خیابانها هنگام نماز جماعت یا بازگشت به محل اسکان میباشد و این مسأله زمینه توهین به شیعه را فراهم میآورد، لازم است مسؤولان محترم کاروانها، این مسأله را به زائران گوشزد کنند و آنها را به شرکت در نماز جماعت، بویژه نماز جماعت مسجد الحرام و مسجد النبی تشویق کنند، و برنامههای زیارتی و پذیرایی را طوری تنظیم کنند که زائران بتوانند به موقع کارهای خود را انجام دهند و از شرکت در نماز تخلف نکنند. مواردی مشاهده میگردد که شام کاروانها پس از نماز مغرب داده میشود و زائرانی که عصر به حرم یا بازار رفتهاند، چون خوف دیر رسیدن به شام را دارند و فاصله محل اسکان هم زیاد است، به جای رفتن به نماز، برخلاف مسیر حرکت حجاج که جملگی برای شرکت در نماز جماعت به سوی مسجد میروند، آنها به سوی محل استراحت در حرکتند و این عمل بسیار ناپسند و خلاف شؤون شرعی است.
هنگام بردن زائران به اماکن مقدس یا طواف و سایر اعمال، بسیار مناسب است قبل از حرکت به زائران یادآور شوید که وضو بگیرند و آماده حرکت شوند، تا هنگام زیارت کسی برای وضو گرفتن از جمع جدا نشود که سبب معطل ماندن سایرین و گاهی گم شدن آن فرد میشود، و بسیار مشاهده شده است که حاجی به سبب غفلت از وضو، طواف را بدون ضو انجام داده و این امر مشکلاتی برای کاروان و خودش پدید آورده است.
تلاش بیوقفه مسؤولان کاروان با شروع اعمال و احرام در میقات آغاز میشود، که از آنجا به بعد، دقّت بسیار زیاد و مدیریت کامل، ضامن پیشبرد کارها خواهد شد.
کسانی که مدینه بعد هستند و برای احرام به «جُحفَه» میروند، نسبت به احرام مشکل خاصی ندارند، چون میقات جُحفه اختصاص به مسجد ندارد و تمام منطقه جحفه، میقات است و احرام در آنجا اشکال ندارد.
لذا بردن زائران به داخل مسجد بویژه در مواقع ازدحام و زیادی جمعیت، ضرورتی ندارد و برای خانمهایی که از رفتن به مسجد معذورند مشکلی
ص: 68
وجود ندارد. ولی کسانی که مدینه قبل هستند و برای احرام به مسجد شجره میروند، چون تنها مسجد شجره میقات است و بنابر احتیاط واجب باید احرام در مسجد واقع شود
(1)توجه به نکات ذیل لازم است:
1- قبل از رفتن به مسجد زائران را نسبت به جغرافیای مسجد، محل وضو و غسل احرام توجیه نمایید که به راحتی بتوانند اعمال را انجام دهند و زائری گم نشود و احرامی در حیاط اوّلی که پس از دستشوییها و قبل از مسجد است انجام نشود، چون برخی از حجاج خیال میکنند آنجا نیز جزو مسجد شجره است.
2- خانمها را راهنمایی کنید که پس از رفتن به مسجد، پشت نردههای چوبی جمع شوند تا روحانی کاروان، نیّت و لبیک را برای آنها بگوید، چون قسمت زنانه مسجد جداست و مردان حق ورود به آن قسمت را ندارند و بین قسمت مردانه و زنانه، نرده چوبی بلندی قرار دارد. در این قسمت، وظیفه «خانم دستیار» نیز سنگینتر خواهد بود.
3- خانم دستیار باید نسبت به شناسایی و انجام احرام خانمهایی که از رفتن به مسجد معذورند روحانی کاروان را یاری دهد.
4- احرام در هر جای مسجد اشکال ندارد، حتی در قسمتهایی که اخیراً توسعه یافته و جزو مسجد به حساب میآید، لذا گرداندن زائران در قسمتهای مختلف مسجد لازم نیست، بلکه گاهی سبب مزاحمت برای دیگران نیز میباشد.
5- اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد، لازم است زائران را به نماز جماعت راهنمایی نمایید، و از تکرار لبیک، به صورت دستهجمعی، آنهم صدای بلند بپرهیزند.
6- زائران را نسبت به نبردن ساکها به داخل حیاط اوّلی مسجد توجیه کنید، چون ممکن است گم شود و یا بر اثر مشابه بودن ساکها اشتباه شود و مشکلاتی پدید آورد.
7- شایسته است چند دمپایی مناسب، جزو اثاث کاروان باشد، که اگر دمپایی کسی گم شد، بتواند با عاریه گرفتن آن، به راه خود ادامه دهد و این مسأله را به زائران گوشزد کنید که هنگام رفتن به مسجد شجره یا مسجد الحرام، محل گذاشتن دمپایی خود را به خوبی بخاطر بسپارند، تا به اشتباه نیفتند یا آن را در پاکتی گذاشته و همراه خود ببرند.
1- مناسک، ص 77، م 1
ص: 69
نذر احرام قبل از میقات (برای بانوان)
چون به فتوای حضرت امام خمینی- قدس سره- و برخی از فقهای بزرگوار، نذر زن بدون اجازه شوهر خود صحیح نمیباشد و ممکن است برای بانوانی که از رفتن به مسجد معذورند این مسأله مورد نیاز باشد تا قبل از میقات؛ مثلًا در مدینه منوّره با نذر محرم شوند، و نیازی به وارد شدن به مسجد نباشد، مناسب است مدیر کاروان این مسأله را قبل از سفر به روحانی کاروان یادآوری کند تا او هم خانمهایی را که به تنهایی مشرف میشوند، راهنمایی کند که از شوهرشان نسبت به نذر اجازه بگیرند.
س- در مناسک مرقوم است که زنهای حائض باید عبوراً از مسجد شجره محرم شوند و اگر نمیتوانند، در خارج مُحرم شوند و در مُحاذی جُحفه تجدید احرام کنند، چون این کار مشکل است و مُحاذی جُحفه معلوم نیست، آیا حضرت امام اجازه میفرمایند که اینگونه اشخاص در مدینه با نذر محرم شوند؟
ج- چون احرام قبل از میقات با نذر صحیح است، زنهای حائض که عذر شرعی از دخول مسجد دارند، میتوانند در مدینه با نذر برای عمره محرم شوند، و در این صورت لازم نیست به مسجد شجره بروند، ولی نذر زن باید با اذن شوهر باشد.
(1) داشتن حوله اضافی
مدیران کاروان، زائران را راهنمایی کنند تا یک یا دو تکه پارچه سفید یا دو حوله اضافه همراه داشته باشند که اگر لباس احرامشان گم شد، از آن استفاده کنند و اگر نجس شد و امکان تطهیر آن نبود به راحتی بتوانند تعویض کنند.
زیر سایه رفتن
یکی از محرمات احرام برای مردان، زیر سایه رفتن است، لذا توجه شما را به مسائل ذیل جلب میکنیم:
1- حرمت زیر سایه رفتن اختصاص به حال حرکت بین دو منزل دارد؛ مانند پیمودن مسافت جحفه به مکه، یا مدینه به مکه و مکه به عرفات. بنابراین در حال توقف برای غذا
1- مناسک، ص 81، س 13
ص: 70
خوردن، استراحت و همچنین در جایی که منزل کردهاند زیر سایه رفتن مانع ندارد.
(1) 2- وقتی که زائران به مکه، عرفات، منا وارد میشوند، این اماکن حکم منزل را دارد و زیر سایه رفتن اشکال ندارد، بنابر این میتوانند با ماشین سقفدار مسافت منزل تا مسجدالحرام را طی کنند.
(2) 3- به فتوای حضرت امام- قدس سره- و بسیاری دیگر از مراجع تقلید، مردان محرم در شب میتوانند سوار ماشین سقفدار شوند.
(3) 4- چنانچه تعداد زیادی از مردان کاروان مقلّد کسانی بودند که استفاده از اتومبیل مسقف (حتی در شب) را جایز نمیدانند، باید با هماهنگی روحانی کاروان، نسبت به این مسأله اقدام لازم انجام گیرد.
5- زمان حرکت زائران از جحفه یا مدینه به مکه، طوری تنظیم شود که به طلوع آفتاب برنخورد. با کمال تأسف در سالهای اخیر نمونههای بسیاری اتفاق افتاده که به سبب تأخیر در حرکت یا اهمال و سستی مسؤولان کاروان و گاه بر اثر پدید آمدن نقص فنی برای اتومبیل، به صبح برخوردند و با مشکل استظلال مواجه شدند.
قسم خوردن
یکی دیگر از محرمات احرام، قسم خوردن به نام خداوند است، بنابر این مسؤولان اداره کاروان، در مواقع شدت کار و برخورد با دیگران، اعصاب خود را کنترل کرده و از جدال بپرهیزند.
نگاه در آینه
بسیار بعید است که زائران، عمداً به آینه نگاه کنند ولی از جمله مواضعی که نگاه در آینه اتفاق میافتد، یکی در اتومبیل و دیگری در هتل است.
نسبت به اتومبیل، گاه یادآوری آن ضرر بیشتری دارد، چون معمولًا حرکت زائران در شب است و توجهی به آینه ندارند و اگر بی توجه نگاهشان به آینه بیفتد اشکال ندارد و یادآوری آن گاهی سبب نگاه کردن میشود، ولی نسبت به محل اسکان و هتل، چون غالباً
1- مناسک، ص 129، م 2
2- مناسک، ص 142، س 28
3- مناسک، ص 131، م 8 و ص 137، م 5
ص: 71
در سالن انتظار، راهروها، دستشوییها آینه وجود دارد، بهتر است دستاندرکاران اداره کاروان در مدتی که زائران محرم هستند، آینهها را با روزنامه یا کاغذی بپوشانند، تا حجاج به مشکلی دچار نشوند.
حرام بودن مرد بر زن و زن بر مرد
در مدتی که زائران در حال احرام میباشند، ترتیبی اتخاذ گردد که تماس همسران با یکدیگر کمتر باشد، چون برخی از زائران به جهت جهل به مسأله یا غفلت از آن متوجه حرمت نیستند، در حالی که نگاه با شهوت و لمس بدن یکدیگر نیز حرام است.
قطع تلبیه
کسی که برای عمره تمتع محرم شده، وقتی خانههای مکه را ببیند، نباید لبیک بگوید،
(1) لذا این مسأله را هنگام رفتن به مکه، بجز اتومبیلی که روحانی کاروان در آن حضور دارد که او تذکر خواهد داد، در سایر اتومبیلها که مدیر و معاون یا خدمه حضور دارند، بجاست که این مسأله برای زائران یادآوری شود.
غذای خوشبو
آشپز محترم کاروان و همکاران وی، در مدتی که زائران در احرام عمره یا حج هستند چون نمیتوانند غذای خوشبو بخورند، از طبخ غذاهای خوشبو و زدن زعفران به آن و دادن سبزیهای خوشبو به زائران خودداری فرمایند.
(2) طواف و نماز طواف
طهارت
چون طواف و نماز آن باید با طهارت انجام شود، قبل از بردن زائران به مسجدالحرام برای طواف، یادآوری شود که وضو بگیرند تا نزدیک مسجد یا هنگام شروع طواف کسی به دنبال وضو نرود که از جمع جدا میماند و مشکل ایجاد میکند.
1- مناسک، ص 105، سطر 11
2- مناسک، ص 114، م 2 و 4
ص: 72
غسل مستحبی برای رفتن به مسجد الحرام و انجام طواف گرچه ثواب دارد ولی از وضو کفایت نمیکند و وضو هم لازم است.
زمان طواف
برای بردن زائران به طواف، وقت مناسبی در نظر گرفته شود که زیاد شلوغ نباشد و حتی المقدور به شستشوی مسجد و نماز جماعت برخورد نکند چون ممکن است سبب قطع طواف یا سعی بشود و به جهت آگاه نبودن زائران به مسائل طواف ممکن است مشکلاتی برای کاروان پیش آید.
شک در طواف یا قطع آن
در طواف لازم است تعدادی از دستاندرکاران کاروان، زائران را همراهی کنند، تا بتوانند طواف را به خوبی بجا آورند و شک و شبههای پیش نیاید ولی چنانچه فردی در تعداد شوطهای طواف یا سعی شک کرد و یا به جهتی طواف را قطع کرد، حتماً مسأله را با روحانی کاروان در میان بگذارد تا با راهنمایی وی بتواند، اعمال را به پایان برد.
نیابت در نماز طواف
دست اندرکاران کاروان، نیابت در نماز طواف را از کسی نپذیرند، چون به فتوای حضرت امام- ره- و بسیاری از فقها نیابت کفایت نمیکند.
(1)تقصیر
تقصیر در عمره تمتع، مکان معینی ندارد و لازم نیست پس از اتمام سعی، فوراً انجام شود و لازم نیست بر مروه باشد. شلوغی مروه بیشتر به سبب توقف زائران در هنگام تقصیر است، مناسب است که زائران توجیه شوند تا پس از سعی، محل را ترک کنند و در فضای باز با خیال راحت تقصیر را انجام دهند، حتی گاهی مشاهده میشود که خانمها در همان محل شلوغ برای تقصیر موی خود را بیرون آوردهاند تا قدری از آن را بچینند در حالی که مردان نامحرم میبینند. با این که میتوانند ناخن بچینند و ضرورتی نسبت به چیدن موی سر وجود ندارد.
1- مناسک، ص 224، م 17
ص: 73
روحانی و مسؤولان کاروان، بویژه خانم دستیار لازم است که بانوان محترم را نسبت به این مسأله توجیه کنند، تا خلافی مرتکب نشوند.
بین الاحرامین
پس از اتمام عمره تمتع و قبل از احرام حج کارهای ذیل جایز نیست:
* تراشیدن سر
* انجام عمره مفرده
* بیرون رفتن از شهر مکه
* و همچنین کندن درخت و گیاه حرم و صید در حرم
بنابراین در این مدت، زائران باید توجیه شوند که این اعمال را انجام ندهند، گرچه این مسائل را روحانی کاروان یادآوری خواهد کرد، ولی نظارت بر رفتار زائران تا حدی برعهده مدیر، معاون و خدمه خواهد بود و گاهی زائران کاروان از مدیر یا دیگران نسبت به رفتن به غار حرا، غار ثور و ... سؤال میکنند.
ولی نسبت به خدمه، چنانچه بخواهند برای آمادهسازی محل اسکان در عرفات و منا از شهر مکه بیرون روند و یا برای تحویل اثاثیه یا جنس از انبارهایی که بیرون شهر است، در صورت امکان باید محرم شوند به احرام حج و در همین احرام بمانند تا وقتی که برای وقوف و انجام اعمال حج به عرفات میروند ولی چنانچه ناچار باشند و محرم شدن هم موجب حرج و مشقت است اشکال ندارد.
(1) مسأله- خدمه کاروانهای حج اگر عمره مفرده بجا آورده باشند هر دفعه که از مکه خارج میشوند و به جده میروند و برمیگردند لازم نیست محرم شوند ولی اگر عمره تمتع بجا آوردهاند بنابر احتیاط نباید از مکه خارج شوند مگر در صورت حاجت، در حالی که محرمند با احرام حج.
س- خدمه کاروانها که پس از انجام عمره تمتع باید به عرفات و منا بروند برای دیدن چادرها و کارهای دیگر و برگردند به مکه، وظیفه آنان چیست؟
ج- بنابر احتیاط واجب نمیتوانند از مکه خارج بشوند مگر در مورد ضرورت و در این
1- مناسک، ص 257 و 258 و 259- س 16 تا 19 و 23 و 24
ص: 74
صورت باید برای حج مُحرم شوند و بیرون بروند. بلی اگر احرام برای آنان حَرَجی باشد و رفتن به عرفات و منا بر آنان ضرورت دارد، میتوانند بدون احرام به آنجا بروند.
یادآوری:
اکنون بر اثر توسعه شهر مکه، «جبلالنور» که غار حرا در آن قرار دارد جزو شهر مکه به حساب میآید ولی «جبلالثور»، که غار ثور در آن است، هنوز جزو شهر به حساب نمیآید.
احرام حج
محل احرام حج، شهر مکه است. برخی از فقها مثل حضرت امام- قدس سره- تمام شهر مکه فعلی را برای احرام کافی میدانند و برخی دیگر میفرمایند احرام حج باید در مکه قدیم واقع شود، در این مورد هم با هماهنگی روحانی کاروان نسبت به احرام آنها اقدام شود و بهتر آن است که در مسجدالحرام محرم شوند. اگر در روز هشتم یا حتی قبل از آن هم محرم شوند اشکال ندارد، بنابر این در صورت لزوم میتوان آنها را در وقت خلوت به مسجد الحرام برد تا محرم شوند.
زمان حرکت به عرفات
وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز میشود، بنابراین زمان حرکت به سوی عرفات به گونهای باید تنظیم شود که حجاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند و رفتن شب عرفه و استفاده از خنکی هوا و همچنین نبود مشکل استظلال وقت مناسبی است.
چون در وقت وقوف (از ظهر تا مغرب) حاجیان باید در صحرای عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند، بنابر این باید نسبت به حدود عرفات، که امروزه با تابلوهای بزرگ مشخص شده است، توجیه شوند وحتی المقدور از تردد در جاهای مختلف عرفات نیز بپرهیزند که احتمال گم شدن آنها زیاد است و در صورت گم شدن از اعمال بازخواهند ماند.
از عرفات تا مشعر الحرام
یکی از لحظات حساس در مدت فعّالیّت مدیران و معاونان و خدمه کاروانها، از عرفات تا مشعر و از آنجا تا منا است که باید با تلاش و تدبیر، زائران را بطور کامل و سالم به مقصد
ص: 75
برسانند، گرچه در سالهای اخیر به سبب وجود راههای متعدد، امکان نرسیدن به موقع تا مشعرالحرام بعید به نظر میرسد، لیکن باید دانست که فاصله عرفات تا مشعرالحرام در طرق متعدد از 4 تا 6 کیلومتر میباشد. بنابر این از دورترین راه هم اگر به سمت مشعر میروند، فاصله بیش از 6 کیلومتر نیست. پس اگر در بین مسیر دچار مشکلی شدند که نتوانستند با اتومبیل حرکت کنند، برای آن که از وقوف بازنمانند میتوانند زائران را پیاده ببرند، و چنانچه در این مدت برای زائری مشکل خاصی پیش آمد که باید به بیمارستان منتقل شود، حتماً این مسأله را با روحانی کاروان در میان بگذارید، تا با راهنمایی وی و انجام وقوف اضطراری بتواند اعمال را به پایان ببرد.
در مشعر الحرام
حاجیان شب عید قربان را در مشعر الحرام (مزدلفه) به سر میبرند و پس از طلوع آفتاب برای انجام اعمال روز عید قربان روانه منا میشوند.
حدود مشعر الحرام اکنون با تابلوهای بزرگی مشخص شده است و از سوی منا تا ابتدای وادی محسّر که فاصلهاش تا منا حدود 250 متر است، ادامه دارد، ولی برخی از افراد به غلط تصور میکنند نهایت منا تا پلی است که وسط منا زده شدهاند، و این امر سبب تراکم بسیار زیاد جمعیت، قبل از پل میشود، بنابر این دست اندرکاران کاروان میتوانند برای وقوف آن سمت پل را اختیار کنند که گاهی خلوتتر و برای حرکت صبح هم مناسبتر است.
وقوف اضطراری برای بانوان
بانوان و افراد ناتوان میتوانند شب عید قربان، پس از آن که مقداری بعد از نصف شب در مشعر الحرام ماندند، به منا بروند، و این همان وقوف اضطراری مشعر الحرام است و بهتر آن است که مسؤولان کاروان ترتیبی اتخاذ کنند که بانوان بویژه سالمندان بتوانند، اعمالشان را به راحتی انجام دهند.
پس از رفتن به منا، بانوان بطور مطلق میتوانند رمی روز عید را در شب انجام دهند، البته غیر از بانوان، کسانی که نمیتوانند روز رمی کنند، اشکال ندارد رمی را در شب انجام
ص: 76
دهند، و باید توجه داشت که رمی در شب برای بانوان (بطور مطلق) اختصاص به رمی روز عید قربان دارد، ولی نسبت به روزهای 11 و 12 ذیحجه تنها بانوانی که نمیتوانند در روز رمی کنند، رمی شبانه برای آنها جایز است ولی کسانی که بتوانند در روز خودشان انجام دهند، نمیتوانند شب رمی کنند.
س- آیا میشود که زنها را در شب دهم بعد از نصف شب از مَشْعَر به منا بیاورند و همان شب آنان را به جمره عقبه ببرند و رمی کنند و بعد به خیمه برگردانند و نزدیک غروب روز یازدهم مجدداً آنان را به جمرات ببرند، تا شب دوازدهم هم رمی روز یازدهم را انجام دهند و هم رمی روز دوازدهم را، با توجه به ازدحام و خطرهای احتمالی؟
ج- برای زنها رمی جمره عقبه پس از وقوف به مشعر و آمدن به منا در همان شب عید قربان مانع ندارد، ولی رمی روز یازدهم و دوازدهم در صورتی برای آنان در شب صحیح است که از رمی روز معذور باشند.
قربانگاه
یکی از اعمال روز عید و از جمله حساسترین اعمال حج «قربانی» است. در سالهای اخیر تمام افراد نمیتوانند به قربانگاه بروند، چون بانوان را مطلقاً به قربانگاه راه نمیدهند، و بسیاری نیز توان این کار را ندارند، بنابر این لازم است مسؤولان کاروانها، ترتیبی اتخاذ کنند، که قربانی تمام زائران به موقع انجام شود و اعمال روز عید قربان به تأخیر نیفتد و کسانی که از طرف سایرین به قربانگاه میروند به نکات ذیل توجه داشته باشند.
1- حتماً از کسانی که بناست برایشان قربانی را انجام دهند، نیابت بگیرند و صِرف این که او هم باید قربانی کند و خوشحال میشود، کافی نیست.
2- در انتخاب گوسفندان دقت کنید که دارای شرایط لازم باشد و مهمترین شرایط لاغر نبودن و ناقص نبودن حیوان است.
3- در ذبح حیوان نیّت و قصد نیابت و جهت قبله و گفتن «بسم اللَّه ...» فراموش نشود.
4- چون به فتوای برخی از فقها؛ از جمله حضرت امام خمینی- ره- ذبح با چاقوی
ص: 77
استیل صحیح نیست، چاقویی که مورد استفاده قرار میگیرد آهن باشد.
5- به فتوای حضرت امام خمینی- ره- ذابح حیوان باید مؤمن باشد، لذا این مسأله هم مورد توجه قرار گیرد.
بیتوته در منا
در شبهای 11 و 12 ذی حجه حاجیان باید به نیت یکی از اعمال حج، در منا بمانند، وقت بیتوته از غروب آفتاب تا نیمه شب است و برخی از جمله مقام معظم رهبری حضرت آیةالله خامنهای بیتوته در نیمه دوم را نیز جایز میدانند. بنابراین خدمه محترم اگر برای انجام کاری از منا خارج شدند توجه داشته باشند که باید هنگام بیتوته در منا باشند، و چنانچه دیر برسند، اگر در حج نیابت داشته باشند نیابت آنها اشکال پیدا میکند.
بیرون رفتن از منا
بیرون رفتن از منا در روزهای دهم و یازدهم اشکال ندارد و همچنین روز دوازدهم اگر قبل از ظهر برگردد که بعد از ظهر از منا کوچ کند اشکال ندارد. ولی در شبهای 11 و 12 پس از غروب آفتاب، به فتوای کسانی که بیتوته در نیمه شب اوّل را واجب میدانند جایز نیست، ولی پس از نصف شب بیرون رفتن از منا اشکال ندارد، ولی باید توجه داشت که نیمه شب، ساعت 12 نیست و محاسبه آن برای بیتوته با محاسبه برای تعیین آخر وقت نماز عشا تفاوت دارد، چون در اینجا باید شب را از اوّل غروب تا طلوع آفتاب حساب کرد.
(1) اگر مسؤولان کاروان تصمیم دارند در شبهای 11 و 12 یا روزهای 11 و 12 زائران خود را برای طواف به مکه ببرند، باید به مسائلی که بیان شد توجه داشته باشند، که بیتوته را به وقت انجام دهند و رمی جمرات در روزهای 11 و 12 را به وقت خود که از طلوع تا غروب آفتاب است انجام دهند و قبل از ظهر روز دوازدهم از منا خارج نشوند.
گرچه ترک بیتوته برای کسانی که تمام شب را در مکه به عبادت مشغول باشند، مانعی ندارد
(2) و میتوانند طواف و سعی و سایر اعمال را انجام دهند ولی اگر اعمال تمام شد نمیتوانند آن شب را به منا برگردند بلکه باید بمانند و تا صبح عبادت کنند.
1- مناسک، ص 353، م 7
2- مناسک، ص 352، ص 13
ص: 78
برگشت از منا
همانگونه که گذشت، حجاج در روز دوازدهم بعد از ظهر میتوانند از منا خارج شوند.
مسؤولان کاروان توجه داشته باشند زودتر از این وقت نباید از حدود منا بگذرند و کسانی که برای رمی جمرات میروند و لحظاتی همانجا توقف میکنند تا پس از اذان از منا خارج شوند، باید توجه داشته باشند که جمره عقبه، آخرین حدّ منا است و قبل از ظهر از مقابل آن نگذرند.
اعمال مکه
اعمال بعد از منا تا آخر ذی الحجه وقت دارد،
(1) بنابر این کسانی که از انجام اعمال معذورند و در شلوغی نمیتوانند اعمال را بجا آورند، صبر میکنند تا پس از گذشت چند روز خلوت شده و اعمال را بجا میآورند.
ولی باید توجه داشت: تا وقتی که طواف حج و سعی را بجا نیاوردهاند، بوی خوش همچنان حرام است و تا وقتی که طواف نساء و نماز آن را بجا نیاورده باشد، زن و مرد به یکدیگر حرام هستند.
(2) عمره مفرده پس از اعمال
در حدّ امکان زائران به انجام عمره مفرده پس از اعمال حج تشویق نشوند، چون احتمال آن هست که اعمال را بطور صحیح انجام ندهند و همچنان در احرام باقی بمانند، به علاوه که مراعات فاصله با عمره قبلی نیز لازم است، که به فتوای حضرت امام خمینی- ره- در فاصله کمتر از یک ماه به قصد رجاء میتوان بجا آورد.
(3) بیماران و مجروحان
اگر برای حاجی بر اثر بیماری یا تصادف یا حادثه دیگر، مشکلی پیش آمد ونتوانست اعمال را ادامه دهد، در اولین فرصت روحانی کاروان را مطلع کنید تا با نشان دادن راه صحیح شرعی، بقیه اعمال را به پایان ببرد، چون در احکام شرعی وظیفه تمام افراد مشخص شده است.
1- مناسک، ص 337، م 1
2- مناسک، ص 339، م 8
3- مناسک، ص 376، سطر آخر
ص: 79
پرسش و پاسخ
س 1- کسی که از کارمندان سازمان حج است و بناچار باید بعد از عمره تمتع و قبل از حج از مکه خارج شود و به عرفات برود، با توجه به این که حج او نیابتی است، آیا لطمه به حج او نمیزند؟
ج- ضرر به حج و نیابت او نمیزند، ولی در صورت امکان باید محرم شود به احرام حج و از مکه خارج شود علی الاحوط.
(1) س 2- آیا خدمه کاروانها میتوانند قبل از رفتن زائران به مکه، بدون احرام به مکه بروند و برگردند؟
ج- اگر میخواهند به مکه بروند و برگردند، بنابر احتیاط نباید عمره تمتع انجام دهند، بلکه برای دخول مکه باید به یکی از مواقیت معروفه بروند و از آنجا بر عمره مفرده محرم شوند. و ادْنیَ الحِلّ، میقات این اشخاص نیست، و پس از انجام اعمال عمرده مفرده میتوانند از مکه خارج شوند و در صورت خارج شدن از مکه، اگر فقط به جده بیایند برای ورود به مکه در مرتبه دوم و سوم و بعد از آن، احرام واجب نیست، ولی اگر به مدینه بروند و از آنجا بخواهند به مکه بروند باید در مسجد شجره محرم شوند برای عمره مفرده دیگر و چون بین این عمره مفرده و عمره مفرده اول یک ماه فاصله نشده عمره دوم را رجاءاً بجا آورند و در هر صورت این اشخاص آخرین مرتبهای که به مکه میروند باید به یکی از مواقیت معروفه، مثل مسجد شجره یا جُحفه، بروند و از آنجا برای عمره تمتع مُحرم شوند.
(2) س 3- توقف ماشین زیر پمپ بنزین و عبور آن زیر پل، آیا برای مردان محرم اشکال ندارد؟
ج- اشکال ندارد.
(3) س 4- آیا کسانی که شب دوازدهم به مکه آمدهاند، لازم است روز دوازدهم قبل از ظهر برای کوچ بعدازظهر به منا بیایند؟
ج- به فتوای حضرت امام خمینی- ره- لازم نیست ولی اگر قبل از ظهر به منا بیاید نمیتواند قبل از ظهر کوچ کند. ولی به فتوای برخی دیگر از فقها برگشت به منا لازم است.
س 5- خدمهای که با زنها قبل از طلوع فجر به منا میروند، ولی خود را قبل از طلوع
1- مناسک، ص 259، س 24
2- مناسک، ص 80، م 10
3- مناسک، ص 137، م 2
ص: 80
آفتاب به مَشْعَر میرسانند و وقف رکنی مشعر را درک میکنند، آیا نیابت آنان صحیح است یا نه؟
ج- اگر از ذوی الاعذار نبودهاند که نیابت آنها صحیح است در فرض مرقوم حجشان نیابتاً صحیح است هر چند مرتکب حرام شدهاند.
(1) س 6- اگر سازمان حج و زیارت- دستاندرکاران حج را موظف به انجام عمره مفرده بنماید ولی پس از انجام عمره مفرده، در مکه اجازه انجام حج میدهد، با توجه به این که در سالهای قبل، حج خود را انجام داده باشند و نیابتی هم نداشته باشند، تکلیف چیست؟ج- اگر حج واجب بر عهده آنها نباشد میتوانند برای انجام حج مستحبی افراد محرم شوند و پس از حج، عمره مفرده دیگری انجام دهند و نیز میتوانند به یکی از میقاتها رفته و برای عمره تمتع محرم شوند و پس از آن حج تمتع بجا آورند. یادآوری میشود در حج افراد قربانی نیز واجب نیست.والحمدللّه اولًا و آخراً
1- مناسک، ص 292، س 3