روشن است که علم حدیث، نقطه آغازین دیگر علوم اسلامی بوده و اساسی است که سایر علوم اسلامی از آن منشأ گرفته و به مرور زمان رشد یافته است. اهمیت نقش احادیث شریف نبوی برای «تدوین تاریخ» مسأله‌ای است که برخی از محققان بدان
پرداخته‌اند و این به دلیل ارتباط و تأثیر و تأثری است که میان شیوه‌های محدثان و مورخان وجود دارد. با نگاهی به بیشتر مورخانِ مسلمانِ نخستین، درمی‌یابیم که آنان قبل از آنکه مورخ باشند، محدث بوده‌اند، همچون: ابن اسحاق، واقدی و طبری.
در این باره مقالات و نوشته‌هایی وجود دارد که تأثیر حدیث را در تدوین تاریخ، مورد بررسی قرار داده است. (2) از اینرو هدف بحث ما دنبال کردن این
1- این مقاله از کتاب «دراسات فی‌التاریخ الاندلسی» 178- 169 برگرفته شده است.
2- به عنوان نمونه رک: عبدالعزیز الدوری، بحث فی نشأة علم التاریخ بیروت 1960 اکرم العمری، بحوث فی تاریخ السنة المشرفة بغداد 1967 صالح احمد العلی، الروایة و الاستاذ، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج 1، م 31 بغداد 1980 محمد جاسم حمادی، اثر دراسة التدوین و الاستاذ فی الحدیث علی نشؤ و تطور الفکر التاریخی، مجلة المؤرخ العربی عدد 23، بغداد، 1973.
1- نگاه کنید به: رسائل ابن حزم الاندلسی، تحقیق: احسان عباس بیروت 1980.
2- الحمیدی، جزوة المقتبس قاهره 1966 ص 308، در باره شرح زندگی ابن حزم کتابهای فراوانی نوشته شده و نیز کتابهای جدید در بررسی فکر او، به عنوان مثال نگاه کنید به:
الطاهر احمد مکی، دراسات عن ابن حزم و کتابه طوق الحمامة قاهره 1977 زکریا ابراهیم ابن حزم الاندلسی دارالفکر العربی، قاهره، بدون تاریخ در زبان اسپانیایی نیز نوشته‌های زیادی در باره او هست.
3- روایت ابن حیان را ابن بسام الشنترینی در الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة آورده.
تحقیق: احسان عباس بیروت 1979 ق 1، م 1، ص 170.
4- این کتاب در 5 جلد با این نام چاپ شده:
«الفصل فی الملل و الاهواء و النحل». قاهره 1317- 1321
1- نگاه کنید: الحمیدی ص 309.
2- 7- نگاه کنید به: مقدمه دکتر ممدوح حقی که در آغاز طبع اول این کتاب آورده بیروت 1966.
1- حجةالوداع، ص 13.
2- همان، ص 14- 13.
3- همان، ص 38.
1- همان، ص 15- 14.
2- همان، ص 117- 116.
3- مقایسه کنید: همان، ص 15، 113 34، 136، 27، 98 27، 103
4- مقایسه کنید: همان، ص 31، 135.
5- مقایسه کنید: همان، ص 17، 39، 19، 52، 22، 74، 23، 76، 30، 127.
6- به عنوان مثال نگاه کنید به: همان، ص 18، و مقایسه کنید: ص 21، 63.
1- همان، ص 41.
2- نگاه کنید به: همان، ص 44، 41، 71.
3- همان، ص 51، 84، 90.
4- همان، ص 131.
5- همان، ص 83، 102، 104.
6- همان، ص 44، 50، 62، 70، 86، 88، 91، 96، 97، 135.
7- همان، ص 33.
1- همان، ص 49- 48.
2- به عنوان مثال نگاه کنید به: ص 38، 40، 49، 52، 56، 91، 126، 133، 137.
3- الحمیدی، جزوة المقتبس، ص 268.
4- احادیث وی در ص 132- 33 آمده است.
5- الحمیدی، ص 261.
6- حجةالوداع، ص 135- 40.
7- الحمیدی، ص 275.
8- به عنوان مثال نگاه کنید به: حجةالوداع، ص 33، 37، 38، 42، 55، 62، 65، 68، 72، 80، 86، 87، 91، 96، 99، 104، 107، 114، 119، 122، 129، 130، 131، 134، 136.
9- الحمیدی، ص 199 و رک: حجةالوداع ص 36، 53، 56، 59، 105، 134، 135.
10- حجةالوداع، ص 34، 35، 113، 121، 122، 123.
11- ابن بشکوال، الصلة قاهره 1966، ج 1، ص 67- 66.
12- الحمیدی ص 137- 136.
1- الحمیدی، ص 107.
2- حجةالوداع، ص 102، 104، 124.
3- الحمیدی، ص 114 و رک: حجةالوداع ص 70.
4- الحمیدی، ص 114 و رک: حجةالوداع ص 70.
5- حجةالوداع، ص 43، 44، 50، 53، 54، 92، 115، 116، 119، 133.
6- همان، ص 43- 40، 48، 49، 51، 52، 53، 67، 69، 91، 115، 118، 132.
7- همان، ص 42، 56، 114، 119، 131، 134.
8- همان، ص 38، 40، 70.
9- همان، ص 70، 131، 134، 135.
10- همان، ص 70، 128.
11- همان، ص 50، 56، 61، 66، 67، 75، 101، 123.
12- همان، ص 61.
13- همان، ص 85، 86، 126، 129.
14- هما، ص 88، 89.
15- همان، ص 90، 119، 120.
16- همان، ص 109، 101.
17- همان، ص 37.
18- همان، ص 87، 100.
19- همان، ص 46، 47.
20- همان، ص 59، 60.
21- همان، ص 71، 93.
22- همان، ص 78.
23- همان، ص 92.
24- همان، ص 97، 99.
25- همان، ص 98.
26- همان، ص 33.
27- همان، ص 121، 123.
28- همان، ص 114.
29- همان، ص 69، 117.
30- همان، ص 99، 120، 122، 129، 130.
)