در فصول دیگر کتاب آیینهای حجگزاری مشرکان و جاهلیان و نبرد در ماههای حرام، جریان «نسئ» و چگونگی آن بحث شده است.
و در تفسیر سوره حج که یکسر به مناسک حج و چگونگی حجگزاری پرداخته است، مطالب مهمی در اصل حج، سعی صفا و مروه، تلبیه، طوافها و ... آمده است. در این بخش و در ضمن تفسیر آیه: «ثم لیقضوا تفثهم ولیوفوا نذورهم» در روایاتی تأویل و تفسیر «... ولیوفوا نذورهم ...» دیدار با امام و اعلان بیعت و هم پیمان باپیشوا مطرح شده و پیوند حج و ولایت بگونهای تنبه آفرین فراز آمده است. (ص 506).
جایگاه حجر اسماعیل و تحوّلات تاریخی آن، منافع در حج، که در آیات الهی بدان اشارت رفته است. قربانی و مسائل مرتبط با آن، چگونگی حج گزاری جاهلیان در آستانه بعثت و تلبیه آنان، ابراهیم، اسماعیل و ابتلای آنان، ذبح اسماعیل و چگونگی آن، بیت المعمور و روایات درباره آن و چرایی نام گذاری آن و ... از جمله بحثهایی است که در این مجموعه ارجمند آمده است.
الحج فی القرآن تفسیری است موضوعی و بر اساس نقلها و روایات. بدینگونه که تمام آیات مرتبط با ابعاد مختلف تاریخی، فقهی، معرفتی و عرفانی حج یکجا گرد آمده و براساس احادیث و آثار تفسیر شده است، نقلها یکسر مستند است به منابع کهن فریقین که چگونگی آنها در پایان کتاب آمده است.
به هر حال، کتاب «الحج فی القرآن» اثری است خواندنی و سودمند.
حج الانبیاء والأئمه، معاونت آموزش و تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری (چاپ اول، تهران، نشر مشعر، 1416)، 544 صفحه، وزیری.
حج، آینه تمام نمای دین و نمایشگر تمامت ابعاد فرهنگ اسلامی است. حج تجلّی مکتب، تبلور اسلام و جلوهگاه عینی حقایق الهی است. کعبه این خانه دیرپای و درازآهنگ، هماره محبوب دلها و مقصود نسلها بوده است؛ که بر آن گرد میآمدند و باطواف برگرد آن ندای اللَّه را پاسخ میگفتند.
ص: 179
پیامبران، منادیان آزادی و مفسّران توحید و اسوههای زندگی و عبودیّت، چگونه حج میگزاردند؟ حج و جایگاه آن در معرفت دینی و نقش آن در زندگی انسان را چگونه تبیین میکردند؟ رازها و رمزهای نهفته در حرکات و اعمال را در این مجموعه چگونه تفسیر میکردند؟ پیشوایان الهی چگونه؟ امامان معصوم- علیهم السلام- چه سان حج میگزاردند؟ و حقایق نهفته در این تعالیم را به چه صورتی مینمایاندند؟ و ...
کتاب یاد شده پاسخی به این پرسشها، با استناد به کهنترین منابع و نقل احادیث و آثار درباره آنچه یاد شد، که به همّت تنی چند از فاضلان در معاونت آموزش و تحقیقات سازمان حج تدوین یافته است. پیشتر از تفسیر آیات الهی درباره حج با عنوان «الحج فی القرآن» سخن گفتیم. در این کتاب در ذیل عناوینی، هم اقوال پیامبران و امامان- علیهم السلام- درباره حج گزارش شده است و هم چگونگی حج گزاری آن بزرگواران.
بخش اوّل با عنوان «حجّ آدم وعدّة من الأنبیاء»، گزارش حج آدم- ع- است و حج نوح، هود، صالح، ابراهیم و اسماعیل- علیهم السلام- و ...
در ضمنِ این گزارشها، روایتها و نقلهای آموزنده و خواندنی فراوان است (52- 9)؛ از جمله آمده است که در سرزمین «منا» جبرئیل به ابراهیم گفت: آنچه در دل داری از خداوند بخواه، خواستهایت را فراز آر، بدین سان آن سرزمین «منا» نام گرفت (ص 39).
منا طولانیترین وقوف، آخرین وقوف و آخرین منزل! یعنی آرزو، آرمان، ایدهآل و ...
منا، منیه، امانی، تمنّا، عشق! آخرین مرحله، پس از مرحله شناخت و شعور (دکتر علی شریعتی، حج، ص 125).
«... وبا حال شعور و عرفان به مشعر الحرام و عرفان روید ... پس به منا روید وآرزوهای حقّانی را در آنجا دریابید که آن «قربانی نمودن محبوبترین چیز خویش، در راه محبوب مطلق است» (امام خمینی، صحیفه نور، ج 9، ص 226).
آنگاه در ذیل عنوان «حج النّبی وعمراته» از حج گزاری رسول اللَّه- ص- و عمرههای آن بزرگوار سخن رفته است (ص 84- 55) و پس از حجة الوداع و چگونگی برگزاری آن وبازگشت پیامبر از مکه و جریان غدیر و خطبه غدیر و مسائل مرتبط با آن (ص 230- 85).
در بخش دوّم کتاب (حج الأئمه) ابتدا گزارش حج گزاری علی- ع- است (ص 248- 233) و در پایان بخش گزارش مأموریت عظیم علی- ع- در ابلاغ سوره برائت و برچیدن بساط شرک و مشرکان از محیط قدس مسجد الحرام و حرم امن الهی است
ص: 180
(ص 247- 242).
حج گزاری حسنین- علیهما السلام- و گفتار آن بزرگواران در یک بخش آمده است و در پایان، گزارش آخرین حج امام حسین- ع- و چگونگی خروج وی از مکه است به سوی میعادگاه عشق و خون (ص 279- 249).
در برخی از منابع آمده است که ابا عبداللَّه- ع- سالی به هنگام حکومت معاویه حج گزارد و در منا مردمان را جمع کرد و خطبهای شکوهمند و حماسی علیه بنی امیّه و مظالم آنان ایراد کرد (بحار الأنوار، ج 3، ص 173؛ حیاة الامام الحسین- ع-، ج 2، ص 228)؛ که در این مجموعه از آن یاد نشده است.
در بخش بعدی، حج به جا آوردن امام چهارم- ع- آمده است و در ضمن آن، قصیده بلند فرزدق در پیشدید هشام بن عبدالملک در وصف امام چهارم- ع- و ماجرای شکسته شدن دیوارهای کعبه در فتنه عبداللَّه بن زبیر و کنده شدن «حجر الأسود» ونصب آن به هنگام تعمیر به دست امام چهارم- ع- (ص 338- 284).
سپس گزارش حج گزاری امامان- علیهم السلام- است و سیره عملی آن بزرگواران و گفتارشان درباره حج و در پایان، یاد یار و حج گزاری هر ساله معشوق دلها حضرت حجةبن الحسن- ع- و خروج آن بزرگوار به هنگام قیام برای گسترش عدل از مکه و ایراد خطبه در کنار کعبه و ....
کتاب مجموعهای است سودمند، آموزنده و ارجمند.
طاووس یمانی میگوید نزدیک حجرالاسود شدم مردی را دیدم در حال رکوع و سجود، به دقت درنگریستم؛ علی بن حسین بود، با خود گفتم پاکیزه خویی از خاندان رسول اللَّه- ص- است که باید دعایش را غنیمت شمرم، مراقب بودم، نماز را تمام کرد دستها را به دعا فراز آورد و همیگفت:
«سرورم! سرورم! دستهای آکنده از گناه را به سویت فراز آوردهام، چشمهای سرشار از امیدم به تو دوخته شده است ...».
از این حالتی که آن بزرگوار داشت، من چنان گریستم که امام- ع- متوجه شد، به سویم بازگشت و گفت: هان! یمانی، چرا گریه میکنی؟ در این حال جمعی گرد آمدند و امام به سخن ایستاد و فرمود:
شما را به آخرت گرایی سفارش میکنم، امّا به دنیا نه، چرا که شما به دنیا آزمندانه روی
ص: 181
آوردهاید و بدان چنگ زدهاید و ....
راستی را، یکی از زیباترین آموزههای امامان- علیهم السلام- دعاهای بر جای مانده از آن بزرگواران است و آموزش چگونگی رازگویی با خداوند و هم سخنی با خالق و از سرسوز با معشوق همنوا شدن.
در این کتاب آمده است که حسن بن علی- ع- در کنار رکن با خداوند نجوا میکرد و میگفت: خداوندا! نعمت را بر من ارزانی داشتی، امّا سپاسگزارم نیافتی، به گردونههای زندگی گرفتارم کردی، شکیبایم ندیدی، اما هرگز با نا سپاسی نعمت را وانستاندی و ابتلا را با ترک شکیبایی نگستراندی. آیا از بزرگواران، کریمان و نیکویان جز بزرگواری و کرم خواهد بود ...؟! (ص 256).
وآمده است که راوی میگوید: در آستانه کعبه، علی بن الحسین- ع- را دیدم، از شدّت خستگی گاه بدین پای و گاه بدان پای تکیه میکرد و در حالی که اشک پهنه صورتش را فراگرفته بود میگفت: خدایا! با این که قلبم سرشار از مهر توست، عذابم میکنی؟! و ... خدای را بر دست یافتن بر معرفتی بدین سان میخوانیم و آرزوی حضور در دیار دوست و سرزمین عشق را در سر میپرورانیم.
الحج فی السنّه (چاپ اوّل، تهران، نشر مشعر، 1417) 412 صفحه، وزیری.
حج، آهنگ است، آهنگ دیار معبود، سرزمین وحی و حرم امن الهی. پیشوایان الهی در جهت تبیین و توضیح چگونگی این سفر، نشان دادن ابعاد عظیم معارف حج و برنمودن رازها و رمزهای آن سخن بسیار گفتهاند و راهیان این سفر الهی را رهنمودهای ارجمند و تنبه آفرینی عرضه کردهاند.
مجموعه آموزههای آن بزرگواران را معاونت آموزش و تحقیقات حج همّت ورزیده و بگونهای شایسته در کتابی با عنوان یاد شده گردآورده است. کتاب در بیست و پنج فصل سامان یافته و در ضمن این فصول، تمام ابعاد حج گزارش شده است.
ص: 182
در فصل اوّل از آداب سفر سخن رفته است، در ذیل عناوینی چون: دعا برای حج، اعلان سفر، دعا بهنگام خروج از خانه، نیک رفتاری در سفر، و ... در پایان آن أدب حج، که در بخشی از آن به نقل از امام صادق- ع- آمده است: «چون آهنگ حج کردی دل را برای خدای از هر آنچه جز اوست بپیرای ... کارها به خداوند واگذار و بدو توکل کن ... رفتار نیکو پیشهکن و هنگام بجای آوردن واجبات را بپای، شکیبایی، سپاسگزاری، سخاوت و ایثار را فراموش نکن و جانت را با آبشار توبه از تیرگیها و گناهان بشوی و ... (ص 22).
فصل دوم با عنوان «الحاج اذا خرج من منزله» اهمیت این سفر را گزارش کرده و فضیلت آن را باز گفته و روایات نقل شده نشان داده است که راهیان این سفر در تمام لحظهها و روزها چونان طواف کنندگانند. (ص 27 و ...).
پاداش حج گزاری پیاده در فصل بعدی آمده است و آنگاه در فصل چهارم روایاتی گزارش شده است که نشان میدهد آنچه در این سفر راهی کعبه خرج میکند، در قیامت از آن پرسش نمیشود (ص 37). و امّا اندوها، اگر کسی این راه را با زاد وتوشه حرام سپری کند که چون: «لبیک» گوید: پاسخ خواهد که «لا لبیک و لاسعدیک» (ص 41).
حج سفری الهی است و خادمان این سفر خادمان راهیانِ کوی دوست و بس ارجمند، تا بدانجا که در روایت آمده: اگر کسی برای حج گزاری مرکبی آماده سازد (مقدمات سفر او را فراهم کند) مانند کسی است که برای مجاهدی مرزبان تأمین کرده است (ص 45).
عظمت و والایی حج، ابعاد گسترده این آیین الهی، چرایی لزوم حج گزاری و ... در فصل ششم آمده است و فصل هفتم ویژه چگونگی حج است و در فصل هشتم به حج استحبابی و چگونگی آن پرداخته است در پایان این فصل با عنوان «من حج عارفاً بحق أهل البیت- علیهم السلام-» روایتی گزارش شده است خواندنی و آموزنده: «آنکه به کعبه در آید و حق و حرمت ما بشناسد و نیز حق و حرمت کعبه را، از مکه خارج نخواهد شد مگر آن که گناهانش آمرزیده شود و خداوند امور دنیا و آخرتش را کفایت کند (ص 105).
پاداش آن که به نیابت از دیگران حج میگزارد و یا عمره بجای میآورد و نیز فضیلت عمره انجام دادن و چگونگی آن در فصلهای 9 و 10 گزارش شده است.
غسلهای استحبابی، و فضیلت و پاداش آن در فصل یازدهم آمده است.
آنگاه احرام است و چگونگی آن، رازها و رمزهای آن، چرایی «تلبیه» و فضیلت آن و
ص: 183
استحباب فراز آوردن صدا بهنگام تلبیه.
حضرت رضا- ع- فرمودند: چون مردمان احرام بندند، ندایی از ملکوت فراز آید که:
بندگانم! بدانگونه که شما احرام بستید به خاطر من چیزها بر خود حرام کردید، من آتش دوزخ را برای شما حرام کردم و ... (ص 134).
مکه، حرم، حدود حرم، فضیلت اقامت در مکه، روزه در مکّه، نامهای مکه و ... در فصل سیزدهم آمده است و در فصلهای چهارده و پانزده روایاتی در فضیلت روزهای دهه اوّل ذیحجه، حج، طواف و فضیلت طواف، دعا در نزد رکنها و ... گزارش شده است. سعی صفا و مروه و بر نمودن چگونگی این آیین شکوهمند و یاد آور سعی و شکیبایی و توکّل بانویی تاریخ ساز، هاجر- ع-، عرفات و چگونگی آن، چرایی وقوف به عرفات، اهمیت رازگویی با خداوند در عرفات، دعا به برادران مؤمن، افاضه از عرفات، مشعر و ورود بدان، حدود مشعر، چرایی نامگذاری آن وادی به مزدلفه، سرزمین منا، علت نامگذاری آن، چرا باید در منا سه روزماند، چرا آن روزها را «ایام تشریق» نامیدهاند، فضیلت روز قربانی، عظمت و اهمیت قربانی کردن و دعا در آن هنگام، رمی جمرات، چگونگی ریگها و ریگ زدن وهنگام آن، فضیلت ذبح و چگونگی آنچه باید ذبح شود، فضیلت نماز در مسجد خیف و کوچ از منا از جمله مسائلی است که در فصولی روایات آن گزارش شده است.
حضرت رسول- ص- فرمود: رمی جمرات ذخیره قیامت است (ص 257).
و صادق آل محمد- علیهم السلام- فرمود: حج گزار چون جمرات را رمی میکند از گناهان پیراسته میشود (همان). آنگاه سخن از دیگر اعمال است، طواف؛ و طواف وداع ...
شایسته حج گزار، چون آهنگ خروج از مکه کرد، آخرین کارش طواف کعبه باشد، و طواف وداع بجای آورد، دست بین حجرالاسود و باب خانه گذارد، با نیایش و زاری وداع کند و آنگاه از حرم بیرون رود (ص 276).
پس از اینهمه، سخن از زمزم است و پیشینه آن و فضیلت آب زمزم و استشفای به آن و ...
در فصل بیست و دوّم، روایات مرتبط با مدینه، فضیلت مدینه، مسجد النبی، پاسداشت حرمت مسجد النبی و بسیار در آن نماز خواندن، اهمیت فضیلت آن، زیارت رسول اللَّه- ص- و ائمه- علیهم السلام- و چگونگی زیارت، فضیلت حرمین شریفین و ... گزارش شده است.
رسول اللَّه- ص- فرمود:
ص: 184
نماز در مسجد الحرام همسوی با صد هزار نماز در دیگر جای هاست و نماز در مسجد من با هزار نماز در جای دیگر.
در پایان کتاب، در ضمن فصلی، آداب و سنّتهای پس از حج عرضه شده است. تمام آنچه در این کتاب عرضه شده، بر اساس منابع کهن فریقین است و از این جهت برای حدیث پژوهان مجموعهای است مهم و سودمند و در فرجام فهرستهای فنی قرار گرفته است سودمند و کارمند.