حیره

نوع مقاله : اماکن و آثار

نویسندگان

موضوعات

اصل مقاله

برای بررسی روابط میان حیره و قبایلش، اخبار مربوط به جمع‌آوری خراج توسط پادشاه حیره و موقعیت جمع کنندگان خراج نیز تا حدی مهمّ است. تحلیل در آمد امرای حیره و موقعیت حیره را ابوالبقاء، با توجه به در آمد آنها از اقطاعات عراق یاد کرده است و بیان می‌دارد: مقداری از در آمدشان از عراق بود، گرچه بیشترین درآمدها و بیشتر اموالشان از عوایدی بود که از تجارت، غنایمِ حملاتشان بر ضدّ قبایل بدوی، حملات بر ضدّ

1- این مقاله ترجمه‌ای است از:.
.retsik .J .M ,1968 ,nedieL -siraP .vx acibarA ni aibarA htiw snotaleR sti no seton emos .ariH -LA
که اینک در کتاب زیر چاپ شده است:.
.1980 ,nodnol ,stnirper muroirav ,retsik .J .MmalsI ylraE dna ayyilihaJ ni seidutS
همچنین ترجمه عربی این اثر را در کتاب زیر می‌توان یافت:
الحیره و مکه، وصلتها بالقبائل العربیه، تألیف م. ج. کستر، ترجمه، الدکتور یحیی الجبوری، جامعة البغداد، 1396/ 1976، ص 39- 8

ص: 115
سرزمین‌های مرزی سوریه، حمله بر قلمرو هر کس که آنها می‌توانستند به آن حمله کنند و از جمع آوری خراج‌ها از قبایل مطیع و فرمان بردارشان به دست می‌آوردند، از این راه حتی احشام زیادی را به دست آورده بودند. (1) حکّام حیره، رؤسای قبایل دوست را به عنوان جمع‌آورندگان خراج، رهبران نظامی دسته‌جاتی از سپاهشان و به عنوان حکم‌گزاران و صاحب منصبانی در قلمروشان، منصوب می‌کردند.
عمروبن شریک ابو حوفزان در رأس گروه‌های شرطه منذر و نعمان بود؛ «ولّی شُرطة المنذر و النعمان من بعده». (2)
سنان بن مالک از اوس مناة (از نمر بن قاسط) از سوی نعمان‌بن منذر به عنوان امیر «ابلّه» منصوب شده بود. (3) غیلاق بن قیس‌بن عبداللَّه بن عمرو ابن همام تمیمی در خدمت عمرو بن هند بود. (4) او در شعر دجاجة بن عبد قیس مورد استشهاد قرار گرفته و در کتاب اختیارین (5) به عنوان رهبر گروهی مهاجم همراه با حارث بن بیبة (6) و حاجب (7) یاد شده است. غیلاق از سوی عمرو بن هند برای مطیع کردن تغلب فرستاده شده بود.
او به آنها (تغلب) حمله کرد و شمار زیادی ازآنها را کشت. (8) این رویداد را حارث بن حلزه در معلقه‌اش یاد کرده است. (9) طبق نوشته «الأغانی» (10) و «شرح تبریزی» غیلاق سرپرست شترهای سفید (هجائن) نعمان بوده است. (11) طبق نوشته سمط اللالی (12) او از سوی نعمان به عنوان سرپرست شتران سفید قبایل مجاور قلمرو نعمان منصوب شده بود؛ «استعمله النعمان بن المنذر علی هجائن من یلی ارضه من العرب». خبر بکری نشان می‌دهد که غیلاق مورد اعتماد برای جمع آوری خراج‌ها بوده است. به گفته این خبر عقفان بن عاصم یربوعی، شتر سفیدش (هجائنه) را از دید غیلاق پنهان کرده بود. زمانی که او مورد تعقیب غیلاق قرار گرفت، با شترش نزد نعمان رفت و تقاضای حمایت از او را کرد. او حمایت نعمان را به دست آورد و شترش را نگرفتند؛ «لم یأخذ منها (یعنی ابل) شی‌ء». داستان غیلاق نحوه روابط موجود بین حیره و رییس یک گروه قبیله‌ای را مشخص می‌کند. غیلاق مورد اعتماد پادشاه حیره برای سرکوب کردن تغلب بود. او واحد نظامی را فرماندهی کرده بود و این محتمل است که همراه او افرادی جهت جمع آوری خراج نیز وی

1- ابوالبقاء، برگ a 145، المناقب.
2- ابن کلبی: جمهرة النسب، برگ a 205
3- ابن کلبی، پیشین، برگ a 232، کاسکل: جمهرة النسب، ج 2، ص 513، بنواوس در ایام رده در جنگ با خالد بن ولید از بین رفتند. بنگرید به: ابن حزم؛ جمهرة انساب العرب، ص 284
4- ابن کلبی این گونه آورده است. پیشین، بلاذری، انساب، غلاق، در برخی منابع دیگر علاق، بنگرید به کاسکل، پیشین، ج 2، ص 271
5- ابن کلبی، پیشنی، برگ 98؛ کاسکل، پیشین، ج 2، ص 232؛ الوزیر المغربی: الایناس بعلم الانساب: نسخه خطی b 37، او از تیم بن عبده مناة بن أدبود. بنگرید به بلاذری؛ انساب الاشراف، b 929
6- S. m. Hvsayn: Early Arabic odes. P: 991
ترجمه آن 161، شرح ص 320 نسب در در شرح این گونه است: علاق بن عبداللَّه بن حمام الریانی از برادر او قیس بن عبداللَّه نیز نام برده شده است. گفته شده است ذوالکیر، حارث بن منبه بن قرط بن صفوان بن مجاشع است. منبه اشتباه است و باید الحارث بن بیبة خوانده شود. مقایسه کنید با بیت 13 از قصیده.
این بیت:
تجرد علاق الینا و حاجب وذوالکیر یدعو یالحذظلة ارکبوا
س. م. حسین این گونه ترجمه کرده است:.
.There come helter- skelter tous Allag and hagib: and Dul- Kir crying: HoHanzala: ride forth
در مورد حارث بن بیبة بنگرید به کاسکل: پیشین: ج 2، صص 305، 221
7- حاجب، آشکار است که مقصود حاجب بن زرارة است.
8- ابن قتیبة: المعانی الکبیر، ص 1012
9- بنگرید به ابن کلبی: جمهرة النسب، برگ a 72، بلاذری، انساب الاشراف، برگ a 993
10- الاغانی، ج 9، ص 173
11- شرح القصائد العشر، ص 275
12- بنگرید به: T. Noldeke: Funf Moallawat, I, 67
و در مورد پسرش عفاق بن غلاق که عبس او را به قتل رساند، بنگرید به: نفائض، ص 336، الحطیئه:
دیوان، ص 323، بلاذری، پیشین، برگ b 929

ص: 116
را همراهی می‌کرده‌اند. این میتواند مشخص کند که چگونه حکّام حیره توانسته‌اند، سلطه خود را بر گروه‌های قبیله‌ای، با همکاری رؤسای قبایلِ دوست و نیروهای قبیله‌ای وفادار تحمیل کنند. برخورد میان جمع کنندگان خراج حیره با بخشی از قبیله، به برخورد با همه قبیله منجر می‌شد. طبق یک خبر ثبت شده‌در «العقد الفرید» از طریق ابوعبیده (1)، بنواسید (گروهی از عامر بن تمیم) وائل بن صریم یشکری (از بکر بن وائل) را اسیر کردند و سپس او را کشتند. زمانی که آنها وی را می‌کشتند، چنین می‌سرودند:
«یا ایُّهَا الْمائح دَلوی دونکا» (2) برادرش باعث بن صریم به اسید حمله کرد و بزرگ این گروه را کشت و خودش به تنهایی یکصد مرد از همان گروه را به قتل رسانید. این روایت را نیز بکری در «معجم مااستعجم» آورده است. (3)
بکری نیز می‌نویسد: (4) وائل بن صریم از جانب عمرو بن هند به عنوان جمع کننده خراج (بعثه ساعیاً) نزد بنو تمیم فرستاده شد، آنها او را به چاهی انداختند و سنگ بارانش کردند. او توسط بنو اسید به قتل رسید.
روایت پیشگفته را ریاشی با جزئیات بیشتر در شرح حماسه آورده است (5)، همه عشایر بنی تمیم خراج مطالبه شده (الاتاوه) از سوی وائل بن صریم را پرداختند. زمانی که او نزد اسید رفت، آنها حشم و گوسفندانی به عنوان خراج برای وی جمع کردند و او دستور داد که آنها حشم و گوسفند جمع شده را بشمارند، هنگامی که او در کنار چاهی نشسته بود، پیری از اسید نزدیک او رفت و وائل به وی اعتنا نکرد، پیرمرد وی را به درون چاه هل داد. افراد قبیله، وائل را سنگباران کردند تا مُرد. برادرش، باعث تصمیم گرفت تا انتقام خون او را بگیرد و همراه با بنی غبر از یشکر به بنواسید حمله کرد. باعث سوگند خورده بود که چاه را از خون اسید پر کند و او نذر خود را به جا آورد و چاه را انباشته از خون بنواسید نمود.
شعرای یشکر در اشعار خود از این رویداد یاد کرده‌اند. این رویداد، همچنین توسط وزیر مغربی در کتاب «الایناس» (6)و توسط ابوالبقاء در کتاب «المناقب» ثبت شده است (7). این برخورد تا مدت‌های دراز درذهن دوگروه ماندواین از ناسزایی که در بین این دو قبیله مانده مشهود است: «تعست غبر، تعست اسید» (8)

1- بکری، سمط اللالی ص 746 و بنگرید به لسان العرب زلف در متن بلاذری، پیشین. برگ b 798، عقفان بن قیس بن عاصم به نزد اروی دختر کریز آمد. روایت دیگر: ان الزائر کان متمم بن خویرة بنت عقفان. بنگرید به: ابن قتیبه: المعانی الکبیر، ص 105 و بنگرید به: بلاذری، انساب الاشراف ج 5، ص 1: او گفت: که او از اصحاب پیامبر است. بنگرید به ابن حجر: الاصابة رقم 5619
2- ابن عبدربه، العقد الفرید: ج 3، ص 354
3- در مورد این بیت بنگرید به: مرزوقی: الازمنة و الامکنة ج 2، ص 159؛ الفراء، معانی القرآن، ج 1، ص 323، لسان العرب میح، الانصاری، شذور الذهب، ص 436
4- معجم ما استعجم حاجر
5- پیشین، طویلع
6- تبریزی: شرح دیوان الحماسة ج 2، صص 112- 113 و بنگرید به بکری، السمط، ص 286، 476 و مصادر دیگر که در پاورقی 5 گرد آوری شده است.
7- برگ‌های b 28، a 29
8- المناقب، 123

ص: 117
کاسکل اهمیتِ تاریخیِ این قصه را انکار کرده است (1). شاید این انکار درست باشد، گرچه داستان به خوبی نظر قبایل نسبت به جمع کنندگان خراج را باز می‌نماید؛ نفرت از آنان و اعمال طغیانگرانه که بر ضدّ آنها انجام می‌داداند.
عدم پرداخت خراج به پادشاه حیره، علّت حمله ارتش نعمان به تمیم بوده است. داستانی که از طریق ابوعبیده توسط مبرد ثبت شده است (2)، بیان می‌دارد: تمیم نپذیرفت خراج به نعمان بپردازد. نعمان نیز برادرش ریان بن منذر را در رأس سپاهی به سرکوبی آنها فرستاد که افراد آن عمدتاً از بکر بن وائل بودند.
آنها به تمیم حمله کردند، زنان و کودکان را اسیر کرده و احشامشان را نیز به عنوان غنایم همراه خود بردند. ابو مشمرج یشکری (عمرو بن مشمرج) قصیده‌ای سرورده و در آن شکست تمیم را شرح داده است:
لم رأوا رایة النعمان مقبلة قالوا ألا لیت أدنی دارنا عدن
یا لیت امّ تمیم لم تکن عرفت مراوکانت کمن أودی به الزمن
ان تقتلونا (3)فأعیار مجدعة أو تنعموا فقدیما منکم المنن
منهم زهیر و عتاب و محتضر وابنا لقیط و اودی فی‌الوغی قطن (4)
اشراف تمیم نزد نعمان آمدند و از او آزادی اسرا را خواستند، نعمان موافقت کرد هر زنی که می‌خواهد باز گردد، به نزد خویشانش باز گردانده شود. از همه زنان سؤال گردید که آیا مایل هستند برگردند و همه آنها جز دختر قیس بن عاصم که خواست نزد مردی که او را اسیر کرده بود، بماند. (نام آن مرد عمرو بن مشمرج ذکر شده) دیگران خواستند که نزد خویشان خود برگردند. قیس بعد از آن سوگند یاد کرد هر نوزاد دختری که برایش متولد گردد، زنده به گور کند.
نقلِ «الأغانی» (5) علت این حمله (عدم پرداخت خراج) و ابیات را ذکر نمی‌کند و داستان را تحت عنوان «حمله مشمرج» یاد می‌کند. اما در این نقل حمله تنها به بنوسعد محدود گشته است و نام زن اسیر شده، رمیمه دختر احمر بن جندل (6) که مادرش خوامر قیس بن عاصم است، آورده شده است. بلاذری در روایت کوتاهی از مشمرج یاد کرده

1- بلاذری، انساب الاشراف، برگه b 1075، تبریزی، شرح دیوان الحماسة ج 2، ص 113، نوه باعث عمرو بن جبلة بن باعث در جنگ ذی قار نبرد کرده است. بنگرید به مرزبانی: معجم الشعراء، ص 225
کاسکل: جمهرة النسب: ج 2، صص 221، 585 باعث بن صریم و وائل بن صریم
2- آنگاه که عَلَم سپاه نعمان را دیدند، گفتند: نزدیک‌ترین مسکن ما عدن خواهد بود. کاش مادر تمیم مرا نمی‌شناخت.
3- المبرد، الکامل، ج 2، صص 82- 83
4- همچنین در روایت مبرد، همان منبع، همان جا، میدانی، مجمع الامثال، ج 1، ص 439، مرزبانی، معجم الشعراء ص 211 ان تقتلوهم که به نظر می‌رسد قرائت درستی از عبارت است.
5- الاغانی، ج 12، ص 144
6- در عبارت احمد است که نادرست می‌باشد. احمر بن جندل برادر سلامة بن جندل است. بنگرید به دیوان سلامة بن جندل، ص 21، جاحظ، البیان و التبین، ج 3، ص 318، بغدادی، خزانة الارب، ج 2، ص 86؛ عمرو بن کلثوم: دیوان، ص 3، بلاذری، انصاب الاشراف a 1040؛ کاسکل، جمهرة النسب، ج 2، ص 146

ص: 118
است §بلاذری، پیشین، a 928§. برخی از گروه‌ها بکر بن وائل، به عکل حمله کردند، گرچه آنها از عکل که تحت فرماندهی نمربن تولب بودند §در مورد او بنگرید به: کاسکل: پیشین، ج 2، ص 444§، شکست خوردند. در یکی از اشعار مورد استشهاد بلاذری که به نمربن تولب منسوب گشته است، از مشمرج به عنوان اسیری از عکل یاد نشده است §راح المشمرج للرکاب جنیبة فی القدماً سورا علی ادباها
در عبارت: مشمرح، جنبیة§ برای ارزیابی از داستان حمله، شعر خوانده شده توسط نعمان مورد استشهاد مبرد مهم است، زمانی که نعمان از خطای تمیم درگذشت، او گفته بود:
«ما کان ضر تمیا او تغمدها من فضلنا ما علیه قیس عیلان §المبرد، پیشین، ج 2، ص 84§ فأعیار مجدعة أو تنعموا فقدیما منکم المنن
منهم زهیر و عتاب و محتضر وابنا لقیط و اودی فی‌الوغی قطن§
نعمان به بنو تمیم یادآوری کرد که آنها اتاوه را بپردازند و با وفادار بودنشان به نعمان، از لطف وی بهره‌مند گردند، به نظر می‌رسد که عبارت اشاره‌ای است به فایده و بهره‌ای که پادشاه به رؤسای قیس عیلان می‌بخشید و بزرگان آنها را به عنوان جمع کنندگان خراج منصوب می‌کرد و به آنها چراگاه‌ها می‌بخشید و ...
این نکته با ارزشی است که مبرد اتاوه را به ادیان معنی کرده است، اشاره به این که معنای آن مطیع بودن و فرمان بردار بودن است §پیشین، ج 2، ص 83، ج 1، ص 2 و آنچه که در قبل درباره این مطلب آورده‌ایم. اللسان لقح، الجاحظ
مجموعة الرسائل ص 59 فخر السودان علی البیضان ادیان مثل اربان و اریان§. بیت منسوب به نعمان تلاش‌های حیره در منقعد کردن پیمان با برخی انشعابات تمیم (خصوصاً بنو سعد) را نشان می‌دهد، گروهی که سعی داشتند خودشان را از نفوذ حیره برهانند و این مسأله از عدم پرداخت خراج آشکار می‌گردد. برخی ابهامات روابط میان حیره و اسید و غطفان از داستان ثبت شده توسط محمد بن حبیب روشن می‌گردد §ابن حبیب، اسماء المغتالین نوادر المخطوطات، ج 3، ص 133§. ابن حبیب می‌گوید: این قبایل [یعنی اسد و غطفان] بایکدیگر حلیف بودند و تحت فرمان پادشاهان نبودند §پیشین، ص 12، ج 1، ص 3، نکته 3§ عمرو بن مسعود و خالد بن نضلة از اسد §بنگرید به کاسکل، جمهرة النسب، ج 2، ص 179، 342§ هر سال از دربار امیر حیره دیدار می‌کردند، نزد او می‌ماندند و در مجلس بزم امیر حیره هم‌پیاله وی بودند. در یکی ازاین دیدارها منذر اکبر مطرح کرد که آنها می‌بایستی اطاعت نعمان را بپذیرند. او به آنها گفت: چه چیز مانع می‌گردد که شما به طاعت من در آیید و از من دفاع کنید، همانند قبایل تمیم و ربیعه، آنها پیشنهاد او را نپذیرفتند و عنوان کردند؛ این قلمروها برای شتران ما مناسب نیستند و ما نیز نزدیک قلمرو تو هستیم و در این شن‌زار هستیم و هرگاه ما را بخواهی تو را اجابت خواهیم کرد. منذر دانست که آنها نمی‌خواهند پیشنهاد او را بپذیرند و
ص: 119
دستور داد که آنان را مسموم کنند. گرچه این مطلب که واقعاً خالدبن نضله مسموم شده باشد، مشکوک است (1) و چه بسا خود داستان نیز ساختگی باشد، اما این مطلب که: حکام حیره گرایش به گسترش دادن سیطره و نفوذشان، با به اطاعت درآوردن قبایل مستقل داشتند، از این داستان کاملًا آشکار است. از پاسخ دو بزرگ قبیله به نظر می‌آید که حکام حیره در نظر داشتند آنها را به حیطه قلمرو تحت سیطره خود درآورند، گرچه آنها این را نپذیرفتند (2). حکام حیره سعی داشته‌اند که نفوذ خود بر قبایل را با عطای مزایا به آنها- که در داستان‌های پیشین مورد استناد قرار گرفت- یا با نیروی نظامی تحمیل کنند.
قدرت امرای حیره، به واسطه در اختیار داشتن گروه‌های نظامی بوده است. این گروه‌ها از قبایل خاصی نبودند؛ چرا که هیچ قبیله‌ای در حیره تسلط نداشت بلکه خاندانی در رأس امارت بودند. بنابراین حکام حیره مجبور بودند که گروه‌های غیر خودی یا سربازان مزدور را به خدمت بگیرند. تنها گاه‌گاهی آنها می‌توانستند از نیروی قبیله‌ای بر ضدّ قبیله‌ای دیگر استفاده کنند که با دیگری دشمن بود، آن گونه که پیشتر ذکر شد.
مسأله تشکیلات دوسر، شهباء و وضایع، صنائع و رهائن از سوی روتشیتن مورد بحث قرار گرفته است. (3) همو، منابع در این مورد را جمع کرده (4) و نتیجه‌ای را که Perceval Caussinde استنتاج کرده، مورد بحث و نقد قرار می‌دهد و به این نتیجه می‌رسد که صنایع ارتش خاصی برای حراست ملوک schaar () Pratorianer بوده است. (5) این نتیجه از سوی شارح نقائض نیز تأیید می‌گردد. (6)
احمد بن عبید بیان می‌دارد که صنایع مردمی هستند تحت فرمان پادشاه و مؤتمن او (یصطنعهم الملک) و آنان به خدمت او مشغول هستند. روایت دیگری نیز در این مسأله ارائه شده است: صنایع پادشاه، کسانی هستند که یاریگران پادشاه هستند که در رکاب او می‌جنگند و با واسطه آنان پادشاه یاری می‌گردید. اطلاعات تکمیلی را مبرد ارائه کرده است. (7)بیشتر این افراد (وضایع) از بکربن وائل بودند. وضایع از سوی روتشیتن به عنوان Bes atzungstruppen معرفی می‌گردد.

1- بنگرید به بلاذری، انساب، a 903 با روایت دیگری راجع به وفاتش، الضبی: المفضلیات، ص 7، س 1 چاپ لایل، توضیح ص 14 القالی: النوادر ص 195، الاعشی، دیوان، ص 306 چاپ جابر، الاسود بن یعفر قصیده 49، بیت‌های 6- 7 و بنگرید به: جواد علی: تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 4، ص 73، ابوسحل، النوادر ج 1، صص 122- 123 وبنگرید به توضیحات عزة حسن
2- «... هذه البلاد لاتلائم مواثینا» و بنگرید به نقل دیگر و متفاوت از پرسش پادشاه البغدادی، خزانة، ج 4، ص 151: «... و ان تدنوا منی کما دنت تمیم و ربیعه».
Rothstein :die Dynastie der lahmiden ,PP :431 -831
3- الحماسة: الاغانی، العقد الفرید، الصحاح
4- Rothstein: OP. cit, P: 731
5- الکامل، ج 2، ص 83
6- النقائض، ص 884
7- بنگرید به: جواد علی: تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 4، ص 92 الوضائع وهم الذین کانوا شبه المشایخ.

ص: 120
روتشیتن عنوان می‌کند که وضایع نمی‌بایست اشاره به گروه‌های خاص باشد. او چنین استنباط می‌کند که وضایع احتمالًا اشاره به گروه‌هایی بود که در پادگان‌ها مستقر بودند، خصوصاً در پادگان‌های مرزی. طبق نظر روتشتین دوسرو شهباء احتمالًا اشاره‌ای به گروه‌های مستقر در پادگان‌های حیره است. تعریف ارائه شده از وضایع از سوی احمد بن عبید متفاوت است. ابن عبید می‌گوید که وضایع گروه‌هایی هستند که با پادشاه زندگی می‌کند، یکصد نفر از هر قبیله و قومی کمتر یا بیشتر.
تعریف دیگر ارائه شده در همان منبع این است که: (1) وضایع نیروهایی هستند منتصب پادشاه. طبق این تعریف Bevan وضایع را در لغت نامه و مفرداتش این گونه ترجمه کرده است:.
Levies troops, raised by theLakhmid king
(2).
با این وجود ابن اثیر آنها را شبه رؤسا معرفی می‌کند. (3)عقیده متفق القول درباره رهائن این است که آنها گروگان‌هایی از قبایل بوده‌اند. روایت مفصل درباره گروه‌های حیری را ابوالبقاء نقل کرده است. (4) او می‌نویسد: امراء القیس البدن کسی بود که به تقلید از تقسیمات سپاه کسری گروه‌های تحت فرمان خود را تقسیم بندی کرد و بر هر کدام نامی نهاد که تا پایان پادشاهی حیره بر جا ماند. مردمانی که به واسطه روابط خویشی با پادشاه ارتباط می‌یافتند، اهل الردفاده نامیده شده بودند. آنها رهبران گروه‌هایی بودند که در پیشاپیش گروه‌های دیگر در نبردها و حملات حرکت می‌کردند. (5) فرماندهان هر یک از تقسیمات این گروه ارداف نامیده می‌شد. (6) بخش خاص ارتش حیره از میان آل لخم گردآوری می‌شد و این گروه به جمرات یا جمار مشهور بود. از سربازان این گروه اریش بن جزیله از لخم را یاد کرده‌اند. (7) در روایت دیگر ادعا شده است که این گروه از کسانی تشکیل شده بود که از لخم و دیگر گروه‌ها گرد آمده بودند. و از دیگر گروه‌ها بنو سلسله از جعفی، بنو معاویه از کلب (8) و گروه‌هایی از بنو سلامان بن ثعل (از طی) (9) را برشمرده‌اند.
بر طبق نوشته ابوالبقاء صنایع گروهی از سرکشان قبایل مختلف بودند.
اینان رانده شدگانی از قبیله‌شان به دلیل ارتکاب تقل یا انجام جرایم بوده‌اند. آنها

1- ابوالبقاء، المناقب، برگ a 21 به بعد.
2- بنگرید به: جواد علی، پیشین، ج 4، ص 31 و.
.. S. Smith: Events in Arabia, in BSOAS, 1954, P: 430, Table a ..
3- کلمه مورد اشاره در عنوان رهبران اینان قابل تبیین نیست و به العرامی نگاشته شده است.
4- ابوالبقاء: پیشین، برگ a 21: «والارداف وهم عرفاء الجند وزعماؤهم وأزماتهم».
5- بنگرید به ابن حزم: جمره، ص 396
6- بنگرید به کاسکل: پیشین، ج 2، ص 405
7- بنگرید به الاشتقاق، ص 386
8- بنگرید به شعر یزید بن صعق و بیت جریر:
حمینا یوم ذی‌نجب حمانا واحرزنا الصنائع النهابا.
بنگرید به دیوان جریر، ص 68 چاپ الصاوی
9- ابوالبقاء، پیشین، برگ b 99 به بعد

ص: 121
مورد حمایت پادشاه حیره و در امان او بودند. اینان در نبردها و حملات پادشاه حیره حضور داشتند. (1) روایت دیگری نیز درباره صنایع ارایه شده است، آنها مردانی از بکر بن وائل، لهازم، قیس و عبدالات و ثعلبة بن عکابة بودند. ابوالبقاء روایت نخستین را می‌پذیرد.
ابوالبقاء می‌گوید وضایع واحدی ایرانی بود که از سوی کسری به نزد امیر حیره به عنوان نیروهای امدادی فرستاده می‌شد، تعداد آنها 1000 بود و یک سال در حیره می‌ماندند. بعد از یک سال خدمت آنها به ایران برمی‌گشتند و گروه دیگری جایگزین آنها می‌شد در واقع آنها قدرت حاکم حیره را شکل می‌دادند و از طریق قدرت آنها حاکم حیره می‌توانست مردم حیره و همچنین قبایل بدوی را به طاعت خود درآورد و آنها را وادار به اطاعت خود کند. اگر این نیروها نمی‌بودند: یعنی بدون این نیروها، حکام حیره ضعیف بوده تا آنجا که حتی از خود مردم حیره نیز هراس بودند. (2)
مردم حیره سه بخش در ارتش تشکیل می‌دادند: دوسر یا دوسرة (برگزیدگان گروه جنگی و پهلوانان)، الشهباء (گرچه بر اساس روایت متضاد دیگران این گروه وضایع نام داشت) و الملحاء به دلیل رنگ زره‌شان به این نام نامیده شده بودند. (3) رهائن جوانانی بودند از قبایل عرب که حکام حیره آنها را به عنوان گروگان نزد خود نگه می‌داشتند که قبایلشان به قلمرو حیره حمله نکرده و به عنوان التزاماتی بین قبایل و امراء حیره می‌ماندند بعد از این تاریخ آنها برمی‌گشتند و گروه دیگری جایگزین آنها می‌شدند. (4) این نیروها مردم حیره و گروه‌های ایرانی- قدرتی را تشکیل می‌دادند که امراء حیره قدرتشان بر آن تکیه داشت. آنها در کنار نیروهای حیره به عنوان وفاداری به کسری به منظور دفاع از وطنشان: خانواده‌شان و دارای‌هایشان می‌جنگیدند و آنها نمی‌توانند از فرمان‌هایشان سرپیچی کنند. (5)
زمانی که پادشاه همراه با نیروهایش حیره را برای انجام عملیات نظامی ترک می‌کرد، مردم حیره از هجوم حملات بدویان در هراس بودند و در قلاع خود می‌ماندند تا این که پادشاه همراه با نیروهایش باز می‌گشت.
گاهی اوقات پادشاه پیمان‌های را با

1- پیشین، برگ b 22 و ابوالبقاء قول طبری را که این دو گروه الشهباء و الدوسر دو گروه ایرانی فرستاده شده به حیره بوده‌اند، ذکر کرده است.
2- ابوالبقاء، پیشین، b 21، جواد علی: تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 4، ص 93
3- ابوالبقاء، پیشین، برگ b 99
4- ابوالبقاء، پیشین، a 102
5- پیشین، a 100، در مورد اهمیت فراهم کردن این آذوقه ما، مقایسه کنید با داستان یوم المشقر

ص: 122
قبایل مجاور خصوصاً بکر بن وائل و تمیم منعقد می‌کرد که آنها در غیاب او دیگر نمی‌توانستند به حیره حمله کنند. §او ابوضمرد بن ضمرة مشهور است و اسم ضمرة بن ضمرة بن واقع شقة بن ضمره است و مادرش هند دختر کرب بن صفوان یکی از رهبران بنو سعد بود. در مورد ضمرة بن جابر بنگرید به کاسکل: جمرة النسب: ج 2، ص 241 و در مورد شقة بن ضمرة، همان، ج 2، ص 530§
جلوه خاص از روابط قبایل با حکام حیره توسط ابوالبقاء تبیین شده است: قبایلی که در قلمرو مجاور پادشاهی حیره احشام خود را می‌چراندند، مجبور که ما یحتاج خودشان (المیرة و الکیل) را از پادشاهی حیره تأمین کنند و بنابراین مجبور بودند که نسبت به حکام حیره وفادار باشند. §کلب بن کنیس یا کنیش بن جابر پسر کنیس و شیة با مادر ام‌الحطیئة ازدواج کرد. الاغانی ج 2، ص 43، ZDMG, xLIII, P: 3, N: 2§ حکام حیره کاملًا از وضعیت قبیله‌ها آگاه بودند و از این آگاهی‌ها برای مداخله کردن در مسائل داخلی قبایل استفاده می‌کردند.
موردی از این شکل در داستان لقیط بن زاره مشخص شده است؛ او از سوی منذر بن ماء السماء متقاعد شده بود که فرزند ضمرة بن جابر نهشلی را برگرداند. §الضبی: امثال العرب، ص 7- 9، المفضل بن سلمه: الفاخر: ص 53، المیدانی: مجمع الامثال: 1/ 136.§ فرزند وی به عنوان گروگان به لقیط سپرده شد در مقابل فرزندان کبیش و رشیه §بنگرید به مأخذ ارایه شده در پاورقی قبل و بلاذری: انساب، برگ b 986§ و بنو نهشل از پادشاه تقاضا کرده بودند که در این امر وساطت و پا در میانی کند. §بلاذری، پیشین، برگ b 987: وجعله من حدّاثه وسمّاره ودفع الیه بلا کانت له، فکانت فی یده وهی هجائنه وهجائن النعمان ابنه بعده، ورثها عن أبیه وکانت من أکرم الإبل ...§ فرزندش ضمرة بن ضمرة مورد توجه منذر و نعمان بود. او یکی از معتمدان پادشاه برای مراقبت از شتر سفیدش بود. §مشخص است که او عدی بن عبد مناف بن اد است. بنگرید به کاسکل: جمهرة النسب: 2/ 137§ بنوعدی در خدمت حاجب بودند و حاجب تمایل داشت که به موجب حکمی از منذر آنها را بردگان خود کند. §مورد آموزنده حاجب بن زاره با بنوعدی بن عبدمناة است. §ابن رشیق، العمدة 2/ 174 قاهرة 1934 ..
W. Caskel: Die Bedeutang der beduinen inder geschichte der araber, p: 15 Kln, 1953. §
رؤسا بخش‌های قبیله در همکاری متقابل با حکام حیره در لشکرکشی‌های آنها بر ضد سوریه شرکت می‌کردند، از دربارشان دیدن می‌کردند و مورد اعتماد و احترام ایشان بودند. گرچه هیچ خط مشترکی از تداوم وفاداری و پیمان با حکام حیره وجود نداشت. رهبران ستیره جویی گروه‌ها بر ضد این پیمان‌های منعقد شده رؤسایشان با حیره می‌شوریدند، وقتی که آنها سهمی از مزایا که انتظار داشتند، نمی‌رسیدند. رقابت مداومی بین رؤسا در جلب حمایت حاکم حیره بود که این امر احساس نبود اطمینان را تقویت می‌کرد. تغییرات ناگهانی در سیاست ایران نسبت به حکام حیره بیش از پیش بر این احساس بی‌ثباتی می‌افزود. کار برد روش تفرق و قدرت §مشخص است که او عصمة بن سنان بن خالد بن منقر است. ابن کلبی: جُمهرة، برگ b 78، بلاذری، انساب الاشراف، 10305، بنگرید به طفیل الغنوی: دیوان ص 59 شماره 19 چاپ کرنکو وبنگرید به:
کاسکل: جمهرة النسب، 2/ 359 عصمة بن سنان.§ به عنوان وسیله‌ای جهت سیطره یافتن بر قبایل و نبود ثبات کافی جهت
ص: 123
وفا دار نگه داشتن قبایل، همه اینها احساس ناامیدی و دلسردی را در قبایل پدید آورده بود. حملات موفق‌آمیز واحدهای کوچک برخی قبایل بر ضد حیره ستوت حیره را کاهش داده بود. عصیمه بن خالد بن منقر توانست با خواسته‌های نعمان مخالفت کند، هنگامی که نعمان فردی از عامر بن صعصعه که عصیمه به او پناه داده بود از وی خواست. هنگامی که گروه‌های نعمان حمله کردند، عصیمه قوم خود را با ندای جنگ (کوثر) فرا خواند و در مقابل پادشاه مقاومت کرد. او نیز خود را بر یال اسبش گرفت و گفت:
«وراءک ایها الملک الضرو ما فلوشئت ان اضعد فی سوی هذا الموضع لوضعته» (1)
«زمانی که به تو عامر بن تمیم بر نیروهای نعمان حمله کردند، موفق شدند که ارتش او را عزیمت دهند و اردوی او را تاراج کنند.» (2)
پیروزی قبایل بدوی بر نیروهای سلطنتی حیره دلیلی کافی بود بر ضعف دولت‌تابعه حیره و نویدبخش سقوطش و این مقارن بود با ظهور سیادت و قدرت مکه.
تذکر:
از مهمترین منابعی که در تألیف این مقاله استفاده شده است کتاب المناقب المزیدیه فی اخبار الملوک الاسدیه نوشته هبة الله بن ناصر بن الحسین بن نصر (یا نصیر) زنده به سال 552 ه. از علماء امامیه است که در دو جلد توسط صالح موسی درادکه و محمد عبدالقادر خریسات، اردن 1984 م. در دو جلد به چاپ رسیده است. (3)
مؤلف این کتاب را به خطا ابوالبقاء هبة اللَّه (محمد) بن نما بن علی بن حمدون ربعی، معرفی گردیده است. ر. ک: نشر دانش، سال شانزدهم، شماره 3، پاییز 1378، صص 2- 81، نوشته آقای حسن انصاری قمی که به نام اصلی مؤلف این کتاب اشاره کرده‌اند.

1- محمّد بن حبیب: المحبر، ص 354
2- ابوالبقاء: المناقب، a 126
3- این نکته از عبارت خود مؤلف کتاب ج 2، ص 426 به دست می‌آید جایی که بیان می‌دارد: ومنهاأن ... سنجر بن ملکشاه رضی الله عنه ...، سال وفات سنجر 552 است.

ص: 124
پی‌نوشتها:
ص: 129

 

 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار