برخی از سفرنامه‌های حج‌

نوع مقاله : تاریخ و رجال

نویسندگان

چکیده

سفرنامه‌هایی که در توصیف راه مکه، و مشاعر حج و آثار معنوی آن، بویژه شهرهای مقدّس «مکه» و «مدینه»، از دیرباز تاکنون به رشته تحریر درآمده، آن گونه که باید، مورد بحث و بررسی قرار نگرفته و حق آن ادا نشده است: در حالی که این نوشته‌ها، از کاملترین و معتبرترین منابع در باره حجاز، از جنبه‌های تاریخی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و جغرافیایی بشمار می‌رود.

موضوعات


مکّه مکرمه از جنبه فرهنگی:
مکه در گذشته و حال همواره محل اجتماع و گردآمدن مسلمانان سراسر جهان بوده است و در نتیجه از مهمترین و قویترین مراکز نشر فرهنگ میان سرزمینهای مسلمان‌نشین و حلقه اتصال میان عالمان شرق و غرب و شمال و جنوب عالم اسلامی در ادوار گوناگون بوده و هست.
با انتقال مرکز خلافت از شبه‌جزیره، در نیمه دوم سده اول هجری، بطور طبیعی مرکز جدید خلافت مورد توجه خاص و عام قرار گرفت و عالمان راهی آن دیار شدند؛ زیرا چشمها هماره متوجه حکمران و پایتخت است وبا آنهاست که امنیت و آرامش حاصل می‌شود. با این همه، مکه مکرمه موقعیت و منزلت دینی و آیینی خود را در دل مسلمانان حفظ کرد و آنان- تا هنگامی که مسلمان هستند- همواره رو به آن دارند و کعبه آمالشان در آن جا قرار دارد. نه تنها برای ادای فریضه حج- که بر هر مسلمان بالغ و توانایی واجب است- قصد آن شهر را کند، آنجا مرکز گردآمدن مسلمانان از تمامی نقاط جهان اسلام است، و از زمان ظهور اسلام تاکنون مکه مرکز فرهنگ اسلامی و عربی بوده و هیچ شهر دیگری شاهد چنین تجمع سالیانه عالمان در خود نیست.
عالمان از روزگاران نخست، از سرزمینهای گوناگون اسلامی راهی مکه می‌شدند تا علاوه بر ادای فریضه حج نیازهای دیگر خود را که مهمترین آنها افزایش توان علمی و بهره‌وری علمی و بهره‌وری علمی بوده برآورده سازند. این چنین است که می‌بینیم دانشمندی از دورترین نقاط شرق یا غرب راهی مکه می‌شود تا در آنجا با همتای خود که از مکان دور دیگری عازم مکه شده است، دیدار و مبادله علمی کند و با این کار تفاهم و وحدت و نزدیکی، بهره‌وری علمی، استمرار پیوندهای معرفتی و انتشار افکار و اندیشه‌ها در کشورهای مختلف اسلامی حاصل شود. با این تصور بود که عالمان اندلسی، تنها برای بجا آوردن فریضه حج راهی مکه نمی‌شدند. بلکه می‌رفتند تا دانش گستری کنند و ظرفیت علمی خود را افزایش دهند و حلقه اتصال علمی و فرهنگی میان شرق و غرب جهان اسلام باشند.
اگر پژوهشگر یامحققی برآن شود تادست به تحقیق و تألیفی در باره ارتباط اندلیسها با مکه در بعد فرهنگی بزند، متوجه می‌شود که مطلب گسترده‌تر از آنست که در آغاز پنداشته بود. ما به اختصار و گذرا نگاهی می‌کنیم به دوکتاب تا برخی از عالمانی را که طی قرنهای سوم تا هفتم هجری از اندلس راهی مکه شده‌اند، بشناسیم:
اولین کتاب «نفح الطیب» نوشته مقّری است و دومین کتاب «فهرست مارواه ابوبکر محمدبن خیرالاشبیلی» می‌باشد.
این عالمان در حقیقت پیکهای دانش و حاملان فرهنگ و معرفت بوده‌اند. کتابهای مذکور برخی از این عالمان را در قرن سوم چنین نام می‌برد:
1- یحیی بن یحیی لیثی (234 ق) راوی موطّأ مالک.
او در مکه از محضر سفیان بن عینیه و دیگران بهره برد و نزد آنان دانش آموخت.
2- ثابت بن حزم سرقسطی و پسرش قاسم که سال 288 ق به بعد در مکه به بهره‌گیری علمی و تلقّی حدیث مشغول بودند.
3- زکریابن خطاب تطیلی. در سال 295 ق از اندلس راهی مکه شد و در آن جا کتاب «النسب» نوشته دانشمند حجازی زبیربن بکار (متوفای سال 256) را از زبان جرجانی که آن را از علی‌بن عبدالعزیز از مؤلف کتاب، روایت می‌کرد شنید (1) و فرا گرفت. همچنین او در مکه کتاب موطّأ مالک را از ابراهیم بن سعید حذّاء شنید و فرا گرفت.
4- یحیی‌بن عبدالعزیز قرطبی (295 ق) در مکه از علی‌بن عبدالعزیز علم آموخت و ازاو حدیث شنید.
5- قاسم‌بن اصبغ (حدود 247/ 324 ق). از نامدارترین علماست که در مکه نزد محمدبن اسماعیل الصائغ و علی‌بن عبدالعزیز تلمذ کرد و علم آموخت.
6- محمدبن عبدالله خولانی (متوفای 295 ق) در مکه نزد علی‌بن عبدالعزیز و دیگران تلمّذ کرد و دانش فرا گرفت.
* در قرن چهارم از جمله عالمانی که از اندلس راهی مکه شده‌اند. می‌توان اینان را نام برد:
1- محمدبن عبدالله بن یحیی (284- 339)، از علمای بزرگوار اندلس و قاضیان بزرگ آن خطه و از کسانی است که در مکه، نزد ابن المنذر، عقیلی و ابن الاعرابی، تلمذ کرده است.
2- محمدبن احمد بن مفرج: در مکه به سال 237 ق نزد ابن الاعرابی و دیگران تلمذ کرد و در جده و مدینه منوره نیز به تعلّم و دانش آموزی پرداخت.
3- عمربن عبدالملک بن سلیمان خولانی. ابن خیر در کتابش (الفهرست) نقل می‌کند که سنن ابی‌داوود را به سند خود از عمر روایت می‌کند و او نیز در مکه طی سالهای 339 و 340 ق ازابن الاعرابی روایت کرده و اخذ نموده است.
4- عبدالرحمان بن خلف اقلیشی. در سال 349 راهی مکه گشت و در آن جا نزد ابوبکر آجری و ابوحفصی جمحی به تلمذ و کسب علم پرداخت.
5- منذربن سعید بلوطی (متوفای سال 355 ق). در مکه نزد محمدبن المنذر نیشابوری اخذ علم و به سندش از او کتاب «الاشراف» در اختلاف علما را روایت نمود.
6- همچنین ابن خیر کتاب صحیح بخاری را روایت می‌کند و سند خود را به محمدبن احمد مروزی در مکه به سال 353 ق می‌رساند و این یک نیز سند خود را به بخاری متصل می‌کند.
7- ابن خیر کتاب «تاریخ البرقی فی رجال الموطأ» را به سند خود از علی‌بن احمدبن شعیب در مکه به سال 389 روایت می‌کند و او نیز سند خود را به مؤلف نسبت می‌دهد.
* در قرن پنجم نیز برخی از عالمان اندلسی که راهی مکه شده‌اند بدین قرارند.
1- عبدالوهاب بن محمد قرطبی مقَّری. (403- 461) در مکه نزد ابوالعباس کازرینی، علم آموخت.
2- عمربن محمد سجزی که ابن خیر صحیح مسلم را از او روایت می‌کند و تاریخ این اخذ و نقل 403 هجری و محل آن مکه‌است.
3- ابن خیر اشبیلی کتاب «سیرة النبی- صلی‌الله علیه و آل و سلم- نوشته ابن طرخان تیمی را به سند خود از محمدبن احمدبن عیسی بن منظور روایت می‌کند و ابن منظور نیز این کتاب را در مسجدالحرام در کنار «باب الندوه» به سال 431 ق، نزد ابوذر عبدابن احمد هروی قرائت کرده است.
4- همچنین ابن خیر «سنن ترمذی» را به سند خود از محمدبن احمد اردستانی که به سال 455 نزد او خوانده است روایت می‌کند و سند آن را به مؤلف می‌رساند.
5- باز این خیر کتاب «التلخیص فی القراءات الثمان» نوشته عبدالکریم‌بن عبدالصمد طبری مکّی را به سند خود از احمدبن شعبان مُصّری از مؤلف آن روایت می‌کند. وی این کتاب را در سال 473 در مکه نزد شیخ خود قرائت کرده و اجازه روایت آن را گرفته است.
6- محمدبن عبدالرحمان اشبیلی (متوفای حدود سال 450 ق) در مکه نزد رزین بن معاویه پیشوای مالکیان، به اخذ علم پرداخت.
7- عمربن حسن هوزنی (متوفای 460 ق) در راه خود به سوی مکه کتاب صحیح بخاری» را استماع کرد و روایت او را بسیاری از علمای اندلسی نقل و ضبط کردند.
* در قرن ششم نیز عالمان بسیاری از اندلس راهی مکه مکرمه شدند که برخی از آنان عبارتند از:
1- محمدبن حسین میورقی. در مکه به سال 517 ق نزد عبدالله بن محمد بیضاوی و عبدالملک بن ابی مسلم نهاوندی به دانش آموزی پرداخت.
2- محمدبن یوسف مرسی، در مکه به سال 521 ق از رزین‌بن معاویه کسب علم و تلقی حدیث نمود.
3- محمدبن عبدالله بن العربی (468- 543). پیشوای بزرگوار مالکیان و دارای تألیفات بسیار در علم حدیث و جز آن، در مکه‌از حسین طبری و ابن طلحه و ابن بندار علم و حدیث فرا گرفت و سفرنامه‌ای به شرق نیز دارد که ابن رشید فهری و دیگران از آن نقل قول کرده‌اند.
بخشی از آن را نیز استاد دکتر احسان عباسی حدود سه سال قبل در مجله «الابحاث» منتشر کرده است که با بخشی که کتانی آن را یاد کرده و در کتابخانه‌اش در «خزانةالرباط» موجود است، چندان تفاوتی ندارد.
4- احمدبن عیسی، در مکه به سال 547 ق «جامع ترمذی» را نزد ابوالفتح کرخی فرا گرفت و از او استماع کرد.
5- طارق بن موسی بن یعیش (متوفای سال 549 ق) در مکه از حسین بن علی طبری و عبدالباقی زهری، کسب علم و حدیث کرد و از او کتاب «الاحیاء» را که از مؤلفش غزالی روایت می‌کرد، فرا گرفت و استماع کرد.
6- خلف بن فرج بن خلف، در مکه رزین‌بن معاویه اندلسی مکی را به سال 505 ملاقات کرد و از او کتابش «تجرید الصحاح» را نقل نمود.
7- حسین بن محمد بن حسن انصاری (متوفای سال 585 ق). در مکه صحیح بخاری را به سند خود از علی‌بن حمید طرابلسی، روایت نمود.
8- مساعدبن احمدبن مساعد اصبحی (468- 545)، در مکه با ابوعبدالله طبری دیدار و از او صحیح مسلم را روایت کرد. همچنین او با ابومحمدبن العرجاء، ابوبکربن الولید طرطوشی و یاران امام محمد غزّالی دیدار کرد و از جمله کسانی است که با زنی به نام «صَباح» کنار «باب الصفا» ملاقات نمود و نزد او برخی متون تفاسیر را قرائت کرد. روزی به شعری که به عنوان شاهد در تفسیر آمده بود برخوردند. صباح پرسید گوینده این شعر کیست؟ از ابومحمدبن العرجاء پرسیدند و او اظهار بی‌خبری کرد و گفت سراینده آن را نمی‌شناسد. صباح بداهتاً قطعه زیر را سرود:
«خورشید دو ستارت شبانگاه طلوع کرد و پرتوافشانی نمود و خورشیدی که بی‌غروب است. خورشید روز در شب غروب می‌کند و خورشید دلها همیشه تابان و بدون غروب است.
9- محمدبن جبیر (540- 599) نویسنده سفرنامه معروف است. از اشعار زیبا و لطیفش قطعه ذیل است:
«نشانه‌های خانه هدایت در مکه در حالی که نور برآن پرتو افکنده بود، برمن آشکار شد و من با عشق و شوق احرام بستم و قلبم را به عنوان قربانی هدیه کردم.
ابن جبیر در سفرنامه‌اش از مکه و علمای آن سخن می‌گوید.
10- ابراهیم‌بن منبه غافقی به سال 555 ق در مکه صحیح بخاری را از سلطان‌بن ابراهیم مقدسی به روایت زنی به نام کریمه مروزی استماع کرد و فرا گرفت. از ابوذر هروی که از علمای مکه است. منقول است که می‌گفت:
«بر شما باد روایت «کریمه»؛ زیرا او صحیح بخاری را از طریق ابوالهیثم نقل می‌کند.» مراد او آن بود که این زن صحیح بخاری را با اسنادی عالی و خدشه ناپذیر روایت می‌کند.
* برخی از مشهورترین عالمان قرن هفتم که به مکه سفر کرده‌اند، عبارتند از:
1- محمدبن عمربن محمد معروف به ابن رُشَید (657- 721). او از نامدارترین علمای اندلس است و سفری به سرزمینهای شرق داشت و بسیاری از دیده‌ها و مشاهدات خود را در کتابی نوشت و آن را «مل‌ء العیبة» نام گذاشت. این کتاب در پنج بخش است که چهار بخش آن به خط خود مؤلف موجود است. او بخشی از این کتاب را به حجاز اختصاص داده و در آن مسائل بسیاری از احوال و وضعیت آن جا را بازگو نموده است و همچنین عالمانی را که در آن خطه دیدار نموده. ذکر کرده است. ما این بخش را در جلد سوم از مجله «العرب» چاپ و منتشر کرده‌ایم.
2- محمدبن ابراهیم بن غصن اشبیلی (631- 723) از علمای بزرگ اندلس بود. برای ادای فریضه حج عازم مکه شد و درآن جا به تعلیم پرداخت و قرآن کریم را آموزش داد و از کسانی که نزد او به تعلّم پرداختند، شیخ خلیل پیشوای مالکیان و شهاب‌الدین طبری پیشوای حنفیان را می‌توان نام برد.
اینها نمونه‌های گذرایی بودند از ارتباط علمای دورترین نقاط جهان اسلام به مکه مکرمه. تا چه رسد به ارتباط جاهای نزدیکتر. چه بسا سؤال شود که عالمان عراق، شام ومصر، تا چه حدی با مکه ارتباط داشتند؟ پاسخ آنست که ارتباط این سرزمینها با «ام القری قابل بیان در صفحات معدودی نیست، بلکه نیاز به مجلدات جداگانه‌ای دارد. در این جا ناچاریم هرچند به اختصار از ارتباط این سرزمینهای سه‌گانه که در بردارنده عالمان بسیار و امتحانات زندگی راحت و آرامی برای آنان بود سخن بگوییم. آنان راه دیگری پیش گرفتند که تفصیل آن نیاز به مجال دیگری دارد.
در جنوب شبه‌جزیره که از نظر شیوه زندگی اجتماعی به ساکنان حرمین شریفین، نزدیک بود و این نزدیکی در شیوه زندگی همواره از وسائل نزدیکی اندیشه و افکار است، چه اثری حاصل شد؟
پاسخ آنست که در قرنهای سوم و چهارم در یمن علامه و دانشمند بزرگواری پدیدار شد که کشورش را ترک نگفت. با این حال تألیفاتش در زمان حیاتش به اندلس رسید، او حسن‌بن احمد همدانی است. (2)
در مؤلفاتش اشاراتی دارد که پرده از روی فعالیت و حیات فرهنگی در مکه برمی‌دارد. همدانی «السیره النبویة» تألیف محمدبن اسحاق را از عالمی مکی به نام خضربن محمدبن داوود، روایت نمود. در مشرق سیره نبویه محمدبن اسحاق به روایت عبدالملک‌بن هشام از بکائی از مؤلف معروف است و در مغرب این سیره به روایت ابن بکیر شناخته شده است. لیکن تا آن جا که می‌دانم روایت مکیّان و نقل خضر را تنها همدانی روایت کرده است. البته آنان روایت یا روایات دیگری نیز دارند که در کتابهای ازرقی و فاکهی در باره مکه به آنها اشاراتی شده است.
در این جا مسأله بسیار با اهمیتی در حفظ و نشر فرهنگ اسلامی وجود دارد که ندیده‌ام هیچ یک از پژوهشگران به آن پرداخته باشند، و آن نقشی است که علمای اندلس در حفظ بخش بزرگی از میراث فرهنگ اسلامی ایفا کرده‌اند. آنان در سفرهایشان به مکه مطالبی را فرا گرفتند و با عالمانی دیدار کردند و در بازگشتشان آنها را ثبت و منتشر کردند و بعدها جهان اسلام تنها از این طریق توانست این مواریث را بازشناسد و حفظ کند. برای مثال به سه تن از علمای شبه‌جزیره اشاره می‌کنم که عالمان اندلسی آنان را شناختند و آثارشان را نقل کردند و عالمان مشرق زمین تنها از طریق این عالمان بودند که آنان را شناختند. این سه تن عبارتند از محمدبن اسحاق فاکهی (3) مورّخ اهل مکه، ابوعلی، هارون‌بن زکریا هَجَری (4) و حسن‌بن احمد همدانی، مورّخ و عالم یمنی.
علمای مغرب در نوشتن سفرنامه‌های خود بر دیگران پیشی گرفتند و زبانزد این کار گشتند. شاید علت آن، دوربودن آن سرزمین از مراکز فرهنگی و محافل علمی در حجاز و شام و عراق در دوران نخستین و مصر و استانبول در دوران اخیر بوده باشد. در این مراکز و محافل بود که فرهنگ اسلامی نخست ریشه دوانید و پاگرفت و گسترش یافت و به همه جا منتشر گشت. سرزمین مغرب بزرگ باتمامی کشورهای آن از جمله اندلس، هرچند در دوران شکوفایی خود به رود پرخروش فرهنگ اسلامی پیوستند و بر شتاب آن افزودند؛ لیکن علمای آن به این مراکز بویژه مکه و مدینه به چشم دیگری می‌نگریستند و آن جاها را محط رجال و غایت آمال و کعبه مقصود خود می‌شناختند و تنها برای برآوردن فریضه حج عازم آن خطه نمی‌شدند. که آن سرزمین را محلی برای دانش اندوزی، برآوردن نیازهای معنوی و شرکت در بزرگترین گردهم‌آیی و دیدار با عالمان می‌دانستند.
برای گفتگو از توجه عالمان مغربی به تدوین مشاهدات سفرهایشان به مجال بیشتری نیاز است. لیکن کافی است بدین مناسبت اشاره کوتاهی به یکی از این سفرنامه‌ها کنم.
پژوهشگر تاریخ فرهنگ، هنگام تحقیق متوجه می‌شود که از قرن یازدهم هجری تا پایان قرن سیزدهم که جمود و درجازدن برتمام جنبه‌های فرهنگ حاکم شده بود، ادبیات سفرنامه‌نویسی شکوفا می‌گردد.
گمان نمی‌کنم سخنی را که در «نشست مورّخ اندلسی، ابن حیان» که در رباط آخرماه محرم همین امسال (1402 ق) برگزار شده بود. به زبان آوردم دور از حقیقت باشد:
«سفرنامه‌های ابن بطوطه و ابن جبیر- با تمام ارزشمندی که دارند- نمی‌توانند آینه تمام‌نمای دیگر سفرنامه‌های علمای مغرب باشند و پژوهشگران در هریک ازآنها با اطلاعاتی جدید و خاص و کامل در باره شبه‌جزیره و احوال آن روبرو می‌شوند.»
مبالغه نیست اگر گفته شود در سفرنامه‌های ابن رُشَید فهری، تحیببی، عبدری، عیاشی، احمدبن ناصر دَرعی و محمدبن عبدالسلام دَرعی و کسان دیگری که تا پایان قرن سیزدهم دست به نوشتن سفرنامه زدند، دقیق‌ترین، کاملترین، و معتبرترین منابع برای بررسی شهرهای ارجمند مکه و مدینه، از جهات اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی به شمار می‌روند و تاکنون به پژوهشگری برنخورده‌ام که به این سفرنامه‌ها به عنوان فراگردی که در موضوع خود رو به تکامل است و به کمال نزدیکتر می‌شود بنگرد.
معروفترین سفرنامه‌های حج
تنها مجال آن باقی است تا به ذکر مهمترین سفرنامه‌های حج که امکان دانستن آن برای هر محققی ممکن است بپردازیم. مطالب بسیاری از این سفرنامه‌ها که مربوط به حج است به صورت خلاصه در مجله «العرب» به چاپ رسیده و منتشر شده است.
سفرنامه ابن جبیر
محمدبن احمدبن جبیر کنانی اندلسی (528- 670 ق) مشاهدات و دیده‌های خود را در سفری که سالهای 578- 581 ق) داشته خود- و به قولی یکی از شاگردانش- نوشت و این سفرنامه همان رحله‌ابن جبیر» معروف است. این سفرنامه بارها چاپ شد و مورد بررسی برخی پژوهشگران از جمله استاد عبدالقدوس انصاری قرار گرفت. نامبرده تحقیق خود را به نام «مع‌ابن جبیر» فی رحلته» منتشر کرده است. 


1- واژه «شنید» یا «سَمِع» در اصطلاح محدّثان گویای آنست که فردی گفته‌های استادش و نقل قول او را از کتاب روایت آن را می‌شنود و درمی‌یابد و ضبط می‌کند.
2- برای زندگینامه‌اش رجوع کنید به مقدمه کتاب «صفة جزیرة العرب منتشر شده توسط دارالیمامة.
3- نگاه کنید به مجله «العرب» ص 843 سطر 8.
4- ر. ک. «ابوعلی الهَجَری» ص 10، 69، 96.

ص: 49
سفرنامه ابن رُشیَد
نامش محمدبن عمربن رُشَید فهری بستی اندلسی (657- 721 ق) است. او از مصر و شام و حجاز دیدار کرد و از طریق شام در 23 ذیقعده سال 684 به مدینه منوره رسید و پس از ادای فریضه حج در 28 ذیحجه سال 684 از مدینه بازگشت و از «عقبه» در 25 محرم سال 685 گذشت و به ساحل رسید.
با آنکه علمای پیشین به سفرنامه ابن رشید که آن را «مل‌ء العیبة، فیما جمع بطول الغیبه، فی الوجهتین الکریمتین الی مکه و طیبة» نام نهاده بود توجه و عنایت خاصی داشتند. لیکن همه آن- که از مفصلترین و کاملترین سفرنامه‌هاست- به دست ما نرسیده است و اجزاء بجا مانده ظاهراً به خط خود مؤلف است. دوست ما استاد محمد حبیب بن خوجه مفتی کشور تونس، مشغول تحقیق و تصحیح این سفرنامه است و در 14 ماه ربیع الاول سال 1402 ق به من خبر داد که دو بخش از آن را چاپ کرده است.
سفرنامه عبدری
محمدبن محمدبن علی عبدری حیحی- منسوب به حاحه (برخلاف قاعده نسبت) قبیله‌ای از بربر در مغرب دور از عالمان قرن هفتم بود.
او در سال 689 ق از طریق ساحل عازم مکه شد و بر مصر گذر کرد و این راه را منزل به منزل توصیف نمود و از سفرنامه ابن جبیر سود جست و مطالبی در سفرنامه‌اش ذکر کرد که در سفرنامه ابن جبیر نیامده است.
این سفرنامه با تحقیق محمد الفاسی در سال 1388 ق (1968 م) در شهر رباط چاپ و منتشر شده است.
سفرنامه تجیبی
قاسم بن یوسف بن علی بستی تجیبی (670- 730 ق)، در سال 696 از طریق دریا به مکه مشرف شد. او از «عیذاب» حرکت کرد و پس از 24 روز سفر دریایی در 8 رمضان آن سال به بندره ابحر» یکی ازبنادر «جده» رسید.
اکنون نسخه کاملی از این سفرنامه موجود نیست، بلکه تنها بخشی از آن بجا مانده است که از توصیف شهر «قاهره» شروع و به اقامت در «منی» ختم می‌گردد. این بخش را دوست ما استاد عبدالحفیظ منصور تحقیق و در 557 صفحه در تونس چاپ و منتشر کرده است.
سفرنامه ابن بطوطه
نامش محمدبن عبدالله‌بن محمد لواتی طنجی (703- 779 ق)، معروف به ابن بطّوطه (با تشدید طای ضمه‌دار) است و سفرنامه‌اش بسیار مفصل و گسترده است. او به سرزمینهای اسلامی و کشورهای مشرق در دوران خود سفر کرد و سفرش بیست و هفت سال طول کشید و از سال 725 ق آغاز گشت.
محمدبن جزی کلبی در سال 756 در شهر «فاس» مشاهدات ابن بطوطه را از او شنید و آن را مکتوب کرد و بر آن نام «تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار» نهاد.
در این سفرنامه برخی کژیها و نادرستی‌ها وجود دارد. از جمله آنچه از شیخ‌الاسلام ابن تیمیه نقل می‌کند؛ او به گونه‌ای از ابن‌تیمیه سخن می‌راند که گویی به حضورش رسیده و او را درک کرده است. حال آنکه چند روز قبل از رسیدن ابن بطوطه به دمشق، ابن تیمیه زندانی شده و تا آمدن او از زندان خارج نشده بود.
این سفرنامه به دلیل شمول و گستردگی آن، از معروفترین سفرنامه‌ها به شمار می‌رود و بسیار مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و به زبانهای گوناگون ترجمه شده و بارها به طبع رسیده است.
سفرنامه بلوی
خالدبن عیسی‌بن احمد بلوی اندلسی، از اهالی قرن هشتم بود. او با کاروان کرکی از طریق مصر و سپس شام سفر کرد و در نوزدهم ذیقعده سال 737 ق به مدینه رسید و فریضه حج را بجا آورد. سپس در 24 محرم سال 738 ق از مدینه بازگشت و «عقبه» و «قدس» را پشت سرگذاشت و در 14 ماه صفر سال 738 به قاهره پاگذاشت.
سفرنامه‌اش، «تاج المَفْرِق فی تحلیة المشرق» نام دارد و مؤلف «نفح الطیب» آن را سفرنامه‌ای بزرگ و دارای فایده‌ها و نکته‌های بسیاری می‌داند.
نسخه‌های خطی آن را مطالعه و آن چه را که به حج مربوط می‌شد خلاصه کردم و متوجه برخی آشفتگی‌ها در ترتیب منازل راه حج گشتم که به این مطلب در مجله العرب، (سطر 11، ص 731) اشاره کرده‌ام. اندکی بعد دریافتم که این سفرنامه چاپ شده است.
سفرنامه صفدی
نامش خلیل بن ایبک صفدی (متوفای سال 764) است و سفرنامه‌اش «حقیقة المجاز الی الحجاز» نام دارد.
نسخه‌ای خطی از این سفرنامه- که به گفته ابن عبدالسلام در سفرنامه‌اش به خط خود مؤلف است- در زاویه «درعه» در مغرب موجود است. همچنین با خبر شده‌ام که نسخه دیگری از آن در کتابخانه شیخ الاسلام عارف وجود دارد. ابن عبدالسلام در سفرنامه‌اش و نویسنده سفرنامه «در الفوائد المنظمة» از مطالب این سفرنامه استفاده و از آن نقل قول کرده‌اند.
سفرنامه قلصادی
ابوالحسن علی قلصادی اندلسی (متوفای سال 891 ق)، از راه دریا در ماه شعبان سال 851 ق به «جده» رسید و پس از ادای فریضه حج از طریق دریا «رابغ» و «عقبه» را پشت سرگذاشت و در محرم سال 852 ق به مصر رسید.
این سفرنامه را دوستمان و استاد دانشگاه زیتونه در تونس، آقای محمد ابوالاجفان تحقیق و آن را در 256 صفحه به سال 1399 ق (1978 م) در تونس چاپ و منتشر کرده است.
درر الفوائد المنظمة
این کتاب- چون نامش- با گستردگی، اخبار حج و راه مکه معظمه را گزارش می‌کند و به خامه محمدبن عبدالقادر جزیری مصری حنبلی (متوفای سال 944 ق) تحریر شده است و شامل سفرهای او از قاهره به مکه از طریق ساحلی است و از این جهت داخل سفرنامه‌های حج می‌شود.
این سفرنامه براساس نسخه ناقصی چاپ شده است، در صورتی که دو نسخه خطی کاملی از آن وجود دارد؛ یکی در «دارالکتب» در قاهره و دیگری در کتابخانه «القرویین» در شهر فاس. در این مورد بنگرید به مجله «العرب» سطر 12 صفحه 331.
سفرنامه بکری
عالمان بسیاری از بکری‌ها وجود داشته‌اند و برخی نیز سفرنامه‌هایی نوشته‌اند، از جمله سفرنامه‌ای به یکی از آنان منسوب است، که دارای اسلوب ادبی زیبایی است و مؤلف بدون تکلّف منازل راه را با نثر و شعر توصیف می‌کند. این سفرنامه منازل حج را از «برکه»- نخستین منزل از طرف قاهره- تا مکه و صف می‌کند و از طریق صحرای سینا، ساحل دریا، ینبع. «بدر» و رابغ مشاهدات خود را ثبت می‌نماید.
عیاشی این سفرنامه را چنین وصف می‌کند: «در مصر به نوشتاری از شیخ محمدبکری- گمان می‌کنم محمدبن شیخ زین‌الدین نام داشته باشد- برخوردم که در آن با نثری رسا و عباراتی استوار و زیبا منازل راه مکه را در رفتن و بازگشتن وصف کرده است. و فاصله میان این منازل را با ساعت و دقیقه و نوع مسیر از نظر دشواری و آسانی برآورد و تحقیق کرده است و در هر منزل شعری مناسب حال آن آورده است.
این بکری که عیاشی او را نویسنده سفرنامه پنداشته است، زین الدین محمدبن زین العابدین محمدبن محمدبکری صدیقی مصری است و دو تألیف در باره دولت ترکیه دارد که خیرالدین الزرکلی آنها را در «الاعلام» خود آورده و سال وفات او را (1028 ق) دانسته است.
تاکنون به سفرنامه‌اش دست نیافته‌ام، لیکن گزارش منازل را بطور کامل در سفرنامه‌های عیاشی، ابن ناصر، ابن عبدالسلام و ابی‌مدین به دست آورده و آنها را در مجله «العرب» منتشر ساخته‌ام.
سفرنامه بکری
ابن بکری در قرن یازدهم می‌زیست و سفرنامه‌اش را «الحقیقة و المجاز» نام نهاد که نسخه خطی آن در «دارالکبت‌المصریة» موجود است. دکتر احمد سامح خالدی، خلاصه آن را در مجله «الرساله» که در قاهره منتشر می‌شد چاپ کرده است.
سفرنامه عیّاشی
ابوسالم عبدالله‌بن محمد عیاشی- منسوب به قبیله آیه عیّاسی- فاسی (1037- 1090 ق) سفرنامه حج خود را نوشت و نامش را «ماءالموائد» نهاد. این سفرنامه از کاملترین سفرنامه‌هاست و کاملترین سفرنامه‌ای است که از آن اطلاع یافته‌ام. در این سفرنامه آمده است: «قصدم از نوشتن این سفرنامه- ان شاءاللّه- آن است تا دیوان علم و دانش باشد نه کتاب قصه و لطیفه و اگر این دو نیز در کتابم یافت شوند، برای آن است تا خوانندگان بیشتر و بهتر در آن بنگرند، مخصوصاً اگر از متفنین و از کسانی باشند که از هر چمن گلی می‌چینند. اصحاب نظر و فهم در آن هرگونه سود و نفعی خواهند یافت که در هیچ کتاب دیگری دیده نمی‌شود.»
در حقیقت، این سفرنامه- همان گونه که مؤلف آن گفته است- به سبب داشتن مباحث متنوع علمی و گزارش کامل منازل راه مکه و مشاعر مقدس آن و توصیف دقیقی از اوضاع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و اداری حجاز، یک دیوان علم به شمار می‌رود. علاوه بر آن به خاطر داشتن مباحث ادبی. قصه‌ها و قطعات شعر، کتاب سرگرم کننده‌ای نیز هست و شوق خواننده را برای مطالعه آن برمی‌انگیزد.
سفرنامه عیاشی منبعی برای بسیاری از جهانگردان و رهاله‌های مغربی پس از او مانند ابن ناصر، ابن عبدالسلام و زبادی به شمار می‌رود. لذا ابن ناصر در سفرنامه‌اش عیاشی را «پیشوا و مقتدای رحالان زمان ما» معرفی می‌کند و بسیاری از مطالب سفرنامه عیاشی را در سفرنامه‌اش با تلخیصی می‌آورد که گاه منبع خود را نام می‌برد و گاه فراموش می‌کند آن را ذکر نماید.
عیاشی در سالهای 1059، 1064 و 1072 به مکه رفت و فریضه حج را بجا آورد و در جوار حرمین (مکه و مدینه)، قدس و «الخلیل» مجاور و مقیم گشت و آثاری نوشت که از جمله همین سفرنامه با نام «ماءالموائد» می‌باشد.
این کتاب در سال 1316 ق با چاپ سنگی و خط مغربی در دوجلد (شامل 1890 صفحه) همراه با فهرستها، مقدمه‌ها و اصلاحات مطبعی، در شهر فاس به چاپ رسید. سپس به صورت افست در سال 1397 ق (1977 م) تجدید چاپ شد و استاد محمد حجّی، استاد تاریخ در دانشکده ادبیات در شهر «رباط» برای آن فهرستهای مفصل اعلام، اماکن و کتابها نوشت که به صورت پیوست در پنجاه صفحه به جلد دوم افزوده شد.
سفرنامه قیسی
محمدبن احمد قیسی، معروف به ابن ملیح، در قرن یازدهم می‌زیست و سفرنامه‌اش را «انس الساری السارب، من اقطار المغارب، الی منتهی الآمال و المآرب سید الاعاجم و الاعارب» نام نهاد.
این سفرنامه با تحقیق شیخ محمد فاسی در شهر «رباط» در سال 1388 ق چاپ شده است.
سفرنامه هشتوکی
نامش احمدبن محمدبن داوودبن یعزی جرولی نسب (متوفای 1096 ق) و معروف به هشتوکی است.
در کتابخانه عمومی سفرنامه خطیی وجود دارد که دوستمان، محمدبن ابراهیم کتانی آن را نوشته هشتوکی سابق‌الذکر می‌داند لیکن در جایی از این سفرنامه دیدم که تاریخ سال 1099 ق ذکر شده و مؤلف آن معاصر سلطان اسماعیل، پادشاه مغرب که طی سالهای 1082 تا 1139 ق حکمرانی می‌کرد، است و برای پیروزی این سلطان در کتابش دعا نموده و همچنین مؤلف با شیخ عبدالله بن سالم بصری (متوفای سال 1134) دیدار داشته است.
بهرحال مؤلف در قرن یازدهم زندگی می‌کرده است و شیخ عیاشی را شیخ خود معرفی می‌کند. اسلوب و شیوه نگارش سفرنامه گویای بضاعت مزجاة نویسنده و ناتوانی علمی اوست اگرچه از فایده‌هایی خالی نیست.
سفرنامه ناصری
مؤلف این سفرنامه احمدبن محمدبن ناصر درعی (1057- 1129) است.
این سفرنامه از کاملترین و مفیدترین سفرنامه‌ها به شمار می‌رود و مؤلف در نوشتن آن بر سفرنامه استاد و شیخش ابوسالم عیاشی- که او را پیشوای رحالان معرفی می‌کند- تکیه کرده است. ابن ناصر چهار مرتبه به مکه سفر کرد و حج گزارد که نخستین این سفرها در سال 1121 ق بود.
این سفرنامه با چاپ سنگی در دو جلد (شامل 442 صفحه) در شهر «فاس» به سال 1320 ق منتشر شده است.
سفرنامه نابلسی
عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی دمشقی (1050- 1143 ق)، کتابهای بسیاری در علوم مختلف روزگار خود نوشت که از آنها آنچه به این بحث مربوط می‌شود. سفرنامه‌های سه‌گانه اوست. مهمترین و پرفایده‌ترین این سه کتاب «الحقیقة و المجاز، فی رحلة الشام و مصر و الحجاز» است. این کتاب در سه بخش است و بخش سوم آن در باره حجاز است در این بخش می‌خوانیم که مؤلف برای رسیدن به مکه از مصر حرکت می‌کند و از راه زمینی خود را به مدینه و سپس مکه می‌رساند و آن گاه به مدینه بازگشته از آن جا از راه خشکی به دمشق می‌رود.
مؤلف این سفرنامه را به شیوه یادداشتهای روزانه‌نویسی، فراهم آورده است. طبق این سفرنامه مؤلف در هفتم رجب سال 1104 ق از مصر خارج می‌شود و در یک صد و هشتاد و سومین روز سفرش وارد حجاز می‌شود و در سیصد و هشتاد و هشتمین روز وارد دمشق می‌شود و مشاهدات خود را طی دویست و پنج روز ثبت می‌کند.
این سفرنامه- یا سفرنامه‌های از این قبیل- از مفیدترین سفرنامه‌هاست. و بیشترین اطلاعات را در خود جمع کرده است، هرچند برخی از مطالب و آراء آن با روح عصر ما سازگار نیست.
تاکنون این سفرنامه چاپ نشده است.
سفرنامه منالی زبادی
نامش عبدالمجیدبن علی حسنی ادریسی فاسی (متوفای سال 1163 ق) است و سفرنامه‌اش «بلوغ المرام بالرحلة الی البیت الحرام» نام دارد. او در سال 1148 راهی مکه شد و حج گزارد.
زبادی قصیده‌ای در بیان مناسک حج سرود و آن را «اتحاف المسکین الناسک لبیان المراحل و المناسک» نام نهاد و ضمیمه سفرنامه‌اش نمود. او دارای اشعاری است از نوع شعر عالمان، از آن جمله قصیده‌ای است با مطلع زیر:
«سلام بر نجد و ساکنان نجد، سلام دوستاری سرشار از شوق و شیدایی. (1)
که در آن نسبت به منازل حجاز ابراز علاقه و شیفتگی می‌کند.
این سفرنامه همچنان به صورت خطی است و نسخه‌ای از آن در کتابخانه عمومی شهر «رباط» موجود است. در این سفرنامه اوبسیار به سفرنامه عیاشی تکیه کرده و در حقیقت، متمم دو سفرنامه عیاشی سفرنامه ابن ناصر و همچنین سفرنامه درعی به شمار می‌رود.
سفرنامه سویدی
نامش ابوالبرکات، عبدالله‌بن حسین سویدی بغدادی، (1104- 1174 ق) است و سفرنامه‌اش «النفحة المسکیة فی الرحلة المکیة» نام دارد و یکی از نسخه‌های خطی آن در کتابخانه شیخ الاسلام مدینه، عارف حکمه، موجود است.
سفرنامه ابن عبدالسلام
محمدبن عبدالسلام بن عبدالله ناصری درعی (متوفای سال 1239) از خاندان نامدار و اهل علم و معرفت بود. او دوبار حج بجا آورد و نخستین بار در سال 1196 و دومین مرتبه در سال 1211 ق.
در باره- نخستین سفرش به مکه، سفرنامه بزرگش را که از بزرگترین و مفصلترین سفرنامه‌هاست نوشت و در آن به بسیاری از سفرنامه‌های پیش از خود مانند سفرنامه عیاشی، سفرنامه عبدری، سفرنامه صفدی، سفرنامه تجیبی، سفرنامه بکری و سفرنامه ناصری رجوع کرد و از آنها بهره جست.
در باره دومین سفرش نیز، سفرنامه کوچکش را نوشت، لیکن سفرنامه بزرگ نخستینش، از بسیاری از سفرنامه‌ها سودمندتر و کاملتر است و همچنان به صورت خطی است و نسخه‌ای از آن در کتابخانه عمومی در شهر «رباط» نگهداری می‌شود که در دوران مؤلف نوشته شده است و چه بسا پیش‌نویس تألیفش و به خط خود مؤلف باشد.
سفرنامه تا مراوی
محمدبن محمد مزواری تا مراوی از مغرب دور در سال 1242 حج گزارد و سفرنامه‌اش را بطور کامل نویسنده کتاب «المعسول» نقل کرده است (ج 8، ص 197 به بعد). این سفرنامه بسیار مختصر است، لیکن خواندن آن فایده‌هایی دارد هرچند در نقل نامهای مکانها اشتباهاتی مرتکب شده است.
سفرنامه ادریس علوی
ادریس بن عبدالهادی علوی حسنی فاسی (متوفای در مدینه به سال 1331 ق)، ازطریق دریا و از کانال سوئز حرکت کرد و به «ینبع» رسید و در سال 1288 فریضه حج را بجا آورد و سفرنامه خود را نوشت. این سفرنامه بسیار مختصر است و نسخه خطی آن در کتابخانه عمومی شهر «رباط» نگهداری می‌شود.
سفرنامه ابن کسیران
محمدبن الطیب بن کیران فاسی (متوفای سال 1314 ق) در سال 1293 ق به مکه مشرف شد و فریضه حج بجا آورد. آن گاه مشاهدات خود را در سفرنامه‌اش گزارش نمود و آن را «الرحلة الفاسیة الممزوجة بالمناسک المالکیه» نام نهاد. او از طریق دریا و با کشتی این مسیر را طی کرد. این سفرنامه در شهر فاس چاپ شده است، و از نسخه خطی آن در کتابخانه شهر «رباط» با خبر شده‌ام. این سفرنامه بویژه در توصیف راه میان مکه و مدینه قابل استفاده و مفید است.
سفرنامه حمیدی
مؤلف آن اسماعیل حمیدی مالکی (واحتمالًا از اهالی مصر) است که در قرن سیزدهم می‌زیست و در سال 1297 ق از کانال سوئز عازم «جده» شد و به مکه رفت و فریضه حج را بجا آورد.
نسخه خطی این سفرنامه که از آن با خبر شده‌ام در کتابخانه شهر «رباط» است و با مناسک حج آمیخته است و با وجود اختصار آن دارای فایده‌هایی است.
سفرنامه تونسی
محمدبن عثمان سنوسی تونسی (1266- 1318). از علمای نامدار تونس است که در سال 1299 عازم مکه شد و حج نمود.
سفرنامه تونسی شامل مباحث بسیار و متنوعی است و مؤلف به نوشتن تاریخ علما و سرگذشتشان توجه خاص دارد همچنانکه مشاهدات خود را در مکه و مدینه می‌نگارد و در بازگشت با حجاج شام مسیر مکه تا شام را نیز بخوبی گزارش می‌کند.
در تونس به کار انتشار این سفرنامه پرداخته‌اند و نخستین بخش آن که ویژه زندگینامه‌هاست، منتشر شده است.
در قرن چهاردهم نیز بسیاری از آن خطه عازم مکه شدند و مشاهدات خود را نوشتند و سفرنامه‌های خود را تدوین کردند. برخی از این سفرنامه‌ها عبارتند از:
1- «دلیل الحج، للوارد الی مکّة و المدینة من کل فجّ» نوشته محمدصادق. این کتاب شامل سه سفر مؤلف است:
مرتبه اوّل: از «وجه» به مدینه منوره و از آن جا به «ینبع» در سال 1277.
مرتبه دوّم: برای فریضه حج در سال 1287 ق به عنوان مسئول امورمالی، گزارش این سفر را در کتابی نوشت و آن را «مشعل المحمل» نام نهاد.
و در مرتبه سوم: برای بجاآوردن حج در سال 1302 که گزارش آن را در کتابی بنام «کوکب الحج» نوشت. مؤلف گزارش هرسه سفر را در این کتاب جمع کرد و در سال 1313 (1896 م) در 152 صفحه همراه با تصاویر آن را چاپ کرد.
2- «مشعل المحمل» نوشته محمدصادق که مؤلف در سال 1297 ق در آن مسیر حاجیان مصری را از طریق خشکی در رفت و برگشت گزارش و توصیف می‌کند. این سفرنامه در سال 1298 در 60 صفحه چاپ شد و اینک بخشی از کتاب دلیل الحج آنف الذکر است.
3- «التحفة الیمینة فی الاخبار الحجازیة» نوشته محمد یمنی‌بن علی‌بن عرعار محار عنابی جزایری. این کتاب در قاهره به سال 1311 در 39 صفحه چاپ شده است.
4- «الرحلة الوهبیة» الی الاقطار الحجازیة»، نوشته احمدعلی شاذلی مؤلف «جریده الاسلام» این سفرنامه گزارش مختصری است از سفر مؤلف برای ادای فریضه حج به سال 1321 ق. در 86 صفحه در قطع جیبی و با تمام اختصارش گزارش و توصیف مجمل و سربسته‌ای است از هرج و مرج و ناامنی حاکم بر حجاز در آن دوران.
5- «مرشد الحجاج الی الاماکن المقدسة» نوشته محمدحسن غالی. این کتاب در رحمانیه قاهره در سال 1923 م چاپ شده و شامل 200 صفحه است.
6- «مراة الحرمین» نوشته تیمسار سرتیپ ابراهیم رفعت پاشا (1273- 1353) امیر الحاج مصر در سالهای 1320، 1321 و 1325. این کتاب از مفیدترین و مفصل‌ترین سفرنامه‌هاست که در دو جلد (935 صفحه) همراه با تصویرها و نقشه‌های دقیق توسط چاپخانه «دارالکتب المصریة» در سال 1344 ق بشکل بسیار خوبی چاپ و نشر شده است. 


1- ر. ک. ص 21 مقدمه «صفة جزیرة العرب» انتشارات دارالیمامه.

ص: 50
7- «المرحلة الحجازیة» نوشته محمدلبیب بتنونی. مؤلف در این کتاب سفر حج خدیو عباسی حلمی در سال 1327 ق (1909 م) را گزارش می‌کند.
این کتاب از مفصل ترین سفرنامه‌هایی است که به بحث از مسائل عمومی حجاز پرداخته است هرچند در این زمینه خطاهایی نیز در آن یافت می‌شود. این سفرنامه در سال 1329 به صورت خوبی و همراه با تصویر چاپ شده است و به غیر از تصویرها و نقشه‌ها 334 صفحه دارد.
8- «سیاحتی الی الحجاز» منسوب به غریب بن عجیب هاشمی است و در قاهره به سال 1915 م در 457 صفحه همراه با عکس چاپ شده است.
9- «تذکار الحجاز» سفرنامه مختصری است از عبدالعزیز صبری از مصر در آخر دوران شریف حسین حاکم مکه. این سفرنامه با اختصاری که دارد، مفید است و در سال 1342 ق در چاپخانه سلفیه در 228 صفحه چاپ شده و شامل عکسهایی است:
10- «فی قلب نجد و الحجاز» نوشته محمد شفیق مصطفی، روزنامه‌نگاری مصری که از قاهره از طریق فلسطین در سال 1346 ق (1927 م) راهی مکه شد و پس از گذر از «قریات الملح» «جوف» «قصیم» و «ریاض» به مکه رسید و گزارش مشاهدات خود را در روزنامه «السیاسة» منتشر ساخت. آن گاه «دارالمناره» این مقالات را در کتابچه‌ای شامل 67 صفحه به چاپ رساند. در این سفرنامه علی‌رغم اختصارش، اطلاعات جالبی وجود دارد.
11- «مرشد الحاج» نوشته عبدالوهاب مظهر در سال 1347 ق. این سفرنامه در 103 صفحه چاپ شده است.
12- «الارتسامات اللطاف فی خواطر الحاج الی اقدس مطاف».
نوشته امیر شکیب ارسلان (1286- 1366 ق). که مؤلف در آن گزارش سفر حج خود را در سال 1348 ق طی 304 صفحه می‌نویسد و مکه و طائف را وصف می‌کند و در باره آبادانی شبه جزیره و مسائل گوناگون زندگی آن خطه به تفصیل بحث می‌کند. تا آن جا که این سفرنامه از مفیدترین و کاملترین سفرنامه‌ها به شمار می‌رود.
13- «رحلة الحجاز» نوشته ابراهیم عبدالقادر المازنی (1308- 1368 ق) درسال 1349 (1930 م) در وصف مراسم جشن به تخت نشستن ملک عبدالعزیز آل سعود. این کتاب در سال 1930 در 166 صفحه همراه با تصویر چاپ شده است.
14- «مشاهداتی فی بلاد الحجاز» نوشته عبدالوهاب خضیر. کتابچه‌ای در 43 صفحه که مراسم به تخت نشستن ملک عبد العزیز در سال 1349 (1930 م) را گزارش می‌کند. این کتابچه با مقدمه احمد زکی پاشا و همراه با تصاویر چاپ شده است.
15- «فی المملکة الروحیه للعالم الاسلامی (رحلة الی الحجاز سنة 1930- 1931 م)» نوشته مصطفی محمد. این کتاب در 230 صفحه همراه با تصاویر در چاپخانه «المدینة المنورة» چاپ شده است.
مشخصات منبع ترجمه چنین است:
اشهر رحلات الحج: 1 ملخص رحلتی ابن عبدالسلام الدَرعی المغربی، حمد الجاسر، الریاض، منشورات الرفاعی، 1402 ق. ص 11 و 31.