ص: 129
(م 1400) با عنوان: المدینة بین الماضی و الحاضر.
4. استاد عبید مدنی (م 1396) با عنوان: الموسوعة فی تاریخ المدینة (چاپ نشده).
(1) 5. استاد عاتق البلادی، با عنوان:
معجم المعالم الجغرافیة.
6. دکتر عمر فاروق، با عنوان:
المدینة المنورة- اقتصادیات المکان.
کتاب حاضر
اثر ارزشمندی که در صدد معرفی آن هستیم، «معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ» نام دارد که توسط مهندس «عبد العزیزبن عبد الرحمنبن ابراهیم کعکی» نگاشته شده است. وی از آنرو که معماری خوانده است، بیشتر به بازگویی «معماریِ» مدینه میپردازد، تا «تاریخ» آن. در مقدمه این کتاب- به قلم شیخ عبیداللَّه محمدامین کردی- (م 1420) آمده است که: در نُه جلد این اثر، بافت معماری مدینه و چگونگی شکلگیری و پیشرفت و دگرگونیاش و نیز مظاهر طبیعی جغرافیایی و اتوگرافی آن آمده است.
جلد اول این اثر، در دو مجله و در اندازه بزرگ است و طبع آراستهای، همراه با تصاویر و رسوم زیبا است.
عناوین نُه جلد عبارت است از:
جلد اوّل: نشانهای طبیعی (کوهها و زمینهای سنگ سیاه و مسیلها) (چاپ شده).
جلد دوم: پژوهشی در مورد مراحل دگرگونی عمرانی و پیشرفت (چاپ شده).
چلد سوم: دژهای طبیعی و قلعهها و بُرجها و دیوارها و دروازههای مدینه (چاپ نشده).
جلد چهارم: مساجد (چاپ نشده).
جلد پنجم: چاهها و چشمهها (چاپ نشده).
جلد ششم: بخشهای خدمات عمومی و آموزشی (کتابخانهها و مدارس و معابر و راهها و حمامها و راهآهن) (چاپ نشده).
چلد هفتم: خانههای قدیمی سنتی و معماری (چاپ نشده).
جلد هشتم: ویژگیهای بافت عمرانی و تسلط روشنایی بر حیاط و محلهها و کوچهها (چاپ نشده).
جلد نهم: اماکن و بقاع (چاپ نشده).
1- معجم المطبوعات العربیة فی المملکة العربیة السعودیة، ص 955
ص: 130
در این کتاب، حوادث تاریخی هریک از موارد فوق، پس از پژوهش گسترده و با گرایش توصیف جغرافی و نشانههای طبیعی آورده شده است.
مهندس عبد العزیز- نگارنده- در مدینه منوره، به سال 1376 هجری به دنیا آمده، دانش آموخته «جامعة الملک سعود» با مدرک لیسانس در رشته مهندسی ساختمان است. او به مدت دو سال استاد دانشگاه بود و بعد در شهرداری مدینه، مشغول به کار شد.
مناصب مختلفی داشته که آخرین آنها «ریاست پروژههای پیشرفت مناطق مشرِف بر راههای اصلی» و «ناظر برنامهریزی مناطق بدون نقشه» بوده است. مهندس عبدالعزیز، فوق لیسانس خود را در 1417 در همین رشته، از دانشکده مهندسی «جامعة الأزهر» دریافت کرده و چند کتاب در تاریخ مدینه و معماری آن نوشته است.
جلد اوّل: نشانههای طبیعی
این جلد، با تصویری از مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و با گفتار ملک فهد آغاز شده، سپس سخن امیر مدینه- امیر عبدالمجید- آورده شده است. قصیدهای از «علی حافظ» در اشتیاق مدینه. اهدای کتاب، معرفی محتوای جلد اوّل (کوهها، غارها و مسیلها)، مطالب صفحات: 26- 747 را تشکیل میدهد.
هر مکانی به همراه تعیین محدوده و تصویری رنگی است. اخبار مربوط به آن مکان و مسافتش تا مرکز مدینه، با مراجعه به تألیفات تاریخی- از جمله «تاریخ المدینه» ابن شبه، «طبقات الکبری» ابن سعد، «معجم البلدان» یاقوت و «وفاء الوفا» ی سمهودی- آورده شده است و نیز احادیث مربوط به آن موضع، به نقل از صحیح نجاری و مسلم و مسند امام احمد و دیگر کتب آمده است.
432 صفحه از مجلّد اوّل، درباره کوههاست و مجلّد دوم، به معرفی زمینهای سنگ سیاه و آبگیرها میپردازد. از مشهورترین این زمینها «حرّة و اقم» در شرق، «حرة الوبره» در غرب و «شوران» در جنوب است. به موارد دیگری مانند: الناعمة، القفیف و الحزم نیز پرداخته است. گفتنی است این اماکن با رسم و تصویر رنگی معرفی شده است. نگارنده در اینباره میگوید:
ویژگی زمینهای سنگ سیاه مدینه، داشتن بریدگیها و شکافهایی است که آبگیرها
ص: 131
و مسیلها در آن رواناند. نویسنده روایتهای کتب تاریخی را درباره زمینهای سنگ سیاه مدینه آورده؛ مثلًا درباره «نار الحَرّة» به نقل از صحیحین میگوید:
«وقتی در آنجا آتش شعله کشد، قیامت برپا میگردد». آتشفشانی این منطقه در جمادی الثانی 654 به وقوع پیوست.
پس از شناساندن زمینها، به معرفی آبگیرها پرداخته است؛ از جمله آنها «وادی العقیق» است که یکی از زیباییهای شگفتانگیز طبیعت مدینه به شمار میآید. تصاویری از این مکان به همراه جستاری در قصرها و باغها و سرچشمههای پیشین- از جمله «النقیع» و «العقیق الأدنی» که جزئی از آن وادی در منطقه «ذیالحلیفه» است- آورده و مطالبی درباره «زغابه» و مسیر آبگیرهای سهگانه مدینه (العقیق، بطحان و قناة) نوشته است. همچنین «اضم» معروف به «وادی الحمض» نیز از جمله این مسیرهاست. نگارنده سپس سرودههایی درباره این مناطق نگاشته و سخن خود را با مسیل «ابیجیده» در وادی بطحان- که راه به خانههای اهالی مدینه داشت و باغبانان و کشاورزان را شاد میکرد- پی میگیرد. در این مناطق، سه سد اصلی و چند سد فرعی برای نگهداری آب ساختهاند. وادی قنات، معروف به «سیل سیدنا حمزه» از قدیمیترین آبگیرهای این منطقه است که هنوز از سرچشمه آغازین آب میگیرد و در مسیر کهن خویش است. این مسیل دارای چندین سد و پل است که در احادیث و نوشتهها بدانها اشاره شده است. سپس آبگیرهای:
وادی رانونا، وادی مذینیب، وادی مهزور به تفصیل شناسانده شده و فاصله آن تا مدینه و اقدامات عمرانی جدید معین شده است.
فهرست تفصیلی مطالب و تصاویر و معرفی 98 مرجع و ... در پایان آورده شده، کتاب به 310 صفحه رسیده است.
معرفی جلد دوّم: نشانههای دگرگونیهای عمرانی و پیشرفت مدینه منوره
سخن آغازین این جلد، از دکتر صالح بن علی بن هذلول- سرپرست وزارتخانه امور شهرداریها و دهداری و برنامهریزی- است، که به ضرورت تاریخنگاری مدینه پرداخته است.
درآمد کتاب را دکتر احمد فرید نگاشته که درباره ارزش کار نگارنده است. در دنباله یادداشت شیخ عبیداللَّه
ص: 132
محمدامین کردی آمده که باز درباره کتاب و چگونگی تدوین و محتوای آن است.
آنگاه مقدمه نویسنده درباره ویژگیهای مدینه و خصوصیات عمرانی و بافت معماری آن است و وی از شیوه پژوهش خویش برای نگارش اثر سخن گفته است. و نُه فصل کتاب درباره مطالب زیر است:
پیشرفتهای عمرانی مدینه پیش از اسلام، در عصر نبوّت، خلفای راشدین، عصر اموی، عباسی، مملوکی، عثمانی، هاشمی و عصر سعودی. در پایان (فصل نهم) گزیدهای از کتاب آورده شده است.
نویسنده برای معرفی وضع مدینه در هریک از زمانها و مستندسازی مطالب، مطالعات و تحقیقات گستردهای کرده و در جمعآوری آنچه از کتب یا حوادث تاریخی ممکن بوده و نیز مشاهدات برخی افراد را آورده است. و نیز مهمترین پیشرفتهای عمرانی را شناسانده است. نیمی از آنچه درباره پیشرفتهای عمرانی نگاشته شده، مربوط به زمان روی کار آمدن سعودیهاست که مدینه شاهد پیشرفت خوبی بوده است.
نویسنده به بیان ویژگی جغرافی و طبیعت مدینه نیز پرداخته و معتقد است با شناخت طبیعت این شهر، میتوان وضع عمرانی و طبیعی و جغرافیایی منطقه را به دست آورد و تأثیر آن را در خُلق و خوی ساکنان آن شناخت.
متوسط دمای مدینه در تابستان و زمستان و تأثیر آن در بافت عمرانی و طبیعی، موقعیت کشور عربستان در شبه جزیره عربستان و دنیا، مرزهای طبیعی و سیاسی و ویژگیهای آب و هوای حجاز و شکلگیری آن از کوه و دشت- که نام «تهامه» را برخورد نهاده است- از دیگر مطالب کتاب است.
موقعیت عرض و طول مدینه، سطح ارتفای آن از دریا، زمینهای سنگ سیاه جنوب و شرق و غرب آن، وجود کوه احُد در شمال و «عیر» در جنوب، آبگیرها، آب و هوای مدینه، ویژگیهای اصلی جغرافیایی و شمار نفوس مدینه قدیم از جمله مباحث این اثر است.
نگارنده میافزاید: به هنگام ورود پیامبر به مدینه، شمار مردمان، قریب شصت هزار نفر- به نقل از «سکان المدینة المنوّره» نوشته محمد شوقی- بود.
نویسنده جمعیت مدینه را در هر زمان ذکر کرده و به صورت نمودار و جدول، مقایسهای بررسی کرده است.
ص: 133
در فصل آخر کتاب، ملاکهای برنامهریزی و پروژههای عمرانی شمرده شده، ضمن معرفی مناطق تاریخی مدینه، از سلامت بناهای عمرانی و طبیعی سخن رفته است. در دنباله کتاب توصیهها و سفارشها و تدابیر عمرانی برای شهرهای اسلامی و راههای اجرای آن، ذکر شده است. از جمله این راهها، آموزشهای دانشگاهی و مراکز پژوهشی و کارورزی «هماندیشی جهانی عمران و معماری در جهان اسلام» است.
در پایان این جلد- با 544 صفحه- فهرست موضوعات و تصاویر و رسوم و جدولها و مصادر آمده است. بهتر بود چاپ جلد دوّم، در دو جلد انجام میشد، زیرا چاپ گلاسه آن- هر برگ 120 گرم- برای جابه جایی دشوار مینماید، گرچه چاپ نیکوی آن- به ویژه تصاویر و رسوم- و وضوح کلمات، ستودنی است.