بگوییم: زنده باد دولت و قونسول ایران، که اهالی چند دولت در زیر بیدق ایران پناهنده بودند. شکر لله. حرّره الأحقر محمدحسن محرّر
موسوی. سجع مهر: محمدحسن
7- بسم الله تعالی شأنه. آنچه را که حضرات حجاج بیت الله الحرام در این ورقه مرقوم داشته‌اند صحیح است، خلافی در آن نیست. جناب آقای حاجی مفخّم السلطنه زیاده از آنچه به خیال در آید آقایی مزبور در حق حاجّ مرعی داشته‌اند، العبد المذنب.4
سجع مهر: الله علی... علی یعنی ...
8- بسم الله الرحمن الرحیم، واضع است و پیدا، ظاهر است و هویدا، کالشمس فی رابعة النهار، حُسن کفایت و همراهی و خدمات لایقة حضرت مستطاب اجل اکرم آقای مفخّم السلطنه ـ دام اجلاله العالی ـ بالنسبه به عموم حجاج بیت الله الحرام همه ساله، خصوصاً امسال به جهت این اختلافی که بین فریقین پیدا شد، که اگر کفایت و تدابیر حضرت ایشان نمی‌شد تمام حاجّ حجّشان ناقص و عملشان باطل شده بود. بحمدالله والمنّه به قسمی همراهی فرمودند که حضرات شیعه را و دین و دولت را جانی تازه دادند. به تمام حجاج دعای ایشان لازم، و در خود دولت علیّة ایران و اهالی مجلس دارالشوری ملی واجب و لازم است که این قسم از خادمان دولت را قرین افتخار بسازند. و أنا العبد الآثم الجانی کاظم الحسینی الواعظ الطهرانی سلطان المتألّهین
سجع مهر: کاظم الحسینی سلطان المتألّهین
9- حضور مبارک حضرت اشرف اسعد امجد ارفع امنع صدارت عُظمی ـ أدام الله أظلاله علی رؤوس الأکابر و الأصاغر ـ عرض می‌شود، فقرای فی سبیل الله که در عالم کون و فساد، بصیرتی کامل حاصل نموده‌اند، بالنسبه در عالم خداخواهی و نوع پرستی مکلّف‌اند از دولت و ملت مدام آسایش عموم ابنای جنس را به واسطة رجال کاردان خداپرست با همت و فتوّت ملتمس و متمنّی باشند. شهد الله در این سفر بیت‌الله که این فقیر گمنام، با عدم رابطه و آشنایی و سابقة خدمت جناب مفخّم السلطنه رسید واقعاً شهد الله او را یکپارچه عدل و انصاف و رأفت و نوع‌پرست دید. این طفل یکشبه ره صد ساله می‌رود. این وجود مبارک چشم از خواب و راحت و آسایش پوشیده، به خدمت و رسیدگی حال زوّار و حاج به پایه‌[ای‌] دلسوزی و مهربانی می‌فرماید که هیچ پدر مهربان دربارة اولادش این‌گونه مهربانی ندارد. واقعاً عرض می‌کنم فرض حضرت صدارت عظمی است که بر درجات ایشان افزوده، قدردان این قبیل مأمورین با عقل و هوش بی‌طمع باشد و در مقام تلافی زحماتش برآمده، که اسباب شوق و ذوق سایرین بوده باشد، که مایة افتخار دولت و دولتیان و ملت می‌باشد. اگر وضع رفتارش را عرض کنم می‌ترسم حمل بر خیالی و غرض شود. فقیر گمنام میرزا حسین عشقی ذهبی شیرازی ساکن طهران.
سجع مهر: محمدحسین مؤید التولیة
10- حضور مبارک حضرت اقدس اشرف اسعد انفع ارفع آقای صدراعظم ـ أدام الله بقاه ـ بعد از اظهار دعوات خالصانة خودم نسبت به وجود مبارک حضرت اقدس ـ مُدظله ـ البته به نظر مبارک هست وقتی که از سفر فرنگستان مراجعت نمودم، حالات مأمورین دُوَل متحابّه را از بنده سؤال فرمودید و عرض کـردم. هفده سال قبل هم مکة معظمه مشرّف شدم و در تمام مسافـرت‌های خودم به دُوَل خـارجه، قنـاسل دُوَل را مشـاهده کردم. حال در باب خدمـات حضرت اجـلّ آقـای مفخّم السلطنه ـ زیده بقاه ـ نسبـت به دولت جاوید آیت و ملت حنیف جعفری ـ سلام الله علیه و علی آبائه و ابنـائه ـ همیـن قدر عرض به حضور مبارک دارم اگـر دولت و ملت پنجاه نفر آدم که شرافت خود را بداند داشته باشد، ایران به تمام دُوَل و مِلل افتخار دارد. دعاگو اعتماد الإسلام.
سجع مهر: هو المعزّ محمد اعتماد الإسلام
11- حضور مبارک حضرت اشرف اسعد اکبر ارفع صدارت عُظمی ـ مُدّظلّه العالی ـ معروض می‌دارد این داعی و معروفین این داعی از ملت پرستی و کاردانی جناب مستطاب آقای مفخّم السلطنه و مراحم و التفات‌های ایشان در حق حجاج ایرانی بالمشاهده [کذا] و بعین الیقین ملحوظ گردید. شهدالله قصوری و فتوری در ملت‌پرستی آن جناب در این سفر مشاهده نشد. به همین واسطه عموماً دعاگوی حقیقی حضرت اشرف بوده و می‌باشند. الداعی.
سجع مهر: لا إله إلا الله الملک الحق المبین. محمد عبده[؟] رضا
12- حضور مبارک حضرت مستطاب اشرف اسعد اعظم صدارت عُظمی ـ ادام الله بقاه ـ عرض می‌کند داعی سید عبدالله احتشام الواعظین قمی که سال‌های سال خودم و پدرم دعاگوی وجود مبارک هستم و امسال موفّق شده به زیارت بیت الله‌الحرام مشرّف شده، الحق و الانصاف بینی و بین ربّی از حسن کفایت و اصالت و کاردانی جناب جلالتمآب اجلّ اکرم آقای مفخّم السلطنه ـ دام اقباله ـ طوری به حجاج عجم خوش‌گذشت که توصیف ممکن نیست. در کمال آسودگی و رفاهیّت و امنیّت، با این اختلافی که بین فریقین در خصوص عید اتّفاق افتاد. تمام مردم دعاگو بودند. خداوند بزرگ [؟] وجود مبارک حضرت مستطاب اشرف ارفع اسعد اعظم را از اهالی ایران نگیرد و امثال این نوع خدمتگزاران دولت و ملت را محفوظ بدارد که اسباب افتخار دولت و ملت هستند. اگر چه توضیح واضحات است عریضه کردنی، ولی از باب تذکره و شکرانة نعمت است. الداعی عبدالله [؟] الذاکر الحسینی احتشام القمی. سجع مهر: عبده الراجی عبدالله الحسینی
13- هو. حضور مبارک حضرت مستطاب، اجلّ اکرم افخم اسعد اعظم آقایی، آقای صدارت عُظمی ـ ادام الله بقائه علی رؤوس المسلمین ـ عرض می‌شـود. فدوی فدایی و ارادت کیش واقعی سید اسدالله مشیر السادات منتخب التولیه آستان ملک پاسبان رضوی ـ صلوات الله علیه ـ که در دو سال قبل از طرف آستان مبارک رضوی به حاملی خلعت آستانة مرحوم مغفور خلد آشیان، اعلی حضرت همایونی ـ انار الله برهانه ـ طهران آمده و به واسطة مرافعة طرفیّت با مرحوم آقا غلامحسین هروی در ظلّ مرحمت عالی آسوده شدم، در هذه السنه موفّق شده به زیارت بیت الله الحرام مشرّف شده، الحقّ و الانصاف بر خود لازم دانسته که مراحم و کفایت و کاردانی جناب جلالتمآب اجلّ اکرم آقای مفخّم السلطنه ـ دام اقباله العالی ـ عرضه بدارد. امساله از مرحمت ایشان به قدری بر حاجّ خوش گذشت که مافوق آن تصوّر نمی‌شود که اگر خواسته باشم شمّة عرضه بدارم مثنوی هفتاد من کاغذ شود. سجع مهر: اسدالله بن محسن الحسینی
14- الحق مراتب مسطوره توضیح و اضحات است. سجع مهر: علی نقی
15- مراتب مسطوره، چنانچه عموم حجاج نوشته‌اند صحیح و مطابق واقع است. در حق ماها و سایرین، غیر از محبت و مهربانی از جناب جلالتمآب اجلّ آقای مفخّم السلطنه ـ دام اقباله ـ چیزی دیگر نشده است. سجع مهر: عبدالنبی
16- چنانچه مرقوم و مسطور شده، صحیح و واقع است و از جناب جلالتمآب أجلّ آقائی مفخم السلطنه ـ دام اقباله العالی ـ فوق العاده محبّت و مهربانی در حقّ عموم حجاج حاصل است.
اقلّ الحاج علی شهباز
17- شهدالله آنچه5 تشکر از حُسن کفایت و بزرگی جناب جلالتمآب ـ اجل اکرم ـ آقای مفخّم السلطنه ـ دام اقباله ـ عرض بشود، حق جناب ایشان ادا نشده. الداعی محمود الرضوی القمی.
سجع مهر: محمود الرضوی
18- به مراتب مسطوره اقلّ حاجی آقا شهادت دادم، صحیح است. سجع مهر: حاجی آقا
19- به مراتب مسطوره صحیح و واقع است. دو سجع مهر ناخوانا
20- مراتب مسطوره، توضیح واضحات است از حُسن کفایت جناب جلالتمآب اجلّ آقای مفخّم السلطنه ـ دام اقباله العالی ـ خیلی اسباب مزید دعاگویی شد.
سجع مهر: 1ـ محمد علی 2ـ صارم نظام
21- مراتب مسطوره صحیح است. سجع مهر: هو العلیّ الأکبر
22- مراتب مسطوره صحیح. اقل محمد رضا ابن حاجی لطفعلی مرحوم
23- مراتب مسطوره صحیح و واقع است. سجع مهر ناخوانا است
سند سوم:
از حجاج ذوی الابتهاج و الاحترام، تبعة دولت جاوید آیت ایران، که به عزم طواف بیت الله الحرام ـ زادها الله شرفاً و تعظیماً ـ وارد بندر جدّه می‌شوند استدعا می‌رود که قبل از عزیمت به طرف مکة مکرمه، کرایة شتر را از تبعة سایر دُوَل که هر روز هزاران نفر از جده به مکه می‌روند سؤال فرمایند، تا این­که به عموم تبعة دولت علیّة ایران ثابت گردد که کرایة شتر ایرانی ارزان‌تر از کرایة تبعة سایر دولت‌ ها است، از اهالی جاوه و هندوستان و مصر و ترکستان و بخارا هیجده (18) مجیدی سفید به هر شتر کرایه می‌گیرند و تبعة ایران بیشتر از ده (10) مجیدی نمی‌دهد، آن هم از نتیجة اقدامات مجدّانة جنرال قونسولگری و مخابرات کتبی و تلگرافی که با امارت جلیلة مکة مکرمه شده است می‌باشد و عین تلگرافات که در خصوص کرایه و آسایش حجاج ایران از امارت مکه رسیده، در جنرال قونسولگری حاضر است، هرکس از تبعة ایران بخواهد ببیند به دفترخانة جنرال قونسولگری رجوع نماید تا اینکه این همه خدمات و زحمات جانکاه جنرال قونسولگری جدّه، که در این ولایت متحمّل گرما و بی‌اعتدالی آب و هوا شده و شب و روز مشغول فراهم آوردن اسباب سهولت مسافرت حجاج می‌باشد، در نزد اولیای دولت علیّة و وکلای محترم ملت معظمه، مخفی و پوشیده نمانده، منظور نظر بشود.
و تمام اهالی جده و عموم حجاج می‌دانند که کرایة شتر حجاز در وقت حج از طرف امارت مکة مکرمه به جهت تبعة هر دولت معیّن می‌شود، و کرایة شتر را شیخ علی جمّال که وکیل امیر مکه است می‌گیرد. از او هم سؤال نمایند تا اینکه مشخّص و محقّق گردد که از بابت کرایة شتر و غیره، دیناری به جنرال قونسولگری عاید نمی‌‌شود.
و ثانیاً خواهش می‌شود در جدّه از طرف گماشتگان جنرال قونسولگری به موجب اعلان وزارت جلیلة خارجه و سفارت کبرای اسلامبول از حجّاج ایران غیر از سه تومان وجه امضا که در مقابل آن تمبر سه‌تومانی چسبانده می‌شود، اگر دیناری نامشروع به اسم دیگر گرفته می‌شود در حاشیة همین ورقه مرقوم نمایند. فی تاریخ ذی‌قعدة الحرام 1324
گواهی‌های اطراف ورقه
1- بسمه تعالى: نِعَمْ ما فی هذه الورقة صحیح، وشاهدنا من حضرة القُنْصُل مفخم السلطنة ـ دام إقباله ـ الاهتمامات اللّازمة لتسهیل اُمور رعیّة الدولة الإیرانیّة، بل وجوده نافع لعموم الشیعة، خصوصاً فی منى و عرفات، لما صار موقفَین هو بنفسه یحافظ على عموم الشیعة، وکروة الجِمال بأمر جناب مفخّم السلطنة ـ دام مجده ـ العرب والعجم حال واحد ولا فرق بینهما. حرّره الأقلّ هادی نجل کلیدار روضة الحیدریّة علیها آلاف الصلاة والتحیّة. سجع مهر: عبدالهادی الموسوی
2- هو الله تعالی: مراتب مسطوره، از گرفتن وجه تذکرة جده، سه 3 تومان، و کرایة شتر عرفات و جده نُه مجیدی و ده، تماماً صدق محض و محض صدق است، واقعاً از حُسن کفایت و درایت ایشان کمال امتنان و دعاگویی دولت جاوید مدّت را عامّة حجاج دانند. اقل خدّام الشریعة علی محمد الحسینی. سجع مهر: علی محمد الحسینی
3- مراتب مسطوره به قراری است که آقایان مرقوم فرموده‌اند. هزاران مرحبا به این امیر شاه‌پرست. اعتماد الاسلام. سجع مهر: اعتماد الاسلام
4- نِعَمْ، الأمر کما حُرِّر وسُطر فی هذه الورقة، وأنا الأقلّ محسن خادم روضة الحیدریّة سرکِشِک. سجع مهر: محسن بن حسن
5- مراتب مسطوره، از گرفتن تذکره جده و کرایه شتر عرفات، از حسن کفایت حضرت مستطاب اجل اکرم آقای مفخّم السلطنه ـ حفظه الله تعالی ـ می‌باشد. اقلّ الواعظین والذاکرین اشرف الذاکرین. سجع مهر: اشرف الذاکرین
6- مراتب مسطوره ذیل به قراری است که مرقوم شده، و بعد از مراجعت از منا و عرفات، حمله‌دارها از حجاج ایران کرایة خیلی زیاد مطالبه می‌کردند، وقتی که جناب جنرال قونسول از این مطلب مطّلع شدند، از امارت مکة مکرمه، کرایة مقطوعة حکومت را تحقیقات کردند، حکم نمودند در مکه جار کشیدند که کرایة عرب و عجم، سرنشین نُه مجیدی، کجاوه نه مجیدی [و] نیم است. از این اقدامات جناب مستطاب اجل آقایی حاجی مفخّم السلطنه، عموم حجاج ایران آسوده شده، و از شرّ حمله‌داران و شترداران خلاص شدند. خداوند به این وجود محترم متدیّن توفیق عطا فرماید. عبدالمذنب خادم الشریعه سجع مهر: حسین بن علی
7- این دعاگوی دولت و ملت، شهادت می‌دهد بر اینکه مضمون همین ورقه صحیح، و جناب مستطاب اجلّ اکرم حاجی مفخّم السلطنه ـ حفظه الله تعالی ـ نهایت مراقبت را در آسایش حجاج ایران دارند و الحمد لله حجاج ایرانی در خاک حجاز از یُمن کفایت این شخص غیور و ملت پرست، از تبعة سایر دُوَل، محترم [تر] و معزَّزتر است. به غیر از سه (3) تومان وجه امضا از حجاج ایرانی به هیچ اسم و رسم دیناری گرفته نمی‌شد. إن شاء الله عهد کردم که مراتب حُسن خدمات جناب قونسول را بعد از مراجعت به ایران، در منابر به عموم اهالی برسانم.
اقل السادات عبدالله الحسینی فخر الذاکرین
سجع مهر: عبده الراجی عبدالله الحسینی
8- حُسن کفایت و خیرخواهی حضرت [؟] اجل، نسبت به تمام حجاج و عابرین واضح است. حرّره.
سجع مهر: الحق مع علی وعلی مع الحق
9- انصافاً حُسن سلوک جناب جلالتمآب اجل اکرم افخم و کفایت و رعایت از حجاج در هذه السنه موجب رفاهیّت و مزید اعتبار ملت و دولت شد. سجع مهر: العبد محمد...
پی نوشت ها :
1. چند کلمه غیر واضح.
2. موسوی 16 ذی‌ حجه 1324.
3. چـراغانی و آتشبازی و مهمانی در منا در شـام روز دهـم که شب یازدهم ذی‌الحجه می‌شود انجام می‌شده است و الا
حجّاج شب دهم در مشعرالحرام وقوف می‌نمایند.
4. این خط و متن شباهت زیادی به امضای شماره (4) از سند اول دارد که نام خود را چنین نوشته: العبد المذهب خادم
الشریعه سید احمد الرشتی.
5. دوکلمه غیر واضح.