حجّ ابراهیمی- حجّ جاهلی‌

ص: 22
پاره‌ای از محققین، برآنند که لفظِ «مَکُورابا» () ودر تلفظ یونانی «مقورویا»، که یونانیان از آن نام شهری را مراد کرده‌اند، به معنی مکان. تقرّب به خدا، همان «مکه» است.
می‌دانیم که کلمه «مَکْرُب» یک واژه دینی قدیمی است که مقارن هزارسال پیش از میلاد سبائیان آن را بکار می‌برده‌اند.
بَطْلمیوس ()، منجم و جغرافیدانِ قرن دوّم میلادی به لفظ فوق اشاره کرده است. (1)
براین اساس می‌توان گفت که لفظ «مکّه» برای خانه خدا صفت و نعت است و اسم خاص نیست. ولی براثر استعمال و اشتهار، برجای اسم نشسته است، مثل بیت‌المقدس که صفت برجای علم نشسته است. معادل همین کلمه «بکّة» است که بنا بر رأی دکترجوادعلی هردو، تسمیه واحدی است و در لهجه‌های قبایل «ب» را از طریق قلب و ابدال، جای «میم» قرار می‌دهند، خاصه در لهجه‌های جنوبی جزیرة العرب. (2)
پاره‌ای از محققین، برآنند که لفظ «بَکّة» به معنای وادی عربی، معادل دره فارسی است. «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلّذی بِبَکَّةَ مُبَارَکاً و هُدیً لِلْعَالَمینَ.» (آل عمران: 96)
«نخستین خانه که برای مردم بنا شده همان است که در مکه است. خانه‌ای که جهانیان را سبب برکت و هدایت است».
در القاموس آورده است: بَکّةُ «تقال» لِمکّةَ، أولِمابین جَبَلَیْهَا. به نظر می‌رسد که: واژه «بَکْ» سامی قدیمی باشد. کلمه «بُقعاه» عبری به معنای دره بکار رفته است و بر دره واقع بین لبنانِ ساحلی و لبنانِ شرقی که رومیها سوریه فرو رفته می‌نامیدند، نهاده‌اند.
شهر «بَعْلبَک» ترکیبی مزجی است از دو واژه بَعْل (آلهه باستان) و بک دره. و این همان نامی است که به مناسبت آلهه معروف سامی‌ها، براین شهر نهاده‌اند. (3)
امروز این دره را، دره «بُقاع» می‌نامند و رود لیطانی آن را مشروب می‌کند.
در قرآن کریم، از مکّه به نام «أُمّ القُری» (4) و «قریه» (5) یادشده و در سوره زُخرف، آیه 31 آن را با طائف مقایسه کرده است: «وَقَالُوا لَوْلَانُزِّلَ هَذَا اْلقُرآنُ عَلَی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیتَیْنِ عَظِیم.» (6)
«گفتند: چرا این قرآن بر مردمی از بزرگمردان آن دو قریه نازل نشده است؟»
مُفسّرین، غالباً قریتین را «مکه» و «طائف» ذکر کرده‌اند.
مسعودی در مروج‌الذهب آورده است: ابراهیم پس اقامت در مکه در حالی که اسماعیل سی ساله بود، مأمور بنای بیت شد، و با مساعدت فرزندش اسماعیل خانه را بساخت. (7)
آنچه که از لحاظ تاریخی قابل اهمیت و در خور توجه است، سخن مینگانا () است که از قول کشیش سُریانی نَرْسَیْ () در باره نبرد فرزندان هاجر در (بیت عربایه) [در مرزهای شام] آورده است. این خبر، اولین نقل قول یک تن از اهل کتاب است (متوفی سال 485 میلادی) که از وجود قریش در شمال جزیره خبر می‌دهد و با آنچه اخباریان و نسبدانان عرب، در ارجاع نسب قریش به اسماعیل آورده‌اند، مطابقت دارد. (8)
آیات سوره مبارکه بقره (150- 140) که در آنها دسیسه‌های یهود در میان مسلمین در باره تغییر قبله، از بیت المقدس به کعبه، محکوم می‌شود، می‌فرماید: «وَ إِنَّ الذّینَ أُوتُوا الکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهم وَ مَااللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ.» (9)
«اهل کتاب می‌دانند که این دگرگونی به حق و از جانب پروردگارشان بوده است و خدا از آنچه می‌کنید غافل نیست.»
بیش از هرچیز بر آگاهی یهود از افضلیت و اقدمیت کعبه برایِ محل قبله، اشاره دارد. و این می‌رساند که آنان پیش از ظهور اسلام بر فضایل و سوابق و اتصال آن به حضرت ابراهیم مقرّ بوده و در این باره برای اعراب سخن گفته‌اند.
از حج صحیح ابراهیمی غیر از آنچه قرآن کریم تعلیم می‌دهد، چیزی که یقین آور باشد، در حافظه تاریخی برجای نمانده است. حج حنیفی که مدّعی پیروی از حج آن حضرت است، گذشته از آنکه در تقابل با حجّ مشرکین، طرح می‌شود و نیز در محیط شرک آلود جاهلی بدان عمل می‌شده است، چندان روشنگر نیست. گرچه در پاره‌ای موارد به شبهه شرک هم آلوده است.
به عقیده ما حجّ ابراهیمی، همان حج اسلام است، ولی ارزش و مکانت این حج زمانی شناخته می‌شود که ما «حجّ جاهلی» و حجّ مشرکین را بازشناسیم و بتوانیم به مقایسه‌ای دست زنیم تا مبادکه خدای ناخواسته، رسوباتی از آن در ذهن مسلمین برجای مانده باشد و در برابر «حج ابراهیمی» که نخستین بار در این عصر رهبر کبیر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی- قدَّسَنَا اللّهُ بِسِرِّه الْعزیزِ- طرح افکند و بدان امر فرمود، رخ نماید.
در باره ورود شرک به جزیرة العرب و شیوع آن، مورّخان گذشته، بریک نهج از قول نرفته‌اند؛ پاره‌ای چون هِشام کلبی در الأَصنام، برآنند که چون اسماعیل ع- در مکه سُکنی گزید و اولاد او فزونی گرفت، به قصد معاش و بر اثر نزاع از مکه خارج شدند. اینان به احترام کعبه و برای پاسداشت قداست آن به هنگام سفر، پاره‌ای از سنگ حرم را با خود به همراه می‌بردند.
این کار در دراز مدت باعث ایجاد بت تراشی و بت پرستی شد ودر نتیجه شرک جزیره را فرا گرفت. (10)
اینان در دیار غربت، برگرد همان بُتان می‌چرخیدند و لسان طوافِ کعبه، برآنها طواف می‌کردند. ولی هشام می‌افزاید که اینان حج را هم بنا برارث ابراهیم و اسماعیل به جای می‌آوردند:
«وَهُم بَعدُ یُعَظِّمُونَ الکَعْبةَ و مَکّةَ، ویَحُجُّونَ و یَعْتَمِرُونَ، عَلَی إِرْثِ إِبراهیمَ و إِسماعیلَ- علیهما السَّلام-.» (11)
هِشام، همین علت گرایش به شرک و غلبه بر دین ابراهیم را، توغّل و توجه بیش از حدّی می‌داند که اینان برای بُتان معطوف می‌داشتند. وی توضیح می‌دهد که با این همه، بقایایی از عهد ابراهیم واسماعیل برجای مانده بود که اهل جاهلیت، آن مناسک را با آدابِ شرک آلود در هم آمیخته بودند و انجام می‌دادند و حجّ جاهلی به معنای دقیق، از همین زمان شروع می‌شود:
«وفِیهم عَلی ذَلکِ بَقایا مِنْ عَهْدِ إِبراهیمَ وإِسْماعیلَ یتنسَّکُونَ بِها: مِنْ تَعظیم الْبَیتِ، و الطّوافِ بِهِ، و الْحَجّ، و العُمْرَة، و الوُقُوفِ علی عرفة وَ مُزدَلِفة، و إِهْداءِ الْبُدْنِ، و الْاهْلَالِ بالْحَجِّ و الْعُمْرَةِ، مَعَ إِدْخالِهِم فِیه مَا لَیْسَ مِنْهُ.» (12)
«با این همه، در میان ایشان، بازمانده‌هایی از رسوم عصر ابراهیم و اسماعیل برجای بود که از آن پیروی می‌کردند، همانند، تعظیم و طواف کعبه و حجّ، و عُمره و وقوف بر عَرفه و مُزدَلِفَه و قربانی شتران، و تهلیل و تلبیة در حج و عمره، با افزودن چیزهایی برآن که از آن نبود.»
مراسم حجّ در جاهلیّت:
حج در جاهلیّت از ابتدای روز نهم ذی حَجَّه، به هنگامی که خورشید نزدیک به غروب می‌رفت، آغاز می‌شد. پیش از آن کسانی که قصد تجارت داشتند، در ماه ذی قَعده در بازار عُکاظ گرد می‌آمدند و به مدت بیست روز به خرید و فروش می‌پرداختند. پس از انقضای مدت فوق، روانه بازار مَجَنَّه می‌شدند و تا پایان ماه در آنجا به داد و ستد می‌پرداختند. چون هلال ذی حَجّه پدیدار می‌شد. به ذِی المَجَاز می‌رفتند و هشت روز نیز در آنجا به دادو ستد مشغول می‌شدند.
روز نهم مُنادی بانگ برمی‌آورد که:
«تَرَوَّوا بِالمَاءِ لِانَّه لامَاءَ بِعرفَةَ وَ لَابِمُزْدَ لِفةَ».
«ازآب به اندازه برگیرید که در عَرفه و مُزدلفه آبی نیست.»
این روز را به همین مناسبت «تَرْوِیَه» گفته‌اند. در روز ترویه، موسمِ بازارهای حجّ جاهلی پایان می‌یافت. (13)
حُجّاج در روز نهم ذی حجّه وارد عرفه می‌شدند. و بنابرنقل جاحظ، لباس خاص حجّ برتن می‌کردند:
«کانَت سِیماء أَهلِ الحَرمِ إِذاخَرَجوا الَی الحِلِّ فی غیر الْاشْهرِ الْحُرُمِ، أَنْ یَتَقَلَّدُوا القَلائدَ و یُعَلِّقُوا العَلائقَ، فَإِذا أَوْجَبَ أَحَدُهُم الْحَجَّ، تَزَیَّا بِزیِ‌الحاج» (14)
«چهره اهل حرم، هنگامی که در غیرماههای حرام، از احرام برون می‌آمدند، آنسان بود که برخود گردن آویز می‌افکندند و کمربند می‌بستند. ولی هرگاه حج بر یکی از آنان واجب می‌شد، خود را به لباس حاجّ می‌آراست.»
قبل از آنکه وارد مواقف شوند، تلبید می‌کردند. عمل تلبید عبارت بود از آنکه حاجّ مقداری از گیاه خطمی و آس و سِدْر را با کمی از کتیرا بهم می‌آمیخت و آن رادرمیان موهای سرش می‌نهاد، تلبید برای آن بود که از مرتب کردن مو و کشتن شپش خودداری کنند.
امیّة بن ابی صَلْت، حاجیان تلبید کرده رااینگونه وصف می‌کند:
شَاحِینَ آباطَهُم لَم یَنزَعُوا تَفَثَا وَلمْ یَسلُّوا لَهُم قُمَّلًا وَ صِئْبانا (15)
«بغلهای خویش را گشوده‌اند و موهای بهم پیچیده را از هم باز نکرده‌اند. آنان نه شپشی و نه رشکی را نیز از موی باز نگرفته‌اند.»
مَواقف:
نخستین موقف، همانگونه که بیان شد عَرفَه بود که روزنهم ذی‌حجّه بدان وارد می‌شدند.
در مورد نام «عرفه» وجوهی ذکر کرده‌اند؛ ازجمله اینکه جبرئیل حضرت ابراهیم را در مشاعر می‌گردانید و مواضع را به او یاد می‌داد و او می‌گفت: «عَرَفْتُ» یا اینکه گفته‌اند آدم و حوا بعد از هبوط در اینجا، همدیگر را بازشناختند. نیز گفته‌اند که در آنجا مردم با هم آشنا می‌شوند. (16)
یاقوت گفته است: عَرفه، از عرف به معنای صبر است؛ زیرابرای رسیدن به آن صبر فراوان باید. و هم افزوده است که: مردم در این وقت به گناهان خویش اعتراف می‌کنند. (17)
هوتسما () وقوف جاهلیان رادر عرفات به وقوف یهود بربالای کوه سیناتشبیه کرده است. (18) که در آنجا خداوند از طریق رعد و برق بر موسی تجلی کرد.
از آلهه جاهلیت در عرفات چیزی نمی‌دانیم، ولی احتمالًا همان کوه «قُزَحْ» آلهه مزدلفه باشد که خدای برق و طوفان و رعد و باران بود، که پیش‌تر ادومی هاآنها را می‌پرستیدند و اکنون در میان اهل جاهلیت جز آتش افشانی برآن در مُزد لفه چیزی بر جای نمانده بود.
هر قبیله در عرفه موقف خاص داشته که اکنون جز نام چند موضع برجای نمانده است. وحدت صفوف حاجیان در اسلام، بی‌هیچ امتیاز و موضعی خاص سبب شد تا اسامی آن مواضع ازیاد برود.
آنچه از این مواقف ویژه برجای مانده یکی «نَفْسعَه» است مربوط به قبیله رَبیعَه که در شعر عمروبن قَمیئَه آمده است.
و مَنْزلةٍ بالحَجَّ أُخری عَرَفْتُها لَها نَفْعَةٌ لایُستَطاعُ بُروحُها (19)
«منزلگه دیگری از برای اوست به نام نفعه که نتواند آن را ترک کند.» 

---

1- تاریخ العرب فی‌الاسلام، صفحات 47- 45. 
2- همان منبع، ص 48- 47.
3- تاریخ الجاهلیة، الدکتور عمر فَرُّخ، ص 109.
4- شوری: 8.
5- محمد: 13.
6- زخرف: 31.
7- 511.، 8.،، 
8- مروج الذهب، ج 2، ص 164.
9- تاریخ العرب فی‌الإسلام، ص 49- 48.
10- کتاب الأصنام، ابومنذر هشام بن محمّد کلبی، ص 6.
11- همان منبع، همان صفحه.
12- همان منبع، همان صفحه.
13- الوثنیة فی‌الأدب الجاهلی، ص 284- 282 و أسواق العرب فی‌الجاهلیة والإسلام، سعید الافغانی ص. 25- 249.
14- البیان و التّبیین، الجاحظ، ج 3، ص 95.
15- شرح دیوان أمیةبن أبی الصّلت، ص 80.
16- فی طریق المیثولوجیا عندالعرب، محمد سلیم الحوت، ص 150.
17- مُعجم البلدان، ج 3، ص 646.
18- 32.، 3.،
19- الوثنیة فی‌الأدب العربی، ص 287.