حرم مطهر نبوی

محراب شریف نبوی:

محراب، از نظر واژگانی، به معنای صدر مجلس و مکانی رفیع و بلند در خانه است، (لسان العرب مادة «حرب»). معنای اصطلاحی آن را نیز از دومین معنای واژگانی آن گرفته­اند.

محراب در اصطلاح به معنای مکان ویژه در مسجد است که به ایستادن امام جماعت در هنگام نماز اختصاص یافته است.

در زمان پیامبر گرامی اسلام9  محراب سازه­ای نداشت که آن را از دیگر اجزای مسجد متمایز کند، بلکه هر مکانی را که حضرت به طور مداوم برای نماز در آنجا می­ایستاد و مسلمانان به ایشان اقتدا می­کردند، می­توان به عنوان محراب دانست و دربارة آن چنین گفت: این مکان، محراب پیامبرخدا9 یا محراب شریف نبوی است.[1]

طبق این تعریف از محراب، پیامبر گرامی9 در مسجد شریف نبوی سه محراب داشتند:

محراب نخست؛ همان محرابی است که پیامبر9 به جانب بیت المقدس به نماز می­ایستادنـد و مسلمانان به ایشان اقتدا می­کردند. بخاری در صحیح از براء بن عازب نقل کرده است که:

«کَانَ رَسُولُ اللهِ ـ صَلّى اللهُ عَلَیهِ] وَ آلِهِ[ وسلّم ـ صَلَّى نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ سِتَّةَ عَشَرَ أَوْ سَبْعَةَ عَشَرَ شَهْرًا ، وَکَان رَسُولُ الله ـ صلّى الله عَلَیهِ] وَ آلِهِ[ وسلّم ـ  یُحِبُّ أَنْ یُوَجَّهَ إِلَى الْکَعْبَةِ، فَأَنْزَلَ اللهُ (قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِى السَّمَاءِ) (بقره : 144) فَتَوَجَّهَ نَحْوَ الْکَعْبَةِ...» [2]

«پیامبر گرامی اسلام9 شانزده یا هفده ماه به سمت بیت المقدس نماز گزارد، در حالی که ایشان دوست داشت به سمت کعبه نماز بخواند. خداوند نیز این آیه را نازل کرد: «پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن!» بعد از آن پیامبر9 رو به سوی کعبه نماز خواند.»

این محراب به اندازة محراب کنونی، کانون توجه مسلمانان قرار نگرفت و مکان آن را با هیچ­گونه علامتی تعیین نکردند. بهترین دلیلی که می­توان برای استناد به مکان این محراب از آن استفاده کرد، روایت ابن زباله به نقل از ابو هریره است:

«کانت قِبْلَة النبی ـ صَلّى اللهُ عَلَیهِ] وَ آلِهِ[ وسلّم ـ  الشام، وکان مصلاَّه الذی یصلِّی فیه بالناس إلى الشام فی مسجده؛ أن تضع موضع الأسطوان المخلَّق الیوم خلف ظهرک، ثم تمشی إلى الشام، حتى إذا کنت یمنى باب آل عثمان کانت قِبْلَته ذلک الموضع». (ابن زباله، ص 86 ،  اول، 1424ق./ سمهودی، ج2، ص85 ، اول، 1422ق. )

«قبلة پیامبر9 به سوی شام بود و محل نماز خواندن ایشان برای مردم در مسجد (به سوی شام) اینگونه تعیین می­شود که اگر اکنون پشت به ستون مخلّقه بایستی و به سمت شام حرکت کنی تا به سمت راست باب آل عثمان برسی، همانجا محل نماز خواندن و محراب ایشان بوده است.»

تعبیر مطری از محل محراب اینگونه است: «به سمت شام، تا آنجا پیش می­روی که در موازات باب عثمان، معروف به باب جبرئیل7 برسی و در حالی که هنوز در صحن مسجد هستی، این باب در شانة راست تو قرار گیرد، محراب پیامبر9 در همان مکان واقع شده است.» (مطری ، ص 88 ، قرن هشتم) اما همانطور که آشکار است این تعیینِ محلِ محراب تقریبی است.

مطری با اطمینان می­­گوید:  «منظور از ستون مخلّقه در روایتِ سابق از ابو هریره همان ستون عایشه است.» (همان.) سمهودی نیز به قرینة نظر مطری، در خصوص اعطای صفتِ مخلّقه به این ستون در روایت ابو هریره ـ که پیشتر از آن یاد کردیم ـ  نظر ابن زباله را معتبر دانسته است.

ابن زباله در این باره می­گوید: «پیامبر9 بین سیزده تا نوزده روز بعد از تغییر قبله، نمازهای واجب خود را در کنار همین ستون می­خواند و سپس به محل نماز خواندنشان که در موازات (در حوالی) محراب واقع شده، پیش آمد.» (ابن زباله، ص86 ، اول، 1424ق.). اما سمهودی دوباره از نظر خویش بازگشت و از علما روایت را نقل می­کند که در آن تأکید شده، منظور از ستون مخلّقه ـ به طور مطلق ـ  همان ستونی است که نزدیک محراب کنونی پیامبر9 واقع شده است و اکنون به عنوان اسم عَلَمی برای مصلاّی شریفِ ایشان معروف شده است. حال اگرچه برای ستون عایشه نام مخلّقه را به­کار برده­اند اما این نامگذاری، کلی و عمومی نیست.

سمهودی می­گوید: «تا پیش از مطری سابقه نداشت که کسی ستون عایشه را به اسم مخلّقه بنامد، اما بعد از وی، دیگران نیز به پیروی از او، این کار را کردند، تا آنجا که این ستون با این نام مشهور شد. ظاهراً هنگامی که به طور مطلق سخن از مخلّقه برود، معنای علم آن؛ یعنی مصلای شریف نبوی مدّ نظر است. همانطورکه مالک می­گوید: بهترین مکان خواندن نمازهای نافله در مسجد رسول الله9 مصلای ایشان است؛ یعنی همان جایی که ستون مخلّقه واقع شده است».

اما بسیاری از مورّخان و پژوهشگران ستون مخلقه را در روایتی که ابن زباله به نقل از  ابوهریره نقل کرده، همان ستون عایشه می­دانند؛ به همین سبب تعیینِ محلِ محرابی که پیامبر9 در آن به سمت بیت المقدس نماز می­خوانده، با نظر سمهودی در این خصوص در تعارض است. در ادامه و در هنگام سخن از ستون­ها، نظر سمهودی، (بَرْزَنْجی، ص143، بی­تا.). را نقل خواهیم کرد و خواهیم گفت که نظر وی خالی از اشکال نیست.

بر اساس توضیحات مطری،  منظور از باب عثمان، همان باب جبرئیل است و آن، در موازات دری است که اکنون به باب جبرئیل معروف شده است. (مطری ، ص104، قرن هشتم)  مراغی گوید:  این در، هنگام ساخت دیوار شرقی مسجد شریف نبوی، به مقابل باب اول منتقل شد و از جهتِ محلِ اصلی خود منحرف نشده است. (المراغی، ص118 ، 1401ق.)  

ذهبی­ نوشته است: «هنگامی­که قبله جا به جا شد، دیوار قبلة نخست، در محل اهل صفّه باقی ماند» (سمهودی، تحقیق: قاسم السامرائی، ج2، ص85 ، اول، 1422ق.). پس از آن پیامبر9  نزد ستونی رفت­که به ستون عایشه معروف شد و سیزده تا نوزده روز درآنجا نماز گزارد. (ابن زباله، ص86 ، اول، 1424ق.)  این محل همان محراب دوم از مجموعه محراب­های پیامبر9 است.

به­خلاف آنچه از سخن ابن نجار می­فهمیم؛ که «پیامبر9 پشت به آن ستون می­ایستاد» (ابن نجار بغدادی،  ص169، اول، 1417ق.)،  می­توان گفت که ایشان در هنگام خواندن نماز، به­گونه­ای می­ایستادند که این ستون به عنوان یک پوشش یا پرده در مقابلشان قرار گیرد. البته سمهودی می­نویسد: «منظور از سخن ابن نجار این بوده که آن حضرت به هنگام نشستن در آن مکان، به ستون تکیه می­داده نه آنکه هنگام خواندنِ نماز پشت به این ستون می­ایستاده است!»

این محراب نیز مانند محراب اول، بنای خاص یا نشانه­ای، به جز ستون عایشه، نداشته تا موقعیت دقیق آن را مشخص کند. این ستون نیز اکنون در وسط روضة شریفه قرار گرفته و سومین ستون از منبر، سومین ستون از سمت قبر شریف و همچنین سومین ستون از سمت قبله است که روی آن نوشته شده: «هذه أسطوانة السیدة عائشة».

بعد از گذشت سیزده تا نوزده روزی که پیامبر9 روبه­روی ستون عایشه نماز خواند، به محل نماز خواندن خود که اکنون به عنوان محراب شناخته می­شود، آمدند. این مکان در نزدیکی ستون مخلّقه قرار گرفته است. بین این محل و منبر شریف نبوی ده ذراع و یک وجب فاصله است. فاصلة آن تا اتاق شریف پیامبر9 سی و هشت ذراع است. بین این محراب، به عنوان سومین محراب از محراب­های ایشان و دیوار قبله نیز محل عبور عابرین پیاده است.

  این محراب در عصر پیامبرخدا9  نیز سازه­ای نداشت که آن را از دیگر اجزای مسجد متمایز کند، اما پیامبر9 تا هنگام رحلت، همواره مداومت داشتند که در این مکان ایستاده و امام جماعت مسلمانان باشند و دیوار مسجد نبوی مانند پوشش یا پرده استفاده می­شود.»[3]

در طول مدت حیات رسول الله9 و ابو بکر شرایط بر همین منوال پیش رفت و در زمان خلیفة دوم، مسجد شریف نبوی از سه جهتِ غربی، شمالی و جنوبی توسعه یافت. در پی این توسعه دیوار جنوبی مسجد ویران شد و تقریباً به میزان ده ذراع یا یک رواق کامل به سمت قبله توسعه پیدا کرد. (سمهودی، ج2، ص239، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)[4]

با انجام این توسعه، امام جماعت در رواق جدید و جلوتر از محراب شریف نبوی نماز می­خواند. هنگامی که مسجد شریف نبوی در زمان خلیفة سوم، به سمت قبله توسعه یافت، فاصلة میانِ محلِ نمازِ امامِ جماعت در توسعه جدید و محراب شریف نبوی هجده ذراع (حدود نه متر) شد. (صالح لمعی مصطفى، ص65 ، 1981م.)

منبر شریف نبوی نیز در طول این مدت در محل خویش باقی مانده و به اجماع همة مسلمانان هیچ تغییری نکرده است.

در زمان ولید بن عبد الملک، مسجد شریف نبوی از سه جهتِ شرقی، غربی و شمالی توسعه یافت و محراب عثمان در محل خود در سمت جنوب باقی ماند. اما طبق گفتة مورخان،  (سمهودی، ج2، ص277 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.). در این توسعه و برای نخستین بار محراب مجوّف[5]  احداث شد. عمر بن عبد العزیز بزرگان و سرشناسان مدینه را فراخواند و به آنان گفت: «بیایید و در ساخت قبلة خود حضور داشته باشید تا بعدها نگویید که عمر قبلة ما را تغییر داد.  بدین ترتیب عمر هر سنگی که از منبر بر می­داشت به جای آن سنگ دیگری می­گذاشت» (ابن زباله، ص120، اول، 1424ق. / سمهودی، تحقیق: قاسم السامرائی، ج2، ص271، اول، 1422ق.)  تا این­که ساخت منبر به پایان رسید. از آن پس محراب شریف نبوی با بنایی اسطوانه­ای شکل و توخالی[6]  که امام جماعت برای نماز در آن می­ایستاد، شناخته شد تا این که معنای نخست آن کاملاً فراموش شد یا به فراموشی گرایید.[7]

برخی از تاریخ نگاران؛ از جمله البرزنجی، (ص51).  ابراهیم پاشا، (ص 468)[8]  (صبری پاشا، ج3، ص199، اول، 1890). محمد الیاس، (محمد إلیاس، ص104، 1418)  و... تصور می­کردند محرابی که عمر بن عبد العزیز در طرح توسعة خود احداث کرده، در همان محلی احداث شده که مقام پیامبرخدا9 بوده است. اما در واقع عمربن عبد العزیز این محراب را در محل مصلای عثمان بنا کرد نه در مصلای پیامبر9 . اعتقاد برزنجی و دیگران به چند دلیل صحیح نیست:

نقدی بر باور برزنجی و...

1.  هریک از علمایی­که محلِ مقامِ رسولِ الله9 در مصلای ایشان را تعیین کرده­­اند، به اعتبار مسافت میان مقام و منبر از یک سو و بین مصلا و حجرة شریف نبوی از سوی دیگر بوده است. گاهی نیز محلِ مقام از قرینة ستون مخلقه و صندوق[9] و در مواردی نیز به نشانة دستگیرة منبر شریف نبوی و محراب عثمانی شناخته شده است.

ابن زباله می­گوید : «فاصلة میان منبر و مقام پیامبر9 که در آن تا پایان عمر شریفشان نماز می­خواندند، چهارده ذراع و یک وجب است.»، (ابن زباله، ص 84 ،  اول، 1424ق.).

وی همچنین می­افزاید:  «اگر از ستونی که صندوق در کنار آن قرار گرفته، اندکی منحرف شوی، به اندازه­ای که جزعة مقام[10] در برابر چشمانت قرار بگیرد و دستگیرة منبر در راستای گوش تو واقع شود، اکنون در مقام پیامبر9 ایستاده­ای.»، (ابن زباله، ص84 ، اول، 1424ق. / سمهودی، تحقیق: قاسم السامرائی، ج2، ص91، اول، 1422ق.).

ابن زباله در جای دیگری می­نویسد: «فاصلة مصلای پیامبر از نخستین محل نماز خود تا ستون توبه، هفده ذراع است.»، (ابن زباله، ص84 ، اول، 1424ق. / سمهودی، تحقیق: قاسم السامرائی، ج2، ص93، اول، 1422ق.).

محرابی­که عمر بن عبد العزیز آن را ساخته، اگر در مکانی بود که پیامبر9 در آن برای مردم نماز می­گزارد، باز هم نیازی نبود که مکان آن را به این شیوه تعیین کنند. یا حداقل نیازی نبود به وجود این محراب اشاره نمایند.

2. غزالی و دیگر علما، هنگامی که مقام پیامبر9  معین گردید، اینگونه گفته­اند: «اگر ستون منبر در موازات شانة راست انسان قرار گیرد و رو به ستونی بایستد که صندوق در کنار آن قرار گرفته، و دایره­ای[11]  که در قبلة مسجد قرار دارد، در برابر چشمان وی قرار گیرد، این مکان، همان مقام رسول الله9  قبل از تغییر مسجد است.» (غزالی، ج1، ص259،  1409ق.).

سمهودی می­نویسد: «اما در مورد جزعه، مطری ­گوید که جزعه در محراب جنوبی (در امتداد قبله) که در مقابل مصلای شریف نبوی بوده، واقع است و در سال 701 ق. از آنجا برداشته شده است.» (سمهودی، ج2، ص91، 92، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.).

اکنون سؤالی­که مطرح می­شود این است­که: چگونه است مقام پیامبر9 محرابی ساخته شده داشته و با این حال در پی تعیین مکان آن بوده­اند؟ و چگونه این محراب ساخته شده بوده و در عین حال انسان برای ایستادن در آن باید در برابر جزعه­ای که در قبلة محراب عثمانی قرار داشت بایستد و به آن نگاه کند تا دقیقاً در مکان محراب شریف نبوی قرار بگیرد؟ اینجاست که مطری ­گوید: «آنچه غزالی دربارة مصلای شریف نبوی­گفته، مربوط به قبل­ازآتش­سوزی مسجد بوده، پیش از آنکه این تابلو در قبلة مصلای پیامبر9 نصب شود.» (مطری ، ص94، قرن هشتم.)

سمهودی در توضیح سخن مطری می­گوید: «یعنی آنچه در محراب جنوبی قرار داشت، از دیده­ها پنهان شده بود.»، (سمهودی، ج2، ص92، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.).

مطری می­نویسد: «این اتفاق بعد از آتش سوزی مسجد رخ داده بود.» (مطری، ص94، بی­تا.)

با استناد به این دو دلیل و دلایلی دیگر، نویسندة مقاله معتقد است محراب مجوّف (توخالی) که عمربن عبد العزیز آن را در هنگام بازسازی ولید بنا کرد، در مکانی ساخته شد که امام جماعت آن زمان؛ یعنی عثمان بن عفان در آنجا به نماز می­ایستاد. اما مقام پیامبر9 تا زمان ابن نجار به حال خود باقی ماند.

ابن نجار ­گوید: شکل و ساختار مقام پیامبر9 به دلیل سنگفرش کردن کف مسجد با سنگ مرمر و انباشت شنی که کف روضه را با آن مفروش کردند، تغییر کرده و به شکل گودال یا حوض کوچک و پایین­تر از مکان ایستادنِ مردم درآمده است. ارتفاع این گودال چیزی حدود یک ذراع است. گویا هنگامی که کف روضه را با شن فرش کردند، قصد داشتند سطح مصلاّ را در همان سطحی­که در زمان پیامبر9 بوده، باقی بگذارند. به همین دلیل کف آن را فرش کرده­اند و بر این اثر  مکان مصلای حضرت از دیگر بخش­ها پایین­تر باقی مانده است. سمهودی این نظر را قوی­تر می­داند که پایین­تر ماندن سطح مصلای شریف از اطراف خود بعد از آتش سوزی اول نیز وجود داشت. (سمهودی، ج2، ص96، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.) همانطورکه پیش­تر هم گفته شد، این معنا از سخنان ابن نجار هم فهمیده می­شود.[12]

این گودال یا حوضی­که علامت محراب پیامبر9 بود، تا زمان سمهودی نیز وجود داشت. اما میزان عمق آن نسبت به کف روضه، از قبل بیشتر شده بود. سمهودی ­گوید:

«این حفره هم اکنون شبیه حوضی مربع شکل است که تا کف آن یک پله می­خورد. طول آن دو ذراع و نیم، به اضافة یک هشتم ذراع، عرض آن دو ذراع و نیم، به­علاوة یک شانزدهم ذراع است. اما در نوسازی بعد از آتش­سوزی بیش از یک شانزدهم ذراع به طول آن و به همین اندازه به عرض آن اضافه کردند.» (سمهودی، ج2، ص94، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.).

سمهودی از فحوای سخن ابن زباله در تعیین مکان محراب و فاصلة بین محراب و منبر شریف، یا فاصلة میان محراب و ستون عایشه یا فاصلة بین محراب و ستون توبه، که بیانش گذشت، برداشت کرده است که بخش غربیِ حفره، همان محدودة اصلی مصلاّی شریف نبوی است. از این رو، به اندازه گیری فاصلة منبر و حفره و اندازه گیری فاصلة بین اتاق پیامبر9  و حفره اقدام کرده است. نتایج نشان داده که سمت غربی آن حفره، در واقع با آنچه ابن زباله و دیگران در مورد مکان مصلاّی شریف نبوی گفته­اند، مطابقت دارد. (سمهودی، ج2، ص94، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.).

برای سمهودی  روشن است­که حوض یا گودالی­که در مکان مصلاّی پیامبر9 ـ  در هنگام امامت مسلمانان ـ  قراردارد، از محل ایستادن حضرت رسول9  در زمان حیات خود ایشان مرتفع­تر است؛ زیرا سطح زمین بالا آمده است. اما سطح آن گودال به سطح مصلای شریف پیامبر9 در زمان ساخت نزدیک تر است. والله اَعلم. (سمهودی، ج2، ص96، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)[13]

طبق گفتة بدر بن فرحون، (بدر بن فرحون، ص28، بی­تا.)  برخی از علما و دانشمندان از این که در این مکان به امامت جماعت مسلمانان بپردازند، پرهیز داشتند و دلیل آن کراهتی بود که فقها برای عدم تساوی مکان امام و مأمومین قائل بودند.

ابن فرحون گوید:

«... محل ایستادن پیامبر9  در نماز، از مأموم پایین­تر نبود و بالاتر هم نبود. بلکه ایشان با اصحاب در یک سطح مساوی می­ایستادند. هرکس از روی هوای نفس با سنت پیامبر9 مخالفت کند، گمراه است.» (بدر بن فرحون، ص29، بی­تا. / سمهودی، ج2، ص95 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

پس از  نخستین آتش سوزی که در ماه رمضان سال 654 ق. در مسجد شریف نبوی به وقوع پیوست، الظاهر بیبرس به این مسجد شریف عنایت زیادی نشان داد و به مصلاّی پیامبر9 اهتمام ویژه­ای گماشت. وی برای مصلاّ  محرابی چوبی بنا کرد که سمهودی آن را اینگونه توصیف می­کند: «در قبلة مصلاّی شریف نبوی، صندوق چوبیِ بسیار خوش ساخت و بدیع قرار داشت و بر روی آن محراب واقع شده بود که سازندگان آن، هنر بدیع نجاری را در آن به نمایش گذاشته بودند. اما محراب مذکور مانند دروازه­ای مقوس و پل­گونه برای مکانی لطیف بود که بر بالای آن صندوق قرار داشت. در داخل آن و روبه­روی ورودی­اش بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم»، آیة الکرسی و روی درب مقوس بعد از بسم­الله، آیة شریفة (قَدْ نَرى‏ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللهُ  بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُون)‏ (بقره : 144) نوشته شده بود.»

به نظر می­رسد این محراب همان محرابی است که مطری با تابلویی که پیشتر ذکر کردیم به آن اشاره کرده است. این محراب چوبی در دومین آتش سوزی که در سال 886 ق. و در عهد سلطان قایتبای مملوکی در مسجد شریف نبوی رخ داد، به طور کامل سوخت.

هنگامی که در سال 888 ق. دوباره به بازسازی مسجد شریف نبوی اقدام شد، «مسؤول بازسازی مسجد تصمیم گرفت ارتفاع سطح مسجد را کاهش دهد تا با مصلاّی شریف نبوی هم سطح شود. به این منظور حدود یک ذراع از کف مسجد را کندند. در این میان با طبقه­ای از خاک مواجه شدند که زیر آن لایه­ای از شن و ماسه بود. بعد از این دو لایه به سطح مساوی با مصلاّی شریف نبوی رسیدند. با این اقدامِ مسؤولِ بازسازی مسجد، بحمد الله این بدعت نیز از میان برچیده شد.» (سمهودی، ج2، ص96، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

به جای محرابی که در آتش سوخته بود، محرابی زیبا و ستودنی از سنگ مرمرِ رنگین ساخته شد. در ساخت این محراب از آب طلا و... استفاده شده بود؛ به­گونه­ای که از محـراب قبـل بسیـار زیباتـر و با شکوه­تر شد.

سمهودی می­نویسد:  «کف محراب یاد شده را نسبت به مصلاّی شریف با ارتفاعی بیشتر ساختند؛ زیرا محراب در محل صندوقی ساخته شده بود که مقابل مصلاّ قرار داشت. البته این نکته جای تأمل و توجه دارد. والله العالم». (سمهودی، ج2، ص98، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

تاریخ بازسازی مسجد در لوحی مرمرین، در پشت محراب شریف نبوی، نقش بسته است. بر روی این لوح با خطی برجسته پنج سطر زیر را نگاشته­اند:

بسم الله الرحمن الرحیم  وصلَّى الله على سیّدنا محمد

به­نام خداوند بخشندة مهربان و درود او بر سیّد و سرور ما [حضرت] محمّد[9]

أمر بعمارة هذا المحراب النبوی الشریف، العبد الفقیر المعترف بالتقصیر مولانا السلطان الملک الأشرف

به بازسازی این محراب شریف نبوی دستور داد، بندة فقیرِ مقرّ به تقصیر؛ مولانا سلطان ملک اشرف.

أبو النصر قایتبای خلد الله ملکه بتاریخ

ابو نصر قایتبای ـ که خداوند سلطنت وی را جاودانه گرداند! به تاریخ

شهر ذی الحجة الحرام سنة ثمان وثمانین وثمانمائة من الهجرة النبویة.

ماه ذی حجة الحرام، سال 888 پس از هجرت پیامبر9 . (الشهری، صص342 و 343 بی­تا. / صالح لمعی مصطفی، ص120، 1981م.)

بر روی کلید طاق محراب این جمله نقش بسته است:

هذا محراب رسول الله صلى الله علیه وسلم.

این محراب پیامبرخدا ـ صلی الله علیه]و آله[ و سلم ـ است.

در اطراف طاق محراب آیاتی از قرآن کریم نوشته شده است.

آیة زیر را در وسط محراب و زیر پایة طاق نوشته­اند:

(اَلتّٰائِبُونَ اَلْعٰابِدُونَ اَلْحٰامِدُونَ اَلسّٰائِحُونَ اَلرّٰاکِعُونَ اَلسّٰاجِدُونَ اَلْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَلنّٰاهُونَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ وَ اَلْحٰافِظُونَ لِحُدُودِ اَللِه وَ بَشِّرِ اَلْمُؤْمِنِینَ) (توبه : 112).

«توبه ‌کنندگان، عبادت کاران، سپاسگویان، سیاحت کنندگان، رکوع کنندگان، سجده‌آوران، آمران به معروف، نهی کنندگان از منکر و حافظان حدود (و مرزهای) الهی، (مؤمنان حقیقی‌اند)؛ و بشارت ده به (اینگونه) مؤمنان!»

بر روی شانة راست محراب و پایین پای یکی از طاقها این جمله نوشته شده است:

هذا مصلى رسول الله9 ؛ «اینجا مصلاّی پیامبرخدا9 است.»

بر روی شانة چپ محراب و پایین پای طاقی این جمله از حدیث پیامبر گرامی9 نوشته شده است: الصلاة عماد الدین؛  [نماز ستون دین است]. (صالح لمعی مصطفی، صص119و120، 1981م.)

این محراب تاکنون پا برجا مانده است. اما در طول دوره­های متمادی، اصلاحات زیادی روی آن انجام داده­اند. برای نمونه: در عصر سلطان عبد المجید، در سال 1266ق. تذهیب و تزیین آن بازسازی و مرمت شد. و بالای آن با تاجی مخروطی شکل از جنس چوب مزّین گردید. افزون بر این، در دو طرف آن پله­هایی از برنز برای روشن کردن شمع بزرگ، نصب شد. (بَرْزَنْجی، ج2، ص39، بی­تا. / الشهری، محمد هزاع، ص65 بی­تا.)

در سال 1336ق. محراب شریف نبوی به دستور استاندار مدینة منوره، فخری پاشا باز سازی شد. (صالح لمعی مصطفى، ص99 ، 1981م.)  در سال 1392ق. دولت عربستان سعودی به ترمیم و تزیین محراب اقدام کرد و در سال 1404ق. اصلاحات عمده­ای روی آن انجام گردید که عمده­ترین آن عبارت­اند از:

*  استحکام بخشیِ آن، از داخل، با شبکة بتن مسلح.

*  نماکاری نمای خارجی محراب، با سنگ مرمرین، هماهنگ با نقوش و تزیینات قدیمی و بدون هیچ نوع تغییر. 

*  تعویض ستون­های جلوی محراب با دو ستون از جنس مرمر اونیکس پاکستانی.

*  تعویض سنگ­نوشتة موجود در پشت محراب نبوی با اضافه کردن تاریخ بازسازی جدید. (محمد إلیاس، ص105، 1418).

مکان ایستادن پیامبر خدا9  در محراب:

پژوهشگرانِ حوزة تاریخ و بازسازی مسجد شریف نبوی در دورة کهن و دورة معاصر، به تعیین محل ایستادن پیامبر9 در محراب نبوی همت گمارده­اند؛ برخی در پی تعیین مکان سجود و محل قدم­های شریف ایشان بوده­اند. سمهودی در کتاب الخلاصه­اش می­نویسد:

 «هر کسی که به دقت در کنار این محراب و به موازات آن بایستد، مصلاّی شریف نبوی در سمت راست وی قرار می­گیرد. پس باید در سمتی از حوض مذکور بایستد که بعد از منبر قرار می­گیرد.»، (بَرْزَنْجی، ج2، ص39، بی­تا.)

بسیاری از پژوهشگران و تاریخ­نگاران، از این سخن سمهودی اینگونه فهمیده­اند که هنگام تلاش برای ایستادن در مکان مصلاّی رسول الله9  باید از فضای محراب به طور کلی خارج شده و در سمت راست محراب و در کنار عبارت «هذا مصلَّى رسول الله9» بایستد.

برزنجی در کتاب نزهة الناظرین می­نویسد: «هرکس بخواهد در این مکان شریف بایستد، باید به دقت در سمت غربی محل گود و توخالی بایستد، به­گونه­ای که گودی آن در سمت چپ وی قرار گیرد. این قسمت، همان محل مبارک ایستادن پیامبر9 است.»، (بَرْزَنْجی، ص140، بی­تا.).

محمد الیاس عبد الغنی درکتاب تاریخ المسجد النبوی آورده است: «هرکس به دقت در کنار این محراب و به موازات آن بایستد، مصلاّی شریف نبوی در سمت راست وی قرار می­گیرد. پس باید درکنارة غربی آن گود بایستد؛ به­گونه­ای که گودی آن در سمت چپ او قرار گیرد. اینجا همان مکان ایستادن حضرت رسول9 برای نماز است.»، (محمد إلیاس، ص104، 1418).

امروزه می­گویند نمازگزاران در محراب شریف نبوی، پیشانی خویش را در مکانِ قدم­های پیامبرِ گرامی9 قرار می­دهند؛ زیرا مکانِ تعیین شده توسط پژوهشگران و علمای یاد شده، به عنوانِ مکانِ ایستادنِ حضرت رسول9 مکانی است که هم اکنون کنارة راستِ محراب روی آن ساخته شده و نمازگزاران نمی­توانند دقیقاً در همان مکان ایستادنِ پیامبر9 بایستند و نماز بخوانند.

اما با دقت بیشتر در سخنِ سمهودی، دانسته می­شود که منظور او از این چیزی که پژوهشگران از سخن وی فهمیده­اند، متفاوت بوده است؛ زیرا در کلام سمهودی هیچ نشانه­ای وجود نداردکه جملة اضافه شده در کتاب­های پژوهشگران را تأییدکند. جملة اضافه شده عبارت است از: «بحیث یصیر التجویف عن یساره»؛ «به­گونه­ای­که گودی آن در سمت چپ او قرارگیرد.»

چگونه می­توان باور کرد که طی قرون متمادی، مسلمانان مکان مصلاّی پیامبر9 را حفظ کرده­اند؛ اما ناگهان یکی از پژوهشگران متوجه شده که این مکان، همان مکان مورد نظر نیست؟ یا چگونه می­توان تصور کرد که مسلمانان برای تعیین جایگاه آن محرابی ساخته باشند؛ اما بعدها مشخص شود که این محراب در محل اصلی خود ساخته نشده است؟ آیا افراد عادی و عوام الناس متولی ساخت و بازسازی مسجد شریف نبوی بوده­اند؟ آیا در آن زمان دانشمندانی وجود نداشته­اند که برای ساخت چنین اماکن مهمّی به آن­ها مراجعه شود؟ آیا خود سمهودی برای ساخت این محراب حضور نداشته است؟ آیا ابن نجار از اجماع همة دانشمندان مسلمان، مبنی بر عدم تغییر مکان مصلاّی شریف خبر نداده است؟ آیا فیروزآبادی آن را در کتاب المغانم (فیروز آبادی، ج1، ص496، اول، 1423ق.). نقل نکرده است؟ آیا خود سمهودی این سخن ابن نجار را تأیید نکرده است؟ (سمهودی، ج2، ص94، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.) چگونه همة مسلمانان در یک موضوع اجماع می­کنند؛ اما صرفاً با تکیه بر برداشتی که از سخن یکی از علما داشته­ایم و نمی­دانیم تا چه اندازه صحیح است، با این اجماع مخالفت می­کنیم؟

جمع این سؤالات و قرینه­های دیگر، همه حاکی از آن است که منظور سمهودی از این سخن، چیزی غیر از برداشت این علما؛ یعنی جدا بودن محل محراب شریف نبوی و مصلاّی پیامبر9  بوده است. اکنون به یکی از نشانه­های اثبات فهم اشتباه این عده از علما اشاره می­کنیم:

اگر کسی در مکانی که این علما تصور می­کنند مصلاّی پیامبر9 است بایستد، در موازات ستون مخلقه قرار خواهد گرفت. همانطور که می­دانید و خود سمهودی نیز آن را به اثبات رسانده، (سمهودی، ج2، ص91، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)  این ستون در سمت راست کسی قرار می­گیرد که در محراب نبوی می­ایستد، نه در موازات وی. در بخش مختص به ستون­ها این نکته را به تفصیل بیان می­کنیم.

چگونه ادعای این افراد می­تواند صحیح باشد، در حالی­که خود سمهودی در کتاب الخلاصه می­نویسد: «پیامبر9 بین سیزده تا نوزده روز بعد از تغییر قبله، نمازهای واجب خود را در کنار همین ستون می­خواند و سپس به محل نمازش که در موازات (در حوالی) محراب و در رواق اول واقع شده، پیش آمد.»

همة هدف سمهودی از ایراد این سخن، تأکید براین نکته است­که گودی مصلاّی پیامبر9 ـ که پیش از این به آن پرداختیم ـ  پس از نخستین آتش­سوزی در مسجد، از جهت طول حدود 6 سانتی متر و از جهت عرض نیز تقریباً معادل همین اندازه اضافه شده است. (سمهودی، ج2، ص94، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

سمهودی در ادامه، فاصله­ای که این دانشمندان بین محراب نبوی و ستون توبه تعیین کرده بودند را بار دیگر اندازه گیری می­کند. از رهگذر این اندازه­گیری مجدّد، مشخص می­شود که افزایش فضای عرض حوض، از سمت شرق حوض رخ داده، اما محدودة غربی حوض به دقت حفظ شده است. تنها هدف سمهودی این بوده که خواسته به این نکته گوشزد کند که اگر نمازگزار قصد ایستادن دقیق در همان مکانی را دارد که پیامبر9 در آن می­ایستادند، باید کمی به سمت راست قبله متمایل شود. عبارت سمهودی چنین است:

«فعلمنا بذلک أن المصلى الشریف فی جانب الحفرة الغربی، وأن ما یلی المشرق منها لیس منه». (سمهودی، ج2، ص93، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

«بدین ترتیب دانستیم که مصلاّی شریف نبوی، در سمت غربی گودال واقع شده و آن قسمتی که در سمت مشرق اضافه شده، جزو مصلاّ به شمار نمی­رود.»

زمانی که محراب کنونی را جلوی آن ساختند، به موازات عرض کامل این حوض، آن را بنا کردند. با این وجود کسی که بخواهد در محل مصلاّی حضرت رسول9 بایستد، باید در سمت راست محراب و در داخل حوض بایستد نه خارج از آن؛ بدین ترتیب، سوء برداشت برخی از مورخان از سخن سمهودی آشکار شد. همچنین مشخص گردید کسانی که معتقدند سجده کننده در این مکان، پیشانی خود را در قدمگاه پیامبر گرامی می­گذارد، کاملاً دچار اشتباه شده­اند.

ستون­ها (أسطوانات  ـ أساطین):

أسطوانات یا أساطین؛ جمع أسطوانه یا أسطوان و معنای آن عبارت است از ستونی­که بر روی آن سقف، ساختمان بنا ­شود. تفاوت اسطوانه و عمود در این است که معمولاً اسطوانه­ها با مصالح ساخته می­شوند اما جنس عمود از سنگ است.[14]  عرب­زبانان به عمود، «لائطه» نیز می­گویند. وجه تسمیة آن نیز فرورفتن بخشی از آن در زمین است. این واژه در حدیث معاویة بن قرّه نیز ذکر شده است:

«ما یسرنی أنی طلبت المال خلف هذه اللائطة وأن لی الدنیا».[15]

«آنچه مرا خشنود می­کند این است که من پشت این ستون مال را طلب کردم و اکنون دنیا را دارم.»

در دوران حیات پیامبرخدا9 در مسجد النبی و در سمت قبله، 27 ستون وجود داشت. جنس همة این ستون­ها از تنة نخل بود. این ستون­ها تا زمان توسعة عثمان بن عفان به همان شکل باقی ماند. عثمان این ستون­ها را به ستون­های سنگی حجّاری شده تبدیل کرد.

بخاری از نافع روایت می­کند که ابن عمر، مسجد النبی در عصر حضرت رسول9 را برای او اینگونه توصیف کرده است:

«مَبْنِیًّا بِاللَّبِنِ وَسَقْفُهُ الْجَرِیدُ وَعُمُدهُ خَشَبُ النَّخْلِ فَلَمْ یَزِدْ فِیهِ أَبُو بَکْرٍ شَیْئًا وَزَادَ فِیهِ عُمَرُ وَبَنَاهُ عَلَى بُنْیَانِهِ فِی عَهْدِ رَسُولِ الله9 بِاللَّبِنِ وَالْجَرِیدِ وَأَعَادَ عُمُدهُ خَشَبًا ثُمَّ غَیَّرَهُ عُثْمَانُ فَزَادَ فِیهِ زِیَادَةً کَثِیرَةً وَبَنَى جِدَارَهُ بِالْحِجَارَةِ الْمَنْقُوشَةِ وَالْقَصَّةِ وَجَعَلَ عُمُدَهُ مِنْ حِجَارَةٍ مَنْقُوشَةٍ وَسَقَفَهُ بِالسَّاجِ». (بخاری، ج1، ص171، شماره: 435،  دوم، 1407ق.).

«مسجد النبی در زمان پیامبرخدا9 از خشت ساخته شده بود. در بنای سقف آن از لیف نخل و برای ستون­های آن از چوب نخل استفاده شده بود. ابوبکر به آن چیزی اضافه نکرد. عمر آن را توسعه داد و در بازسازی­اش از همان مصالح زمان رسول الله؛ یعنی خشت، لیف نخل و چوب نخل استفاده کرد. بعد از وی عثمان مصالح مسجد را تغییر داد و توسعة وسیعی در آن ایجاد کرد. دیوار آن را با سنگ حجاری شده بازسازی کرد و ستون­های آن را با ستون­هایی از جنس سنگ حکاکی شده تعویض کرد و سقف مسجد را با چوب درخت ساج پوشاند.»

ستون­های مسجد شریف نبوی در طول تاریخ و در گذر توسعه­های پی در پی، از عصر پیامبر9 تا دورة معاصر، موقعیت مکانی خود را حفظ کرده­اند. کسانی که به توسعه و بازسازی این مسجد شریف پرداخته­اند کمال دقت را در حفظ موقعیت ستون­ها داشته­اند؛ به ویژه موقعیت مکانی ستون­های مشهور که در روضة شریفه واقع شده­اند. ستون­هایی که نام هریک از آن­ها، با کرامتی ثبت شده در کتاب­های حدیثی و تاریخی، پیوندی وثیق خورده است. مشهورترین این ستون­ها عبارت­اند از:

1.  ستون مخلّقه[16]:

این ستون در قبلة محراب شریف نبوی و جلوی آن قرار دارد و به گودی محراب از سمت راست چسبیده است.

سمهودی می­­نویسد: «موقعیت اصلی این ستون در سمت راست محراب شریف نبوی است و در محل صندلیِ شمع که در سمت راست امام جماعت در مصلاّی شریف واقع شده، قرار دارد.»[17]  این ستون در یکی از بازسازی­های مسجد نبوی به اندازة دو ذراع از محل اصلی خود و به سمت قبله جلو برده شد. البته زمان این تغییر مشخص نشده است.

از ابن نجار نقل شده که این ستون در مکان تنة نخلی ساخته شد که در فراق پیامبر9 ناله و مویه کرد. اما وی از سال ساخت چیزی نگفته است. 

آنچه برای ما مسلم است ـ والعلم عند الله ـ  این است که ستون مخلّقه در عصر پیامبر9 ، نه در زمان ساختِ اولیة مسجد، هنگامی که قبلة مسلمانان بیت المقدس بود و نه در زمانِ تغییرِ قبله و نه حتی در زمان توسعة مسجد توسط خود پیامبر9 در سال هفتم هجرت وجود نداشت؛ زیرا مکان این ستون در آن زمان، همانطور که در این شکل مشخص شده، دیوار جنوبی مسجد بوده است. واضح است که پیامبرخدا9 مسجد را از سمت قبله توسعه نداده­اند. افزون بر این، به اعتقاد نویسندة مقاله، ساخت ستون در دیوار از روش­های رایج ساخت­وساز در آن دوره و در دوره­های بعد هم نبوده؛ زیرا کاری بیهوده به شمار می­رفته است.

برخی مانند ابن نجار این فرضیه را مطرح می­کنند که این ستون برای تعیین مکانِ تنة نخلی بنا شده که از دوری پیامبر9 ناله کرد.

به­نظر نویسندة مقاله، حتی یک دلیل هم در روایات صحیح و یا سخن علمای بزرگ پیش از وی وجود ندارد که این فرضیة ابن نجار را تأیید کند. اگر چنین اتفاقی افتاده باشد و صحابه برای تعیین مکان آن تنة نخل، ستون مخلقه را بنا کرده باشند، حداقل این ستون، بین متخصصان در این حوزه، به «ستون تنة نخل» یا اسمی دیگر شناخته می­شد. یا حداقل به این موضوع معروف می­گردید. به همین دلیل مطری معتقد نیست که ستون مخلقه در محل آن تنة نخل ساخته شده باشد. وی می­گوید: «ستونی که در جلوی صندلی شمع وجود دارد، از محل تنة نخل جلوتر است. بنا براین، به گفتة کسانی که این ستون را در محل تنة نخل می­دانند، هیچ اعتمادی نیست.»[18]

مطری برای اثبات این موضوع، به سخنی که ابن زباله از عبد العزیز بن محمد، در تعیین مکان تنة درخت نقل کرده، استناد می­کند؛ «این ستون که یک سوم یا تقریباً همین مقدار از آن با عطر و بوی خوش آغشته شده بود، در محلِ تنة درختی نصب شده که پیامبر9 در کنار آن خطبه می­خواندند.»

این نکته، از اسرار عدم ذکر این ستون توسط بیشتر مورخان قبل از سمهودی، در میان ستون­های مشهور روضة شریفه پرده بر می­دارد.

به نظر می­رسد این ستون در زمان توسعة مسجد نبوی در عصر عمربن خطاب ساخته شده باشد. عمربن خطاب نخستین دیوار جنوبی مسجد را ویران کرد و آن را به میزان پنج متر جلوتر آورد ویک رواق جدید ساخت. این ستون نیز در میان ستون­های رواقی بودکه عمر به مسجد اضافه کرد. این ستون همانطورکه در شکل صفحة قبل موجود است، در ردیف دیگر ستون­های رواق است.

براساس آنچه گفته شد، نویسندة مقاله، به هیچ سندی دست نیافته که دال بر صحّت سخن سمهودی باشد مبنی بر این که این ستون از محل اصلی خود به میزان دو ذراع جلو کشیده شد است. شاید این نظر، اجتهاد خودِ وی برای هماهنگی بین نظر ابن نجار ـ  قرارگرفتن ستون در محل تنة نخل ـ  و مطری بوده که رد نظریة ابن نجار است. البته تا زمانی که دلایلی محکم و صریح نداشته باشیم که ثابت کند این ستون در محل تنة نخل بنا شده، هیچ نیازی به ایجاد این هماهنگی نیز احساس نمی­شود.

از آنجا که ستون مخلقه نزدیک­ترین ستون به مصلاّی شریف نبوی است، به عنوان نمادی برای مصلاّ شناخته شده است؛ از طرفی، چون قرآنِ ارسال شده از طرف حجّاج بن یوسف در کنار این ستون قرار داده شده، به «ستون مصحف» نیز معروف است. (ابن عساکر، ص130، تحقیق: د.مصطفی عمار منلا، اول،  1426ق.)  مالک در این خصوص می­گوید: «حجاج بن یوسف قرآن­هایی را به شهرهای بزرگ و مهم فرستاد؛ یکی از این قرآن­ها را که قرآنِ بزرگی نیز بود، به مدینة منوره ارسال کرد. این قرآن در یک صندوق و در سمت راست ستونی قرار گرفت که به مقام پیامبر گرامی9 معروف شده بود.»، (ابن نجار، ص329 ، 1401ق.).

این ستون امروزه با نام «ستون مخلقه» شناخته می­شود؛ زیرا با عطر و بوی خوش آغشته شده بود. بر بالای ستون نوشته شده: «هذه اُسطوانة المخلقة». البته تنها اسمِ این ستون نیست که بر روی آن نوشته شده، بلکه بر روی دیگر ستون­ها مانند ستون عایشه (مهاجران) و ستون توبه نیز، اسم آن­ها نوشته شده است، (المراغی، ص93 ، 1401ق.).

هیچ مدرک و سند محکمی وجود ندارد که به تاریخ و سابقة این نام­گذاری اشاره کرده باشد، حتی غیر از سمهودی و دیگرانی که بعد از او این ستون را به نام مخلقه معرفی کرده­اند، شخص دیگری نیست­که این ستون را با این نام خوانده باشد. همةآثار ومدارکی­که دربارة معطر کردن مسجد شریف نبوی یا بخشی از آن، در زمان حیات پیامبر9 ، خلفا وپس از آن در دورة اموی به دست ما رسیده است، هیچ یک به معطر کردن یا نکردن این ستون اشاره نکرده­اند. حتی ابن زباله از ابن عجلان نقل می­کند که: عمـربن عبد العزیز نامـه­ای به فرماندار خود در مدینه نوشت و به او دستور دادکه غیر از قبله، هیچ مکانی را معطر نکرده وستون­ها را فقط شست­وشو دهند.

کهن­ترین سندی که دربارة معطر کردن این ستون بدان دست یافتیم، همان روایتی است که اندکی پیش­تر، از ابن زباله نقل شد که خیزران امّ موسی در سال 170ق. به مدینة منوره آمد و دستور داد تا مسجد النبی را با عطر شست وشو دهند. مسؤولیت این کار را ندیمة او که نامش مؤنسه بود، به عهده گرفت. ابراهیم بن فضل بن عبید الله، دوست و شریک هشام بن اسماعیل نزد امّ موسی آمد و به او گفت: «آیا می­خواهید کاری انجام دهید که بر آیندگان پیشی بگیرید؟ کاری که پیشینیان نیز آن را انجام نداده­اند؟ مؤنسه پرسید: چه کاری؟ ابراهیم بن فضل گفت: همة قبر پیامبرخدا9  را با عطر شست وشو دهید. آنان از این پیشنهاد استقبال کرده و آن را انجام دادند. پیش از این تنها یک سوم از قبر یا کمتر از آن با عطر شست وشو شده بود.[19] آن­ها با راهنمایی ابراهیم بن فضل و پیشنهاد وی، ستون توبه و ستونی را که نزدیک مصلاّی پیامبر9 قرارداشت نیز، از با لا تا پایین، با عطر آغشته کردند». (سمهودی، ج2، ص88 ،350، 449 تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

علی­رغم این­که سمهودی برای شست وشوی این ستون با عطر، به این سند استدلال می­کند؛ اما احتمال دارد که منظورِ سند، ستون عایشه باشد؛ زیرا این ستون نیز، همانطور که پیش­تر در بخشِ محراب شریف نبوی گفتیم، در واقع نزدیک مصلاّی نخستِ پیامبر9 است.

ابن عساکر در کتاب اتحاف الزائر دربارة این ستون می­گوید: «الأسطوان التی کان رسول الله9 یصلّی إلیها»؛ «ستونی که پیامبر9 به سمت آن نماز می­خواند.» (ابن عساکر، ص126، تحقیق: د.مصطفی عمار منلا، اول،  1426ق.)

این ستون به مخلقه نیز مشهور است. شاید شهرت آن به مخلقه، به­ویژه در دورة قبل از سمهودی، بسیار بیشتر از این باشد؛ چرا که مطری (مطری ، ص91، قرن هشتم.)  نیز در به­کار بردن صفت مخلقه، بیشتر روی این ستون تأکید داشته تا ستون­های دیگر و این صفت را منحصراً برای این ستون به کار برده است. وی در کتاب خود می­نویسد:

«ستون­های معروف در روضة شریفه عبارت­اند از: ستون مخلّقه که پیامبرخدا9 بعد از تغییر قبله، به مدت سیزده تا نوزده روز نمازهای واجب را در کنار این ستون به پا می­داشت و بعد از این، به مصلاّی خود رفت.»

مراغی (متولد 816 ق.) نیز در کتاب تحقیق النصرة (مراغی، ص91، 1401ق.) شیوة مطری را در پیش گرفته است. وی می­گوید: «... چهارم: ستون­های موجود در روضة شریف نبوی، تنة درخت نخل و منبر شریف را ذکر می­کنیم: از جملة این ستون­ها: ستون مخلقه است که پیامبرخدا9 بعد از تغییر قبله، به مدت سیزده تا نوزده روز نمازهای واجب را در کنار این ستون به پا می­داشت و بعد از این، به مصلاّیی رفت که امروزه برای ما شناخته شده است.»

فیروزآبادی در کتاب المغانم (فیروز آبادی، ج1، ص400، اول، 1423ق.) می­نویسد: «نام این ستون، ستون عایشه بوده ...که اکنون به ستون مخلقه معروف گردیده است.»[20]

فضیلت ستون مخلقه

بدیهی است وقتی معلوم شد این ستون در زمان حیات پیامبر9 وجود نداشته، طبعاً هیچ سندی هم بر فضیلت آن، به طور خاص، وجود نخواهد داشت. اما بخاری (بخاری، ج1، ص189، شماره: 481، تحقیق: د. مصطفى دیب البغا ، اول، 1407ق.) از انس بن مالک اینگونه نقل کرده است: «انس گفت: بزرگ­ترین اصحاب پیامبرخدا9 را دیدم که هنگام نماز مغرب، به سمت ستون­های مسجد النبی9 می­شتافتند.»

ابن نجار­گوید: «طبق این نقل، نماز خواندن در کنار همة ستون­های مسجد النبی مستحب است؛ زیرا صحابة بزرگِ  پیامبر9 در آنجا نماز خوانده­اند.»

منظور ابن نجار از «مسجد النبی»، مسجدی نیست که در زمان حیات پیامبر ساخته شده، بلکه توصیفات وی با اضافات و توسعه­هایی که خلفا در این مسجد ایجاد کرده­اند، مطابقت دارد؛ زیرا صحابه، در عهد خلفا بسیار زیاد بودند.»

اما علما دربارة مصداقِ ستونِ مصحف در حدیثِ یزید بن ابو عبید که بخاری آن را در صحیح خود نقل کرده،[21] اختلاف نظر دارند. حدیث چنین است:

«کُنْتُ آتِى مَعَ سَلَمَةَ بْنِ الأَکْوَعِ فَیُصَلِّى عِنْدَ الأُسْطُوَانَةِ الَّتِى عِنْدَ الْمُصْحَفِ. فَقُلْتُ: یَا أَبَا مُسْلِمٍ أَرَاکَ تَتَحَرَّى الصَّلاَةَ عِنْدَ هَذِهِ الأُسْطُوَانَةِ. قَالَ فَإِنِّى رَأَیْتُ النَّبِىَّ ـ  صلَّى الله علیه ]و آله[ وسلم ـ یَتَحَرَّى الصَّلاَةَ عِنْدَهَا».

«نزد سملة بن اکوع آمدم. وی در کنار ستونی که در جوار قرآن قرار دارد، مشغول خواندن نماز بود. به وی گفتم: ای ابا مسلم، می­بینم که به شدت به نماز خواندن کنار این ستون اهتمام می­ورزی؟ وی گفت: زیرا دیدم که پیامبر گرای اسلام9 به نماز خواندن کنار این ستون اهتمام فراوان داشت.»

بیهقی در کتاب سنن، فیروزآبادی در المغانم و عباسی در کتاب عمدة الأخبار، معتقدند که ستونِ مورد نظر در حدیث، همان ستون توبه بوده است. البته این نکته از آن جهت قابل اثبات است که بیهقی حدیث فوق را در بابی به اسم «باب فی أسطوانة التوبة» (بیهقی، ج5 ، ص247، 1414ق.).  ذکر کرده است. افزون بر این، فیروزآبادی و عباسی نیز این حدیث را در سیاق سخن از ستون توبه ذکر کرده­اند، (فیروز آبادی، ج1، ص401، اول، 1423ق.).

اما از طرفی دو تن از حافظان حدیث؛ یعنی ابن حجر و العینی معتقدند: منظور از ستون در این حدیث، ستونِ عایشه است. ابن حجر در کتاب فتح الباری، (عسقلانی، ج1، ص577 ، 1379) می­نویسد: «این نشان می­دهد که قرآن در کنارِ این ستون، جایگاه ویژه و مخصوصی داشته است. مسلم از آن، با عبارت «یصلی وراء الصندوق»[22] یاد می­کند. گویا مصحف مذکور صندوقی داشته که آن را داخل صندوق می­گذاشتند. برخی از اساتید ما اثبات کرده­اند که این ستون، همان ستونِ میانی در روضة شریفة نبوی است. یکی از نام­های دیگر این ستون که بدان مشهور است، «ستون مهاجرین» است. ابن حجر ادامه می­دهد: «از عایشه روایت شده که وی می­گفت: اگر مردم فضیلت این ستون را می­دانستند، برای نماز خواندن در کنار آن، قرعه کشی [رقابت] می­کردند. عایشه این حدیث را مخفیانه و در قالب یک راز، تنها به ابن زبیر گفت. وی نیز در کنار این ستون، بسیار نماز می­خواند. بعد از آن، این موضوع را در کتاب تاریخ المدینه نوشتة ابن نجار یافتم. ابن نجار عبارت «مهاجران از قبیلة قریش در کنار این ستون گرد هم می­آمدند» را به حدیث اضافه کرده بود. محمد بن الحسن نیز قبل از ابن نجار این سخن را در کتاب اخبار المدینه ذکر کرده بود». پایان سخن ابن حجر حافظ.

ابن رجب معتقد است، ستونی که سلمة بن اکوع به نماز خواندن کنار آن اهتمام داشت، یکی از ستون­های روضة شریفه بوده است. وی می­گوید: «به نظر می­رسد این ستون یکی از ستون­های مسجد قدیم است که به آن روضه می­گفتند. در روضه دو ستون وجود دارد؛ دربارة هر دو ستون گفته شده که: «پیامبر9 در کنار آن نماز می­خواند». یکی از این ستون­ها مخلقه نام دارد که به ستون مهاجران نیز معروف است؛ زیرا بزرگان مهاجر کنار این ستون می­نشستند و نماز می­خواندند. افزون بر این به نام­هایی چون ستون عایشه ... و ستون توبه نیز شناخته شده است؛ زیرا این همان ستونی است که ابو لبابه خود را به آن بست تا خداوند توبة او را پذیرفت.»

سمهودی در مورد اعتقادی که العینی و ابن حجر داشتند، تردید می­کند و دربارة آن به تحقیق می­پردازد و می­نویسد: «گروهی تصور کردند که منظور از سخن ابن القاسم و آنچه که از مالک نقل کرده، همان ستونی است که امروزه به ستون مخلقه معروف است. ستونی که در میان روضة شریف قرار دارد. البته تصور این گروه اشتباه است؛ زیرا ستون مورد نظر، به اجماع همة مسلمانان، به عنوان نمادی برای مصلاّی رسول الله9 شناخته نمی­شود. منشأ این توهم، توصیف این ستون به مخلقه است.» (سمهودی، ج2، ص88 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)  سمهودی نوشته است: «از جمله افرادی که به این موضوع اعتقاد دارند، ابن حجر حافظ است.» سپس سخن وی را بدون کم و کاست نقل می­کند.

سمهودی با این سخن به موضوعی اشاره می­کند که از مالک و دیگران نقل شده است؛ موضوعی که بر اساس آن، مصحفِ ارسال شده از جانب حجاج بن یوسف در صندوقی نزدیک ستونی نگهداری ­شده که آن ستون به عنوان نماد و نشانة مصلاّی شریف نبوی شناخته می­شده است و از آنجاکه به نظر سمهودی با اتفاقِ نظر همة علما، ستون عایشه نمادی برای مصلاّی شریف نبوی نیست، تصور ابن حجر و العینی، تصوری باطل به شمار می­رود.

سمهودی در ادامه مشخص می­کند که منظور از این ستون، همان ستون چسبیده به تورفتگی محراب شریف نبوی است که در سمت قبله و کمی متمایل به غرب است. وی معتقد است مکان اولیة این ستون سمت راست محراب و در کنار صندلی شمع بوده که بعدها به جلو؛ یعنی مکان امروزی خود منتقل شده است. تنها دلیل او برای این اعتقاد، قرار داشتن مصحفِ اشاره شده در حدیثِ سمله، در کنار این ستون است. این ستون به اعتبار سخنی که از مالک و دیگران نقل شده، نماد و نشانه­ای برای مصلاّی پیامبرخدا9 بوده است.

اما با تأمل بیشتر متوجه می­شویم آنچه که سمهودی به آن اعتقاد دارد، بسیار بعید به نظر می­رسد. این ستون، همانطور که پیشتر برای ما روشن شد و دربارة آن سخن گفتیم، در زمان حیات حضرت رسول9 وجود خارجی نداشته است، تا آن حضرت9 به نماز خواندن در کنار آن اهتمام بورزند. حتی به فرض وجود این ستون در زمان پیامبر، باز هم اهتمام ایشان به نماز خواندن در کنار این ستون بعید به نظر می­رسد؛ زیرا این ستون، چسبیده به محراب شریف ایشان است؛ از طرفی سمهودی چگونه می­تواند این سخن خود را ثابت کند که «با اتفاقِ نظر همة علما، ستون عایشه نمادی برای مصلاّی شریف نبوی نیست؟» آیا این ستون، از ستون­هایی نبوده که پیامبر9 هنگام تغییر قبله به عنوان مصلاّی خود انتخاب کرده است؟ از طرفی نظر ابن حجر و العینی و دیگران دلیلی برای نقض این اتفاق نظر و اجماعِ نقل شده توسط سمهودی است. البته اگر نگوییم که نظر این دو، دلیلی است بر ترجیح ستون عایشه به عنوان نماد و نشانة مصلاّی شریف نبوی؛ زیرا منظور حدیث هم ستون عایشه بوده است. 

موضوعی که سمهودی آن را نقل می­کند؛ یعنی اجماعِ علما در مورد قرارگرفتن صندوقِ مذکور در حدیث سلمة بن اکوع در نزدیکی ستونی که نماد مصلاّی شریف نبوی است، قابل پذیرش نیست؛ چرا که پذیرش این نظر سمهودی به منزلة نادیده انگاشتن نظر تمام علمایی است که با نظر سمهودی در این زمینه مخالفت کرده­اند. حال آن­که در میان این علما، تاریخ­نگاران بزرگ و راویان حدیث سرشناسی وجود دارند. از طرفی هیچ کس قبل از سمهودی، دربارة این اجماع سخن نگفته است. بیشتر منابع تاریخی و حدیثی قبل از سمهودی، حدیث سلمه را ذکر کرده­اند، اما هیچ­یک از آنان به نظر سمهودی نپرداخته­اند. حتی اگر بپذیریم که این اجماع وجود داشته، باز هم برای او مسلّم نیست که منظور از ستونِ یاد شده در حدیث سلمه، همان ستون مخلقه است؛ چرا که نام ستون به صراحت در متن این احادیث ذکر نشده است. در صحیح  بخاری(بخاری، ج1، ص189) و صحیح مسلم(نیسابوری، ج1، ص364). و همچنین کتاب سنن بیهقی (ج2 ، ص271، 1414ق.).  لفظ حدیث به شکل زیر است:

«...فَیُصَلِّی عِنْدَ الأُسْطُوَانَةِ الَّتِی عِنْدَ الْمُصْحَفِ...»؛ «پیامبر9 در کنار ستونی نماز می­خواند که کنار مصحف بود.»

در روایتی از مسلم(نیسابوری، ج1، ص364).  لفظ حدیث اینگونه آمده است:

«...أَنَّهُ کَانَ یَتَحَرَّى مَوْضِعَ مَکَانِ الْمُصْحَفِ یُسَبِّحُ فِیهِ...»؛ «پیامبر9 به محل قرار گرفتن قرآن بسیار اهتمام می­ورزید و در آنجا تسبیح می­گفت.»

ابن ماجه و ابن حبان نیز متن حدیث مذکور را اینگونه نقل کرده­اند:

«...فَیَعْمِدُ إِلَى الأُسْطُوَانَةِ دُونَ الْمُصْحَفِ فَیُصَلِّى قَرِیبًا مِنْهَا...». «پیامبر9 نزد ستونی می­رفت که در کنار مصحف بود و نزدیک آن نماز می­خواند.»

با وجود این الفاظ مختلف، احتمال این که منظور از ستون مذکور در حدیث، چند ستون متفاوت بوده باشد، تقویت می­شود. به همین دلیل ابن نجار پای خویش را از ورطة این اختلاف کنار می­کشد و حدیث مذکور را در باب دیگری تحت عنوان «ذکر فضیلة الصلاة الی أساطین المسجد» وارد می­کند. سپس حدیث سلمه را ذکر می­کند و از موقعیت ستون مذکور هیچ سخنی به زبان نمی­آورد.

اکنون ستونی را که منظور حدیث سلمه بوده تعیین می­کنیم. به نظر نویسندة مقاله و با استناد به دلایل زیر، منظور از ستون در حدیث فوق، «ستونِ توبه» بوده است.

به استناد روایاتی که دربارة خواندنِ نمازِ نافله توسط پیامبر9  در کنار این ستون نقل شده است.

ابن زباله ازعمربن عبد الله بن مهاجر به نقل از محمّد بن­کعب نقل می­کند که: « أنّ النبیّ ـ صلّى الله علیه ]و آله[ وسلّم ـ کان یصلّی نوافله إلى أسطوانة التوبة» (ابن زباله، ص101،  اول، 1424ق. / ابن نجار،  ص 168، 1401ق.)؛ «پیامبر9 نوافل خود را در کنار ستون توبه می­خواند.»

در روایت دیگری از ابن زباله به نقل از عمر بن عبد الله، که در آن اسم ابن کعب ذکر نشده، دربارة ستون توبه اینگونه گفته شده است:

«کان أکثر نافلة النبی ـ صلى الله علیه ]و آله[ وسلم ـ إلیها، وکان إذا صلّى الصبح انصرف إلیها و قد سبق إلیها الضعفاء، والمساکین، وأهل الضر، وضیفان النبی ـ صلى الله علیه ]و آله[ وسلم ـ والمؤلفة قلوبهم، و من لا مبیت له إلاّ المسجد، قال: وقد تحلَّقوا حولها حلقاً بعضها دون بعض، فینصرف إلیهم من مصلاَّه...».

«پیامبر گرامی اسلام9 بیشترین نمازهای نافلة خود را در کنار این ستون به جا می­آوردند. ایشان هنگامی که نماز صبح را به اتمام می­رساندند، به سمت این ستون می­رفتند. مستضعفان، بینوایان، مسکینان، درماندگان، میهمانان پیامبر9 ، مؤلّفة قلوبهم و بی­خانمانانی که جز مسجد، جایی برای گذران شب­ها نداشتند، برای رسیدن به ایشان از یکدیگر سبقت می­گرفتند. وی می­گوید: گرد ایشان حلقه­هایی پشت سر هم تشکیل می­شد. پیامبر9 نیز از مصلاّی خویش به سمت ایشان می­رفت.»

این روایات اگر چه ضعیف هستند؛ لیکن احتمال صحتِ نظرِ نگارندة مقاله را تقویت می­کنند، به ویژه که توسط افرادی نقل شده­ که همگی متخصصان تاریخ مدینة منوره بوده­اند. و الله العالم.

2.  ستون عایشه

این ستون با نام­های دیگری چون ستون قرعه، ستون مهاجران و ستون مخلقه نیز شناخته می­شود. (فیروز آبادی، ج1، ص400، اول، 1423ق./ سمهودی، ج2، ص175، ایوب صبری پاشا، ج3، ص231، الشهری، محمد هزاع، ص65 بی­تا.) وجه تسمیة این ستون به نام­های فوق از خلال احادیث نقل شده دربارة فضیلتش آشکار می­شود.

این ستون در وسط روضة شریفه قرار گرفته و ستون سوم از سمت منبر و ستون سوم از قبر شریف نبوی و همچنین ستون سوم از جهت قبله است. (ابن زباله، ص100،  اول، 1424ق. / سمهودی، ج2، ص177، ایوب صبری پاشا، ج3، ص231)  بالای این ستون از سمت شمال، با خط برجسته این عبارت نوشته شده است: «هذه أسطوانة السیدة عائشة».

پیش از این، هنگامی که از محراب شریف نبوی سخن می­گفتیم توضیحاتی دربارة این ستون ارائه کردیم. این ستون همان ستونی است که پیش­تر دربارة آن گفتیم پیامبر9 بعد از تغییر قبله، سیزده تا نوزده شب در کنار آن نماز خواند و سپس به مصلاّی معروف خود رفت.

احادیث نقل شده در فضیلت ستون عایشه:

هنگام پرداختن به ستون مخلقه، به اختلاف علما در حدیث سلمة بن اکوع اشاره کردیم و گفتیم که برخی از علما و حافظان حدیث؛ مانند ابن حجر و العینی معتقدند که منظور از ستونِ یاد شده در حدیث، همین ستونِ عایشه است.

طبرانی در الأوسط از طریق احمد بن یحیی الحلوانی اینگونه نقل می­کند: «عتیق بن یعقوب از دو پسر منذر؛ یعنی عبد الله و محمد و آن دو از هشام بن عروه و هشام بن عروه از پدر خود و او نیز از عایشه نقل می­کند که پیامبر گرامی9 فرمود:

«إِنَّ فِی الْمَسْجِدِ لَبُقْعَةً قَبْلَ هَذِهِ الْأُسْطُوَانَةِ، لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا صَلَّوْا فِیهَا إِلَّا أَنْ یُطَیَّرَ لَهُمْ فِیهَا قُرْعَةٌ». (طبرانی، ج1، ص264، محقق: طارق الحسینی، بی تا.)

«در مسجد النبی9 و در کنار این ستون بقعه­ای است که اگر مردم آن را می­شناختند، تنها با انداختن قرعه می­توانستند در آن نماز بخوانند.»

در آن هنگام تعدادی از اصحاب و فرزندان مهاجران نزد عایشه حضور داشتند.[23]  آن­ها از عایشه محل این بقعه را پرسیدند. وی به آن­ها جواب صریحی نداد. آنان ساعتی پیشِ او درنگ کردند و سپس خارج شدند. عبد الله بن زبیر نزد وی ماند. آنان پیش خود گفتند: عایشه، عبد الله بن زبیر را از محل این بقعه آگاه می­سازد. به همین دلیل وی را دنبال کردند تا ببینند او در کجای مسجد نماز می­خواند. عبد الله بن زبیر بعد از ساعتی خارج شد و در کنار همان ستونی که فرزندش عامر بن عبد الله بن زبیر نماز خوانده بود، به نماز ایستاد. از آن پس به این ستون، ستون قرعه گفته شد. (طبرانی، ج1، ص264، رقم: 862 ، محقق: طارق الحسینی، بی تا.)

سمهودی گوید: در کتاب ابن زباله به نقل از اسماعیل بن عبد الله، از پدرش روایت شده که: «عبد الله بن زبیر و مروان بن حکم و شخصِ سومی که با آن دو بود، نزد عایشه رفتند و دربارة مسجد به گفتگو پرداختند. عایشه گفت: «من ستونی از ستون­های مسجد را می­شناسم که اگر مردم فضیلتِ نماز در کنار آن را بدانند، برای نماز خواندن کنار آن قرعه کشی می­کنند.» سپس دو نفر از آن­ها خارج شدند و ابن زبیر نزد عایشه باقی ماند. آن دو مرد با یکدیگر گفتند: بی­شک طولی نمی­کشد که عبدالله بن زبیر از عایشه دربارة ستون سؤال می­کند. عایشه جوابش را می­دهد. ابن زبیر اگر از اسم ستون آگاه شود، نام آن را برای ما فاش نخواهد کرد. اگر عایشه نام ستون را به وی گفته باشد، بعد از بیرون آمدن قصد مسجد و نماز خواندن کنار آن ستون را می­کند. بنابراین ما باید در گوشه­ای بنشینیم که او را ببینیم، در عین حال، ما از دید وی مخفی بمانیم واین کار را انجام دادند. طولی نکشید که عبد الله بن زبیر با سرعت خارج شد و نزد آن ستون رفت و در سمت راست آن ستون به نماز ایستاد. آن دو مرد فهمیدند که این ستون، همان ستونِ مورد نظر عایشه است. به همین دلیل نیز این ستون به ستونِ عایشه معروف شده است و برای ما نقل شده که دعا نزد این ستون مستجاب می­شود.» (ابن زباله، ص100،  اول، 1424ق.)

ابن زباله ­گوید: چندین نفر از اهل علم؛ از جمله زبیر بن حبیب این حدیث را برایم نقل کرده­اند:

«...أنّ النبی ـ صلى الله علیه ]و آله[ وسلم ـ صلَّى إلیها بضع عشرة المکتوبة، ثمّ تقدَّم إلى مصلاّه الذی وجاه المحراب فی الصف الأوسط، أی: الرواق الأوسط، وأن أبابکر وعمر والزبیر بن العوام وعامر بن عبد الله کانوا یصلُّون إلیها، وأن المهاجرین من قریش کانوا یجتمعون عندها، وکان یقال لذلک المجلس مجلس المهاجرین».

«پیامبر9 بین سیزده تا نوزده روز بعد از تغییر قبله، نمازهای واجب خود را در کنار همین ستون می­خواند و سپس به محل نماز خواندنشان که در موازات  محراب در صف میانی؛ یعنی همان رواق میانی واقع شده، پیش آمد. ابو بکر، عمر، زبیر بن عوام و عامر بن عبد الله نیز در کنار این ستون نماز می­خواندند. مهاجران قریش نیز نزد این ستون گرد هم می­آمدند. به محل نشستن آن­ها نیز مجلس المهاجرین می­گفتند.» (ابن زباله، ص101،  اول، 1424ق.)[24]

3.  ستون توبه

این ستون به دلیل انتسابش به ابولبابه، بشیر بن عبد المنذر[25]  الأنصاری، به نام ستون ابو لبابه نیز شناخته می­شود. دلیل این نامگذاری را در ادامه و در ضمن ذکر احادیث نقل شده دربارة فضیلت آن، خواهیم گفت.

این ستون در وسط روضة شریفه و در شرق ستون عایشه و در کنار آن قرار دارد. این ستون از منبر پیامبرخدا9 چهارمین ستون و از سمت قبر شریف نبوی، ستون دوم و از جهت قبله ستون سوم است. (ابن زباله، ص100، اول، 1424ق. / سمهودی، ج2، ص177، ایوب صبری پاشا، ج3، ص231، اول، 1890). میان این ستون و قبر شریف نبوی، تنها بیست ذراع فاصله است. در میان این ستون و مصلاّی پیامبر9 هفده ذراع فاصله وجود دارد، (ابن زباله، ص84  و 102، اول، 1424ق. / سمهودی، ج2، ص93، 182، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.). در بالای آن، از جهت شمال با خط برجسته این عبارت نوشته شده است: «هذه أسطوانة التوبة»

ابن فرحون از این سخن ابن زباله که از ابن عمر نقل کرده، اینگونه فهمیده است که:

«این ستون از سمت قبر، دومین ستون و به پنجرة حجرة پیامبر9 چسبیده است.»

بدین ترتیب، ستون چسبیده به دیوارِ قبرِ شریف را که عمر بن عبد العزیز هنگام ساخت حجرة شریف نبوی اضافه کرده بود، به عنوان ستون اول به حساب آورده است. در صورتی که ابن عمر اصلاً این موضوع را درک نکرده و آن ستون را به شمار نیاورده است. از سخن آنان دربارة ستون توبه به نظر می­رسد که آن­ها، هنگامی که می­گویند: «ستون توبه از سمت منبر سومین ستون و از سمت قبر نیز سومین ستون است»، ستون چسبیده به دیوارة قبر را در نظر نگرفته­اند. در صورتی که اگر این ستون را محاسبه می­کردند، ستون توبه، چهارمین ستون از سمت قبر می­شد.

سمهودی می­نویسد: «شکل این ستون امروزه به شکل محرابی از جنس گچ است که آن را با سایر ستون­ها متمایز می­کند. اما در آتش سوزی دوم در مسجد شریف نبوی، شکل خود را از دست داده است.» (سمهودی، ج2، ص181، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

احادیث نقل شده در فضیلت ستون توبه:

در بخشی­که از ستون مخلقه صحبت به میان آمد، به اختلاف علما دربارة حدیث سلمة بن اکوع اشاره کردیم.

برخی از علما از جمله بیهقی و فیروزآبادی معتقد بودند که مصداق ستون ذکر شده در حدیث سلمه همان ستون توبه است. همچنین در آنجا دلایل خود را برای ترجیح این نظر ذکر کردیم.

از ابن عمر دربارة پیامبر9 اینگونه نقل شده است که:

«أَنَّهُ کَانَ إِذَا اعْتَکَفَ طُرِحَ لَهُ فِرَاشُهُ أَوْ یُوضَعُ لَهُ سَرِیرُهُ وَرَاءَ أُسْطُوَانَةِ التَّوْبَةِ».[26]

«پیامبرخدا9 هنگامی که در مسجد اعتکاف می­کردند، رختخواب یا تخت ایشان پشت ستون توبه قرار داده می­شد.»

در روایت دیگری آمده است: «مِمَّا یَلِى الْقِبْلَةَ یَسْتَنِدُ إِلَیْهَا»؛  «پیامبر9 از همان جهتی که رو به قبله بود، به این ستون تکیه می­داد.» (بیهقی، ج5 ، ص247، 1414ق. / الطبرانی، تحقیق : حمدی بن عبدالمجید السلفی، تحقیق : حمدی بن عبدالمجید السلفی ج12، ص385، دوم، 1404).

در صحیح مسلم از قول نافع آمده است: «عبد الله بن عمر محلی از مسجد را که پیامبر خدا9 در آنجا اعتکاف می­کردند به من نشان داد.» (قشیری نیسابوری، ج2، ص803 ، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی).

ابن زباله از عمربن عبدالله بن المهاجر از محمد بن­کعب نقل می­کندکه پیامبرخدا9 :

«کان یصلّی نوافله إلى أسطوان التوبة»؛ «نوافل خود را در کنار ستون توبه می­خواند». (ابن زباله، ص101، اول، 1424ق./ ابن نجار بغدادی، ص168، تحقیق: حسین شکری ، اول، 1417ق.)

در روایتی از ابن زباله، از عمر بن عبد الله ـ که در آن ابن کعب ذکر نشده ـ  اینگونه آمده است: عمر بن عبد الله گفت:

«پیامبرخدا9  بیشترین نمازهای نافلة خود را در کنار این ستون به جا می­آورد. ایشان هنگامی که نماز صبح را به اتمام می­رساند، به سمت این ستون می­رفت. مستضعفان، بینوایان، مسکینان، درماندگان، میهمانان پیامبر9 ، مؤلفة قلوبهم و بی­خانمانانی که جز مسجد، جایی برای گذران شب­ها نداشتند، برای رسیدن به ایشان از یکدیگر سبقت می­گرفتند.»

وی می­گوید: گرد ایشان حلقه­هایی پشت سر هم تشکیل می­شد. پیامبر9 نیز از مصلاّی خویش که نماز صبح را در آنجا خوانده بود، به سمت ایشان می­رفت و برای آنان آیاتی از قرآن را تلاوت می­کرد؛ آیاتی که خداوند همان شب بر ایشان نازل کرده بود. پیامبر9 با آن­ها به گفتگو می­پرداخت و آنان نیز با وی سخن می­گفتند تا زمانی که خورشید طلوع می­کرد و ثروتمندان، بزرگان و بی نیازان به مسجد می­آمدند و در کنار ایشان جایی برای نشستن نمی­یافتند. آن­ها برای نشستن کنار پیامبر9  بسیار مشتاق بودند و پیامبر9  نیز این اشتیاق را داشتند. به همین دلیل خداوند متعال این آیات را (تا پایان آیة 29) نازل کرد:

(وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ...‏ُ) (کهف : 28).

«با کسانی باش که پروردگار خود را صبح و عصر می‌خوانند و تنها رضای او را می‌طلبند!»

هنگامی که این آیه دربارة آنان نازل شد، گفتند: ای فرستادة خدا! آنان را از ما دور کن! ما خود همنشین و برادر شما می­شویم و از شما جدا نخواهیم شد. پس از این سخن، خداوند آیات زیر را (تا پایان آیة 53) نازل کرد:

(وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ...‏ُ) (انعام : 52).

«و کسانی را که صبح و شام خدا را می‌خوانند و جز ذات پاک او نظری ندارند، از خود دور مکن!»

4. ستون سریر:

این ستون داخل مقصوره است؛ (همان ضریحی که اطراف حجرة شریفه ساخته­اند)، چسبیده به پنجرة حجرة پیامبر9 و در سمت شرقی ستون توبه است. وجه تسمیة این ستون، قرار گرفتن تخت پیامبر9 در این مکان در طول مدت اعتکاف ایشان در مسجد بوده است. (سمهودی، ج2، ص184 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.).

این ستون با ستونِ برجسته­ای­که در دیوار مقصوره قرار دارد و روی آن عبارت: «هذه أسطوانة السریر» نوشته شده، متفاوت است. این ستون (که عبارت فوق روی آن حک شده)، ستون نیمه­ای  است که در زمان سلطان اشرف قایتبای و برای ساخت گنبدی بزرگ بر روی حجرة شریف پیامبر9 در مسجد ساخته شد.

این عبارت نیز تنها به خاطر اینکه نزدیک به ستون سریر قرار گرفته، روی آن نوشته شده است. (بَرْزَنْجی، ص61 ، بی­تا./ سمهودی، ج2، ص392 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

احادیث نقل شده دربارة ستون سریر:

ابن زباله و یحیی از محمد بن ایوب اینگونه نقل کرده­اند:

««أنه کان للنبیّ ـ صلى الله علیه ]و آله[ وسلم ـ  سریر من جرید فیه سَعَفه یوضع بین الأسطوان التی تجاه القبر و بین القنادیل، کان یضطجع علیه رسول الله ـ صلى الله علیه ]و آله[ وسلم ـ ». (ابن زباله، ص103، اول، 1424ق./ سمهودی، ج2، ص183، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

«پیامبر9 تختی از جنس چوب نخل داشتند که لیف نخل هم به آن چسبیده بود. این تخت بین ستونی که در برابر قبر قرار داشت و بین چراغ­های مسجد گذاشته می­شد. پیامبر9 بر روی این تخت دراز می­کشیدند.»

به سند صحیح از ابن عمر روایت شده که:

«أنّ النبی ـ صلى الله علیه ]و آله[ وسلم ـ کان إذا اعتکف یطرح له وسادة، ویوضع له سریر من جرید فیه سَعَفه، یوضع له فیما بین الأسطوان التی وجاه القبر الشریف و بین القنادیل، وکان رسول الله ـ صلى الله علیه ]و آله[ وسلم ـ یضطجع علیه».

« پیامبر9 هنگامی که در مسجد معتکف می­شدند، برای ایشان رختخواب یا تختی از جنس چوب نخل که لیف نخل هم به آن چسبیده بود، قرار داده می­شد. این تخت بین ستونی که در برابر قبر شریف بود و بین چراغ­های مسجد قرار می­گرفت. رسول خدا9 بر روی این تخت دراز می­کشیدند».  (بدر بن فرحون، ص16، نصیحة المشاور، بی­تا. / سمهودی، ج2، ص184 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.).

پیش­تر گفته بودیم که تخت پیامبر9 پشتِ ستون توبه قرار می­گرفته است. شاید بتوان این اختلاف را اینگونه توجیه کرد که گاهی پشت ستون توبه و زمانی کنار ستون سریر قرار داده می­شده است. (سمهودی، ج2، ص184 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.) یا می­توان گفت که تخت مذکور قبل از توسعة مسجد، پشت ستون توبه گذاشته می­شد؛ اما بعد از توسعة مسجد شریف نبوی به این محل منتقل گردیده است. (سمهودی، ص 65،  1403ق. / بَرْزَنْجی، ص61 ، بی­تا.)  

حتی شاید تخت ایشان بین دو ستون قرار می­گرفت؛ بدین ترتیب صاحبان هر دو نظر در گفتة خود صادق بوده­اند. (السید الوکیل، ص54 ، 1409ق.).

5 . ستون محرس:

این ستون، به ستون علی بن ابی طالب7 نیز معروف شده و پشت ستون توبه از سمت شمال واقع است. ستون محرس روبه­روی لنگة در کوچکی است که پیامبر9  هنگامی که در خانة عایشه بودند، برای ورود به روضة شریفه و ادای نماز از آن خارج می­شدند. (فیروز آبادی، ج1، ص402، اول، 1423ق./ سمهودی، ج2، ص185 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.).

وجه تسمیة این ستون، روایتی است که یحیی آن را اینگونه نقل کرده است:

«موسی بن سلمه می­گوید: از جعفر بن عبید الله بن حسین دربارة ستون علی بن ابی طالب7 پرسیدم. وی پاسخ داد: این ستون محل نگهبانی بوده است. علی بن ابی طالب7 در جهتی می­نشست که به سمت قبر و نیز جلوی باب رسول الله9 بود و از آن حضرت پاسداری و حفاظت می­کرد.» (فیروز آبادی، ج1، ص402، اول، 1423ق./ سمهودی، ج2، ص184، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

6 . ستون وفود:

این ستون، پشتِ ستونِ حرس [محرس] از جانب شمال واقع شده و آخرین ستون از ستون­های روضة شریف نبوی است که به صحن ختم می­شوند. روی این ستون عبارت «هذه أسطوانة الوفود» نقش بسته است، (سمهودی، ج2، ص449 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.).

وجه تسمیة ستون وفود آن است که پیامبرخدا9 هنگام ملاقات با فرستاده­های قبایل عرب، کنار این ستون می­نشست، (همان).

افزون بر این، ستون وفود با نام «مجلس القلاده» نیز شناخته می­شود؛ زیرا صحابی بزرگوار و فاضلی از میا صحابة پیامبر9 در کنار این ستون می­نشستند، (همان).

بنا بر آن­چه تا کنون گفته شد، مشخص می­شود که ستون محرس از جهت شمال و بدون فاصله، بعد از ستون توبه قرار گرفته است. پشتِ آن (ستون محرس) نیز ستون وفود قرار دارد. این در حالی است که اسم این دو ستون بر روی دو ستون موازی که در سمتِ شرقی آن­ها هستند، نوشته شده است. البرزنجی در کتاب نزهة الناظرین (بَرْزَنْجی، صص162 ـ 164، بی­تا.)[27]  توضیح می­دهد که این کار اشتباه بوده است. وی معتقد است این اشتباه در سدة دهم، در عصر سلطان سلیم رخ داده است. هنگامی­که او دستور داد ستون­های مسجد را سنگ مرمر کنند.

شاید به گفتة برزنجی، این اشتباه از نظر ابن فرحون نشأت گرفته باشد. وی معتقد بود ستون توبه همان ستونی است که به پنجرة حجره چسبیده است و طبیعی است که ستون محرس و وفود نیز باید پشت ستون توبه از جانب شمال قرار می­گرفتند. به همین دلیل و با این تصور که گفتة ابن فرحون صحیح است، روی این دو ستون که پشت آن­ها به پنجره چسبیده، این نام­ها نوشته شده است. برزنجی تلاش کرد تا در نوسازی مجیدیه که در سال 1277ق. رخ داد، مسؤولین نوسازی را قانع کند تا محل صحیح این دو ستون را تعیین کنند، اما علی رغم این­که نظر وی با دلایل و براهین محکمی نیز همراه بود، مورد قبول مسؤولان بازسازی حرم قرار نگرفت. هرچند بسیاری از اهالی مدینه در آن زمان، به درستیِ نظر وی اقرارکردند. (شهری، صص63 و 64 ، 2001م.)

7. ستون مربّعة القبر:

 این ستون به نام مقام جبرئیل7 نیز معروف است. (سمهودی، ج2، ص186 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.) و در حائز عمر بن عبد العزیز و در محل تلاقی دیوار غربی حائز، از جهت شمال در ردیف ستون وفود قرار گرفته است.

بین این دو ستون (ستون وفود و ستون مربّعة القبر)، ستونی چسبیده به پنجره در داخل مقصوره قرار داردکه در شرق ستون وفود است. (سمهودی، ج2، ص186 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

این ستون  در سال 887 ق. در عهد قایتبای در داخل مقصورة مشبّکی قرار گرفت که گرد حجرة شریف نبوی کشیده شد. (سمهودی، ج2، ص178 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.)

احادیث نقل شده دربارة ستون مربعة القبر:

ابن زباله و یحیی به سند سلیمان بن سالم از مسلم بن ابی مریم و دیگران نقل می­کند:

درب خانة فاطمه زهرا3 در مقصوره­ای است­که در اطراف قبر قرارگرفته است.  سلیمان می­گوید:  مسلم به من گفت:

نماز در این مکان را از دست مده که این مکان باب فاطمة زهرا3 است. دری که حضرت علی7 از آن وارد می­شد و نزد ایشان می­رفت. (ابن زباله، ص103، اول، 1424ق./ سمهودی، ج2، ص186 ، تحقیق: قاسم السامرائی، اول، 1422ق.).

یحیی به سند ابی حمراء نقل می­کند:

«رَأَیْتُ رَسُولَ الله9 یَأْتِی بَابَ عَلِیٍّ وَفَاطِمَةَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ فَیَقُولُ: ... إِنَّمٰا یُرِیدُ اَللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» (الأحزاب : 33‏)

پیامبرخدا9 را می­دیدم که شش ماه نزد درِ خانة علی و فاطمه8 می­آمد و آیة 33 سورة احزاب را می­خواند: «...خداوند فقط می‌خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد».

از انس بن مالک نقل شده که:

«أَنَّ رَسُولَ الله9 کَانَ یَمُرُّ بِبَابِ فَاطِمَةَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ إِذَا خَرَجَ إِلَى صَلاةِ الْفَجْرِ یَقُولُ الصَّلاةَ یَا أَهْلَ الْبَیْتِ ... إِنَّمٰا یُرِیدُ اَللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»  (احزاب : 33)

«پیامبرخدا9 شش ماه هر روز صبح، به هنگام خروج از خانه برای ادای نماز صبح از درِ خانة فاطمه عبور می­کرد و می­گفت: درود بر اهل بیت! ... خداوند فقط می‌خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.»[28]