طومارِ گواهینامه حج از سده نهم هجری در موزه بریتانیا

مقدمه

گواهی‌نامه‌های حج اسنادی قانونی بوده‌اند که به عنوان گواهی‌نامه و شهادت‌نامه برای یک شخص، مبنی بر ادای مناسک حج و عمره و اعمال مختلف آن ـ اغلب به صورت نیابتی برای شخص دیگری ـ تهیه می‌شده‌اند. نمونه‌های کهن و قدیمی باقی‌مانده از این گواهی‌نامه‌ها، معمولاً به صورت طومارهای خطی، و نمونه‌های جدیدتر آنها به صورت یک یا چند برگ خطی و البته نمونه‌هایی نیز به صورت چاپی از دوره معاصر باقی مانده‌اند. این گواهینامه‌ها معمولاً حاوی نقاشی‌ها و نگاره‌های هنری زیبایی از مسجدالحرام، مسجدالنبی و دیگر مشاعر و اماکن مقدس حج و حرمین، و گاه حاوی نقاشی‌هایی از سایر مکان‌های مقدس مسلمانان، همچون مسجدالاقصی یا بارگاه‌های امامان شیعه:  بوده‌اند.

به‌نظر می‌رسد، به‌جز مقالة مفصل و ارزشمند آقای پروفسور «اولریش مارزولف» دربارة یک طومار زیارتی شیعی چاپ سنگی که نسخة فارسی آن با ترجمة خانم رکسانا زنهاری، به تازگی در دورة جدید فصلنامه «نامة بهارستان» منتشر شده و در ضمن آن، نمونه‌های دیگری از گواهی‌نامه‌های حج نیز معرفی گردیده است، هیچ پژوهش جدی و مفصل دیگری به زبان فارسی در این زمینه وجود نداشته باشد (لااقل، نگارندة سطور از وجود چنین پژوهشی آگاهی ندارد).

خوشبختانه، مجموعة قابل توجهی از طومارهای گواهینامة حج از دورة سلجوقی و ایوبی باقی مانده است که در حال حاضر در موزه هنر ترک و اسلام در استانبول نگهداری می‌شود. این طومارها بخشی از اسناد تاریخی ارزشمندی است که درون گنبد معروف به «قبة الخزنه» در میان صحن جامع اموی دمشق شناسایی شده و حاکمان عثمانی، آنها را در سال 1893 میلادی به استانبول منتقل کرده‌اند. یک نمونه از این طومارها که یک گواهی‌نامة عمرة نیابتی از سال 602 ق. (؟)  است، در حال حاضر در موزة هنر ترک و اسلام به نمایش گذاشته شده است.

از سدة نهم هجری، نمونه‌های منحصر به‌فرد دیگری از طومارهای حج باقی مانده که مشهورترین آنها، طومار موجود در موزة بریتانیا و مورخ 836 ق. / 1433م. است و ما در این نوشتار به معرفی و توصیف آن خواهیم پرداخت. نمونة جالب و ارزشمند دیگر، طومار مورخ 837ق. / 1434م. است که در حال حاضر در موزة هنر اسلامی در دوحه ـ پایتخت قطر ـ نگهداری می‌شود.

نمونه­ای دیگر از هنر زیبا، از طومارهای حج، از نیمة سدة دهم هجری، به عنوان یک نسخة خطی به شماره H1812  در کتابخانة کاخ موزة توپقاپو در استانبول نگهداری می‌شود و به نام «حج وکالت‌نامه‌سی»[1] (به معنای گواهی‌نامة حج) شناخته می‌شود. این طومار در سال 951 ق. / 1544م. برای «شهزاده محمد»[2] تهیه شده و حاوی بیش از بیست تصویر از مساجد مقدس و مکان‌های زیارتی حرمین شریفین است.

از سدة 18 میلادی، نمونه‎هایی از طومارهای زیارتی با تصاویر بارگاه‌های امامان شیعه: وجود دارد که یک نمونة مشهور آنها، موسوم به طومار «نیبور»، در موزة ملی دانمارک نگهداری می‌شود. نمونة  دیگر، طومار متعلق به «سید محمد چشتی» است که اخیراً در موزه آقاخان در تورنتو معرفی شده است. طومار زیارتی چاپ سنگی موجود در یک مجموعة شخصی در کی‌لوآی[3] هاوایی را ـ که مارزولف در مقالة خود معرفی کرده است ـ باید نمونة ارزشمندی از یک طومار شیعی متأخر از دورة قاجار به شمار آورد.

معرفی و توصیف طومار حج موجود در موزة بریتانیا

طومارِ حج موجود در موزة بریتانیا به شمارة Add. 27566 ، از کهن‌ترین و زیباترین طومارها و گواهی‌نامه‌های حج به شمار می‌آید که از نیمة نخست سدة نهم هجری به دست ما رسیده است. این طومار 212 سانتی‌متری، شامل چندین کتیبه، نقشه و طرح هنری است که ترتیب قرار گرفتن و دیدن آنها، از بالا به پایین است.

این گواهی‌نامه متعلق به شخصی به نام «میمونه بنت محمد بن عبدالله الزردالی» است که نگارنده این سطور اطلاعی دربارة وی به دست نیاورده است. اما نسبتِ «زردالی» وی، که گویا نام نسبت به شهر «زرالده» در استان الجزائر در کشور الجزائر است، تعلق این گواهی‌نامه را به ناحیة مغرب اسلامی می‌رساند.

متن عربی موجود در پایان طومار، نشان‌دهندة آن است که شخص یاد شده، در سال 836 ق./ 1433م. مناسک حج خود را به‌جا آورده است.

جزئیات حج‌گزاری وی در این متن، شامل طواف و نماز پشت مقام ابراهیم(علیه السلام) ، تضرّع به درگاه خدا در مُلتَزَم، سعی میان صفا و مروه، وقوف در عرفات و در پایان نیز زیارت پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)  بیان شده است.

حاشیة طرفین طومار، مجدول به دو نوار قرمز رنگ (از بیرون) و دو نوار نارنجی رنگ (از داخل) است. بخش‌های مختلف طومار، شامل کتیبه‌ها، طرح‌ها و نقشه‌ها، با نوارهایی در عرضِ طومار از یکدیگر تفکیک شده است؛ به طور کلی، می‌توان برای طومار نُه بخش اصلی تشخیص داد که در ادامه، شرح جزئیات آنها بیان می‌شود:

1.  نخستین بخش طومار (از بالا)، شامل کتیبه‌ای حاوی آیة شریفه «بسمله» به خط طلایی رنگ است که حروف آن به سمت بالا کشیده شده و چندین خط موازی به وجود آورده است. در پایین آن، یک قاب تزیینی وجود دارد که در میان آن، عبارت «لاَ إلَهَ إلاَّ الله، مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله» بر زمینه‌ای طلایی رنگ نوشته شده است.

2.  بخش دوم، شامل کتیبه‌ای به قلم درشت حاوی آیة (إِنّٰا فَتَحْنٰا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً) (سورة فتح، آیة 1) است که به خط ثلث و به رنگ طلایی، به گونه‌ای نوشته شده که در لابه‌لای آن جزئیات سرزمین عرفات ـ به شکل تقریباً نمادین ـ  نمایش داده شده است. بدین ترتیب که حروف «الف» و «لام» در آیة فوق، به سمت بالا کشیده شده و سه نوار دو شاخه را به وجود آورده است که از پایین به بالا، عرض آنها افزایش می‌‎یابد و هر دو شاخه از هر نوار، یکدیگر را در میان قطع می‌کنند و شکل ضربدری به وجود می‌آورند.

فضای میان این سه نوار، با کتیبة طلایی رنگ، به قلم کوچک‌تر، به دو پاره تقسیم گردیده و خود این کتیبه نیز از دو بخش تشکیل شده است. درون کتیبه، بخشی از آیة 198 سورة بقره، که حاوی اشارة قرآنی به «عرفات» و «مشعر الحرام» است، به چشم می‌خورد. بدین ترتیب که در بخش راست کتیبه، عبارت (ْ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ) و در بخش چپ کتیبه، عبارت (فَاذْکُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرام‏) نوشته شده است.

در پایین همین کتیبه و حد فاصل نوارها، دو طرح محرابی شکل با زمینة قرمز رنگ اجرا شده است که طرح سمت راست، با عنوان «مسجد مزدلفه» و طرح سمت چپ، با عنوان «مسجد خَیف» معرفی شده است. در فضای فوقانی کتیبه نیز جزئیات دیگر سرزمین عرفات به صورت اشکال نمادین نمایش داده شده است.

در بالای نوار میانی امتداد یافته از «الف و لام» کتیبة بزرگ‌تر، یک دایرة طلایی رنگ ناقص که بیشتر به یک هلال قطور شبیه است، رسم شده و به عنوان کوه عرفات معرفی گردیده است. بالای این دایره یک طرح محرابی شکل طلایی رنگ وجود دارد که ظاهراً به عنوان گنبد «آدم» معرفی شده و هر یک از طرفین آن، دو علم سیاه رنگ به چشم می‌خورد.

در فضای طرفین این بنا، دو گنبد یا بنای دیگر به شکلِ میلِ ایستاده با رأسِ مثلثی شکل رسم شده که بنای سمت چپ به عنوان «بیت آدم(علیه السلام)» معرفی شده و بنای راست که احتمالاً نماد مسجد نمره است. در طرفین هلال یا دایره‌ای که به عنوان نماد کوه عرفات در نظر گرفته شده، دو میل بلند به چشم می‌خورد که به عنوان «بین العالمین» (بین العلمین؟) معرفی شده است و احتمالاً در اینجا، نمادی برای میلین یا دو میل نشان‌دهندة محدودة زمین عرفات است که در نگاره‌های عرفات در نسخه‌های خطی فتوح الحرمین نیز به چشم می‌خورد.

3.  بخش بعدی طومار، شامل دو نوار باریک در راستای عرض طومار است. نوار اول با چهار ستون نارنجی رنگ در عرض نوار، به پنج قسمت تقسیم شده است. ستون اول در سمت راست که دارای دو نوار قرمز رنگ در حاشیة آن است؛ به عنوان نماد «مسجد عقبه» معرفی شده است. سه ستون دیگر نیز به عنوان ‌ستون‌های سه‌گانه «جمرات» معرفی شده است.

متصل به این نوار از پایین، نوار دوم ترسیم شده که در راستای طول خود، از سه نوار فرعی تشکیل یافته است. دو نوار بالا و پایین به صورت خانه‌های مربع و در سه رنگ قرمز، سبز و سفید اجرا شده و در نوار میانی، پنج دایرة طلایی رنگ در فاصلة مساوی از یکدیگر وجود دارد.

 همچنین در وسط نوار میانی، عبارت «سوق المینا» به چشم می‌خورد. وجود این عبارت نشان می‌دهد که این نوار به عنوان نماد بازار منا است. واضح است که «مِنا» در اینجا به اشتباه به صورت «مینا» نوشته شده است.

4.  بخش بعدی طومار، شامل یک کادر مستطیل است که در وسط آن یک کادر مربع و در هر یک از طرفین آن، دو قاب مستطیل کم‌عرض در راستای طول طومار به وجود آمده است.

در میان قاب مربع، یک دایره و در میان آن نیز یک دایره کوچک‌تر رسم شده است. دایره داخلی حاوی تصویر سه طاق به نشانه کوه صفا است که در میان طاق میانی، کلمه «اِنّ الصفا» به چشم می‌خورد. در فضای داخل دایره در بالا و پایین تصویر سه طاق، و درون زمینه‌ای طلایی رنگ، نیمة نخست از آیة دوم سورة فتح؛ یعنی (وَ قَدْ غَفَرَ اللهُ لَکَ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ مَا تَأَخَّرَ) به خط ثلث نوشته شده است.

5 . در ادامه، نقشه یا تصویر مسجدالحرام، درون یک کادر مربع رسم شده است. البته در حد فاصل این تصویر و طرح حاوی نماد کوه صفا،  یک کادر مستطیل وجود دارد که حاوی متن آیه 96 سورة بقره است که به خط ثلث و با قلم سیاه رنگ کتابت شده است:

(إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمِینَ فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً).

شکل مسجدالحرام در قالب یک کادر مربع به تصویر کشیده شده؛ اما موقعیت چهار منارة مسجد در چهار گوشة بنا طوری نمایش داده شده که شکل مربع را به شکل نزدیک به هشت ضلعی تبدیل کرده است. مناره‌ها در این نگاره با ارتفاع بسیار کم، به صورت مورّب و رو به بیرونِ بنا قرار گرفته‌اند. همچنین در این نگاره هیچ یک از رواق‌های گرداگرد مسجد که در بیشتر نگاره‌های دیگر به چشم می‌خورد، تصویرپردازی نشده است.

در نمایش بناها و جزئیات داخل صحن مسجدالحرام، گاه از شیوة نگاه از روبه‌رو و گاه از شیوة نگاه از بالا استفاده  شده است؛ به عنوان مثال، جزئیاتی همچون خانة کعبه، منبر، پلکان، مقام ابراهیم(علیه السلام) گنبدهای زمزم و عباس، به شیوة نگاه از روبه‌رو و جزئیات دیگری همچون مطاف، حجر اسماعیل و مقام‌های مذاهب اهل سنت به شیوة نگاه از بالا ترسیم شده است. اسامی بیشتر جزئیات در کنار آنها ثبت شده است.

فضای قابل توجهی از صحن مسجد به محدودة «مطاف» اختصاص یافته که به صورت یک دایره، اما ناتمام از سمت پایین، رسم شده است. درون مطاف، خانة کعبه به شکل مستطیل و به رنگ سیاه و با جزئیاتی همچون درِ کعبه، حجرالاسود و کتیبة جامة کعبه نمایش داده شده است.

کتیبة جامة کعبه به رنگ طلایی با دو نوار آبی رنگ در طرفین آن است و درون آن عبارت «لاَ إلَهَ إلاَّ الله، مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله» ثبت شده است. «میزاب رحمت» (ناودان طلا) متصل به بالای دیوار سمت راست کعبه و «مقام جبرئیل» نیز متصل به پایین کعبه رسم شده است. اسامی ارکان اربعة کعبه نیز در بیرون هر رکن ثبت شده است. حِجر اسماعیل به صورت یک نیم‌دایره در بیرون کعبه نمایش داده شده و درون آن دو نقطة آبی رنگ، گویا به نشانة محل قبر اسماعیل(علیه السلام)  و هاجر به چشم می‌خورد.

در پایین تصویر، منبر مسجدالحرام، گنبد مقام ابراهیم(علیه السلام) ، باب بنی‌شیبه (در پایین مقام ابراهیم)، پلکان کعبه، و سه بنای گنبددار به چشم می‌خورد. این سه گنبد به ترتیب از راست به چپ، عبارت‌اند از: گنبد زمزم، گنبد فرّاشین (فرّاش‌ها)[4] و گنبد سقایه یا گنبد عباس.[5]

در انتهای سمت راست این قسمت نیز یک بنای کوچک مستطیل شکل به چشم می‌خورد که به نظر می‌رسد در این نگاره «قبة ساعت» نامیده شده است. همچنین مقام‌های مذاهب حنفی، مالکی و حنبلی، در بیرون دایرة مطاف و به ترتیب در سمت راست، بالا و چپ نگاره، به صورت سه محراب وارونه نمایش داده شده‌اند.

6 . بخش بعدی طومار، کاملاً شبیه بخش مربوط به صفا در همین طومار و به صورت یک کادر مستطیل شامل یک کادر مربع در وسط و دو قاب مستطیل در هر یک از طرفین آن (مجموعاً چهار قاب) است. نماد کوه مروه به صورت یک طاق وارونه با نقش شبیه دو ستاره هشت پر در طرفین آن است و در میان طاق، کلمه «والمروة» به چشم می‌خورد. در زمینة طلایی رنگ طرفین طاق، عبارت (وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقِیماً) ، «نیمة دوم از آیة دوم سورة فتح، که نیمة اول آن درون دایرة  موجود در بخش حاوی شکل «صفا» در همین طومار ثبت شده)، به خط ثلث نوشته شده است.

7.  در ادامة طومار، نگارة مسجدالنبی وجود دارد که همانند نگارة مسجدالحرام، با یک کادر مستطیلِ حاوی یک آیة قرآن در بالای آن، از شکل قبلی جدا شده است.

در اینجا آیة 28 و بخشی از آیة 29 سورة فتح ـ که مضمون آن با پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)  ارتباط دارد ـ انتخاب شده و متن آن به شرح زیر است: (هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى‏ وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ کَفى‏ بِاللهِ شَهِیداً،  مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله...)‏

مسجدالنبی در قالب یک کادر مستطیل در راستای طول طومار تصویرپردازی شده است که در هر طرف این کادر، دو نوار سیاه رنگ به چشم می‌خورد. شکل این دو نوار، شبیه نوارهای موجود در بخش عرفات است؛ با این تفاوت که در اینجا به شکل وارونه رسم شده و از بالا به پایین از عرض آنها کاسته می‌شود. همچنین در این نوارها رنگ سیاه جایگزین رنگ طلایی (در نوارهای بخش عرفات) شده و در میان نوارهای سیاه نیز یک نوار طلایی جایگزین نوار آبی رنگ شده است. قرار گرفتن پایة مناره‌های چهارگانه در گوشه‌‌های پلان مسجد (همانند شیوة نمایش آنها در تصویر مسجدالحرام)، شکل مستطیل مسجدالنبی را به هشت ضلعی تبدیل کرده است.

بخش قابل توجهی از مساحت نگارة مسجدالنبی، به حجرة مطهّر پیامبر(صلی الله علیه و آله)  اختصاص یافته است که به صورت اتاق مستطیل سیاه رنگی با گنبدی به شکل مثلث در بالای آن، که خود درون چارچوب مستطیل بزرگ‌تری قرار گرفته، نمایش داده شده است. در پایین اتاق سه قبر متعلق به رسول الله(صلی الله علیه و آله)  و دو خلیفه اول و دوم رسم شده است و در طرفین، گنبد مثلثی شکل حجرة پیامبر، درون چارچوب مستطیل، دو بنای کوچک وجود دارد. بنای سمت راست به عنوان «مقام جبریل» و بنای سمت چپ با عبارتی که نگارنده آن را «بنت نبی الله» تشخیص داده، معرفی شده است. در این صورت بنای دوم را باید نماد قبر حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام)  به شمار آورد که به باور بسیاری از اهل سنت، درون حجرة ایشان در شمال حجرة پیامبر قرار داشته و آن را زیارت می‌کرده‌اند.

در فضای بیرون حجرة پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) ، متصل به ضلع فوقانی (جنوبی) مسجد، محراب اصلی مسجد با چراغی آویزان از طاق آن و پایین‌تر از آن منبر مسجد نمایش داده شده است.

در بخش پایین نگاره، دو گنبد با نام‌های «قبة فراشین» (در سمت راست) و «قبة زیت» (در سمت چپ)، به چشم می‌خورد که با زاویة 90 درجه به سمت چپ و راست گردش یافته‌اند؛ به گونه‌ای که رأس آنها مقابل یکدیگر قرار گرفته است. متصل به ضلع پایین (شمالی) مسجد، دو درخت نخل، به شکل مثلث متساوی‌الساقین شیب‌دار و سه درخت نخل دیگر نیز به همین شکل، اما عمود بر ضلع سمت راست (با گردش 90 درجه‌ای به سمت چپ) به چشم می‌خورد.

همچنین در پایین نگارة مسجدالنبی، آیة (وَ یَنْصُرَکَ اللهُ نَصْراً عَزِیزاً) به خط ثلث و با قلم سیاه و درشت، در راستای عرض طومار نوشته شده است.

8 . آخرین شکل طومار، به تصویر یا در واقع تمثالِ صندل رسول الله(صلی الله علیه و آله) یا اصطلاحاً «نعلین» آن حضرت اختصاص دارد که درون یک کادر مستطیل در راستای عرض طومار رسم شده است. در هر یک از بالا و پایین کادر مستطیل، سه قاب کتیبه‌ای وجود دارد. درون دو قاب میانی بالا و پایین، که زمینة آنها با آب‌طلا رنگ‌آمیزی شده، به ترتیب دو عبارت «اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الاَْوَّلینَ‏» و «اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ سَیِّدِ الاْخِرینَ» نوشته شده است.

درون قاب‌های طرفین دو قاب میانی نیز یک دوبیتی عربی مشهور در مدح و تحسینِ تبرّک به تمثالِ صندل پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) ـ هر مصراع درون یک قاب ـ به شرح زیر نوشته است:

فضای درون صندل با سه نوار طلایی رنگ به سه بخش تقسیم شده است:

بخش اول، شامل یک حدیث منسوب به پیامبر(صلی الله علیه و آله)  دربارة خواص تمثال‌های صندل شریف ایشان، به شرح زیر است:

«قال النبی علیه السلام: لا کانت فی دار فسرقت، ولا فی قافلة فنهبت، ولا فی سفینة فغرقت، ولا فی مال ففرقت، ببرکة النبی علیه السلام»[6]

در بخش دوم و سوم نیز متنی حاوی یک دوبیتی دیگر دربارة صندل پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)  به چشم می‌خورد که به شرح زیر است:

«مثال نعل النبی علیه السلام:

محمد، سید الکونین والثقلین والفریقین من عرب وعجم».

در چهار گوشة کادر مستطیل، حاوی تصویر صندل پیامبر(صلی الله علیه و آله)  نیز، چهار دایرة طلایی رنگ وجود دارد که درون هر یک، نام یکی از خلفای راشدین ثبت شده است.

9. در پایین‌ترین و آخرین بخش طومار، متنی عربی نوشته شده که حاوی تاریخ و نام صاحب طومار است و حج‌گزاری و به‌جا آوردن مناسک آن را از سوی وی گواهی می‌دهد.

 متن بازخوانی شده آن به شرح زیر است:

«بسـم الله الرحمن الرحیـم، الحمد لله ربّ العالمین و صَلـَّى‏ الله علَى‏ سیدنا محمد و آله و صحبه أجمعین. و بعد، قد حجّت الستیرة السّتّ الصّالحة میمونة بنت محمد بن عبدالله الزَّردالی رحمة الله علیهما، و طافت و صلّت خلف مقام ابراهیم علیه الصلاة والسلام، و تضرّعت إلى الله تعالى عند الملتزم، وسعت [بین] الصفا و المروة، بعد أن وقفت بعرفات، ثم توجّهت إلى زیارة ]...[ (ناخوانا) العالمین محمد المصطَفَى‏ حبیب­ الله علیه أفضل الصلوات وأکمل التسمیات، تقبّل الله تعالى عنها وأنا لها غایة [سؤلها]، آمین بفضلک العظیم. و ذلک فی سنة ست و ثلثین و ثمانمائة الهلالیة...».[7]

نتیجه‌گیری

بررسی و توصیف دقیق جزئیات مختلف طومارِ گواهینامة حجِ موجود در موزة بریتانیا، نشان می‌دهد که این طومار، افزون بر اینکه سند تاریخی بسیار مهم و ارزشمندی در تاریخ حج‌گزاری به شمار می‌آید، از منظر تاریخچه تصویرپردازی حرمین شریفین نیز جایگاه و اهمیت ویژه‌ای دارد؛ چنانکه در این طومار، دو مسجد مقدس مسلمانان ـ مسجدالحرام و مسجدالنبی ـ با بناها و جزئیات موجود در آنها، به شیوه‌ای جالب و با واقع‌گرایی نسبی نمایش داده شده است.

همچنین، طومارِ موزة بریتانیا از نظر شیوه و روش تصویرپردازی اماکن مقدس، یک نمونة نادر و منحصر به‌فرد به شمار می‌آید؛ چراکه در آن، شماری از جزئیات موجود در حرمین شریفین همچون سرزمین عرفات، منطقة مِنا و جمرات سه‌گانه، به صورت نمادین، که نظیر آن را کمتر می‌توان در اسناد خطی دیگری سراغ گرفت، تصویرپردازی شده است.

[شرح شماره‌گذاری دو تصویر مسجدالحرام و مسجدالنبی]

1) خانة کعبه

2) درب کعبه

3) حجرالاسود

4) مقام جبرئیل

5) میزاب رحمت

6) حجر اسماعیل

7) رکن یمانی

8) رکن شامی

9) رکن عراقی

10) مطاف

11) مقام ابراهیم

12) طاق بنی‌شیبه

13) منبر

14) پلکان

15) قبة زمزم

16) قبة فراشین

17) قبة سبیل عباس

18) قبة ساعت

19) مقام حنفی

20) مقام مالکی

21) مقام حنبلی

22) مناره‌ها

تصویر مسجدالحرام

1) حجرة پیامبر (ص)

2) قبور پیامبرخدا(ص)، 

خلیفة اول و خلیفة دوم

3) مقام جبرئیل

4) بنت نبی الله (قبر حضرت  فاطمه)

5) منبر

6) محراب

7) قبه فَرّاشین

8) قبة زیت

9) درختان نخل

10) مناره‌ها

 [زیرنویس تصاویر طومار

(بر اساس نام فایل‌های پیوستی):]

image1 : بخش بالایی طومار

image2 : بخش میانی طومار

image3 : بخش پایینی طومار

                                                                              تصویر مسجدالنبی