موضوع این نوشتار بررسی فقهی «نیابت در ذبح و شرایط نایب» است؛ بدین معنا که آیا کسی که اعمال حج را خود بجا میآورد، میتواند برای ذبح نایب بگیرد یا نه؟ واگر میتواند نایب بگیرد چه شرایط و ویژگیهایی در نایب شرط است؟
در این بررسی، بیشترین توجه به دیدگاه فقهی امام خمینی قدس سره و بررسی و نقد و تحلیل آن است.
پیش از وارد شدن به بحث، بیان چند نکته بهعنوان مقدمه، ضروری است:
فلسفه اعمال عبادی، تسلیم، خشوع و سرسپردگی بنده به درگاه خداوندی است و این بهرهها زمانی از کار عبادی حاصل میشود که عمل عبادی با توجه و نیت پاک انجام شود؛ از این رو، عبادات و مناسک عبادی قائم به فرد است.
بر اساس همین فلسفه، مسأله نیابت در کارهای عبادی، از مباحث اختلافی نزد فقیهان است؛ زیرا در تصور اوّلی، نیابت با فلسفه انجام اعمال عبادی مغایرت دارد. و واگذاری عمل به دیگری، بهرههای عبادت را تحصیل نمیکند. از همینرو فقیهان اتفاقنظر دارند که نماز و روزه مکلّفِ زنده نیابت نمیپذیرد. بلی، پس از وفات او، اعمال فوت شدهاش را میتوان به نایب سپرد. اینهم بهخاطر دلیل خاص شرعی است. از این باب میتوان یک قاعده به دست آورد که دایره نیابت در اعمال عبادی بستگی به اجازه شارع و میزان اجازه او
1- «انّ الأفعال عَلی قسمان: منها ما یشمل فعله علی مصلحةٍ مع قطع النظر عن فاعله کردّ الودائع و قضاء الدیون و نحوها، فیصح فی جمیع ذلک النیابة إجماعاً، لأنّ المقصود انتفاع اهلها بها وذلک حاصل ممّن هی علیه لحصولها من نائبه، ولذلک لم تشترها النیات فی اکثرها، ومنها ما لا یتضمّن مصلحته فی نفسه، بل بالنظر الی فاعله کالصلاة، فانّ مصلحتها الخشوع والخضوع ولذلک إنّما یحصل فیها من جهة فاعلها، فاذا فعلها غیر الإنسان فأتت المصلحة التی طلبها صاحب الشرع ولا توصف حینئذ بکونها مشروعة فی حقّه، فلا تجوز النیابة فیها اجماعاً ...»؛ الفروق، ج 2، صص 335- 333
1- مستند الشیعه، ج 11، ص 108
2- العروة الوثقی، ج 2، ص 503
3- سید محمد شیرازی، الفقه، کتاب الحج، ج 2، ص 344
4- حاجآقا حسن طباطبایی قمی، کتاب الحج، ج 1، ص 426
5- معتمد العروة الوثقی، ج 2، ص 9
1- جواهر الکلام، ج 19، ص 118
2- الحدائق الناضره، ج 17، ص 34
3- کتاب الحج، ج 3، ص 112
4- وسائل الشیعه، ج 14، ص 30، ح 18509 آل البیت
5- همان، ح 18506 و 185010
1- همان، ص 29، ح 18507
2- وسائل الشیعه، ج 14، ص 83، ح 18653 و روایات دیگر همین باب.
3- همان، ص 87، ح 18663
4- شرایع الاسلام، ج 1، ص 295
1- جواهر الکلام، ج 19، ص 118
2- تحریر الوسیله، ج 1، ص 410، مسأله 11
3- المعتمد فی شرح العروة الوثقی، ج 5، ص 291، مسأله 399
4- الفقه- کتاب الحج- ج 6، ص 248
5- المعتمد فی شرح عروة الوثقی، ج 5، ص 294- 292
6- وسائل الشیعه، ج 14، ص 30، ح 18506، 18509، 185010
7- همان، ص 29، ح 18507
1- الفقه- کتاب الحج- ج 6، ص 248
2- تحریر الوسیله، ج 1، ص 410، مسأله 11
3- المعتمد فی شرح المناسک، ج 5، ص 294
1- براهین الحج، ج 3، ص 291
2- المعتمد فی شرح المناسک، ج 5، ص 292
3- جامع احادیث الشیعه، ج 12، ص 90، ح 3773
1- جامع احادیث الشیعه، ج 12، ص 88، ح 3770
2- همان، ص 89، ح 3771
1- ینابیع الفقهیّة، ح 7، ص 11
2- همان، ص 37
3- همان، ص 56
4- همان ص 81
5- همان، ص 113- 129
6- همان، ص 133- 139
7- همان، ص 107
8- همان، ص 149
9- همان، ص 200
10- ینابیع الفقهیة، ج 7، ص 232
11- همان، ص 243- 244
12- همان، ص 288
13- همان، ص 312
1- همان، ص 359
2- همان، ج 8، ص 419
3- همان، ص 443 و 444
4- ینابیع الفقهیه، ج 8، ص 466- 467
5- همان، ص 548
6- همان، ص 610
7- همان، ص 637
8- همان، ص 674
9- همان، ص 757
10- همان، ص 718
11- همان، ص 787
12- مجمع الفائده والبرهان، ج 7، ص 285
13- مدارک الأحکام، ج 8، ص 18 و 19
14- الحدائق الناضره، ج 17، ص 115 و 116
15- جواهر الکلام، ج 19، ص 157، و صص 118 و 119
16- کتاب الحج، آیةاللَّه شاهرودی، ج 4، ص 115