آن دوران- و شیخ عبدالرحمن مظهر- که پست مترجمی در وزارت امور خارجه عربستان را داشت و رییس مطوفین هندی بود که به عنوان نخستین مدیر کارگاه جامه بافی تعیین شد- و مرد سوم شیخ اسماعیل غزنوی یکی از علما و دانشمندان هندی تبار بود.
شیخ سلیمان و شیخ مظهر سعی در به تحقق رسیدن ساختمان کارگاه در کوتاهترین زمان ممکن را داشتند که سرانجام بدان دست یافتند و ساختمان کارگاه را در کمتر از شش ماه به صورت یک طبقه آماده بهرهبرداری کردند. از سوی دیگر در همان وقت، عالم هندی، شیخ غزنوی در صدد فراهم نمودن عناصر سهگانه اصلی مورد لزوم در کارگاه جامه برآمد که شامل مواد اولیه و دستگاهها و کارگران فنی بود و سرانجام کوششهای وی به نتیجه رسید و در آغاز ماه رجب همان سال (1346 ه. ق.) دوازده دستگاه بافندگی دستی و انواع گوناگونی از پارچههای ابریشم دلخواه و مواد رنگرزی لازم و نیز کارگران فنی ماهر که تعداد آنان به شصت میرسید، از هند به مکه مکرمه وارد گردید. کارگران فنی شامل چهل نفر استاد کار نساجی و گلدوزی بودند (که کار زردوزی بر پارچهها را به عهده داشتند)، و بیست نفر دیگر کارگران کمکی به حساب میآمدند که با رسیدن آنان به مکه مکرمه، نصب دستگاههای بافندگی دستی آغاز گردید و از آن پس، کار در بخشهای مختلف کارگاه، تعیین شد و در فرجام همگی با تمام سعی و کوشش و جدیت کار ساخت جامه کعبه و زردوزی آن را آغاز کردند تا این که در پایان ماه ذی قعده سال 1346 ه. ق. تمامی کارها را به پایان رسانیدند.
گفتنی است جامه ساخته شده، شبیه جامه مصری بود، با کیفیتی نیکوتر و استحکام بیشتر از نظر بافت و صنعت و گلدوزی.
جامه اصلی کعبه (احمال) از ابریشم سیاه بود که جمله «لا الهَ الّا اللَّه، مُحَمَّدٌ رَسُولُاللَّه» به شکل عدد (8) در تمامی زمینه آن دیده میشد. در پایین و درون این جمله، در داخل دو ضلع عدد (8) کلمه «یا اللَّه» و بر ضلع راست عدد (8) از بالا کلمه «جَل جَلالُه»، و نیز بر بالای ضلع چپ عدد یاد شده کلمه «جَلَّ جَلالُه» آذین گردیده بود.
ص: 123
مانند عرض کمربندی بود که از مصر ارسال میشد و تمامی آن با تارهای نقرهای مطلا زردوزی شده بود.
نوشتههای روی آن به وسیله طراح هنرمند و فنی وزارت دارایی و خط نگار مشهور محمد ادیب أفندی به صورتی بسیار زیبا و دلپسند خود نمایی میکرد.
نوشتههای روی کمربند نیز همان آیاتی بودکه بر روی کمربند جامه مصری، در کلیه سمتها قرار داشت. تنها تفاوت اینکمربند درسمت شمالی آن بود؛ همان سمت ناودان و حجر اسماعیل که بر روی این قسمت عبارت زیر نقش بسته بود:
«هذه الکسوة صنعت فی مکة المبارکة المعظّمة بأمر خادم الحرمین الشریفین جلالة الملک الإمام عبدالعزیزبن عبدالرحمن الفیصل آلسعود ملک المملکة العربیّة السعودیّة أیّدهاللَّه تعالی بنصره، سنة 1346 ه. علی صاحبها أفضل التحیّة و أتمّ التسلیم».
اما برقع (پرده درِ کعبه معظمه) نیز همانند برقع ارسالی به همراه جامه مصری بود؛ یعنی تمامِ زمینه آن، به وسیله تارهای نقرهای زردوزی شده بود.
و در آن، همان آیات و عباراتی دیده میشد که بر برقع ارسالی از مصر نوشته شده بود و تنها تفاوتش در مستطیلهای چهار گانه میانی پرده بود که پیشتر بر روی آنها عبارات اهدا نوشته میشد و اکنون باآیه: وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَهُوقاً، وَنُنَزِّلُ مِنْ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَلَا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَسَاراً، تزیین شده است.
و همچنین در پایین پرده، در زمینه دو دایره کوچک، عبارت: «صنع بمکّة المکرّمة سنة ...» را افزودهاند.
کعبه معظمه در آن سال 1346 ه. ق.
به وسیله این جامه، که نخستین جامه ساخت مکه مکرمه به شمار میآمد، پوشانیده شد. به همین مناسبت مدیر نخستین کارگاه جامه بافی، شیخ «عبدالرحمن مظهر» افزون بر جایزه ارزشمندی که از سوی دولت در اختیارش گذاشته شد، تقدیرنامهای هم در ازای زحمات و کوششهایش که در به تحقق رسانیدن ساخت این جامه از خود نشان داد، گرفت.
در سال 1347 ه. ق. مدیر دیگری به نام حاج محمد خان برای اداره کارگاه جامه بافی مکه مکرمه تعیین گردید که دولت نامبرده را متعهد ساخت تا اقدامات لازم را نسبت به تعلیم کارگران
ص: 124
در زمینه بافت و گلدوزی و سایر بخشهای تهیه جامه به عمل آورد و او نیز در این زمینه سعی و کوشش فراوان نمود تا این که در نتیجه این کوششها کعبه معظمه در سال 1352 ه. ق. به وسیله جامهای که تمامی آن به دست کارگران محلی ساخته و پرداخته شده بود، پوشانیده شد.
در همین سال، مدیر جدیدی به نام شیخ احمد سالم الجوهری
(1) را به مدیریت کارگاه برگزیدند که نامبرده تا سال 1355 ه. ق. در این سمت باقی ماند.
کارگاه جامه بافی اجیاد همچنان تا سال 1358 ه. ق. به فعالیت خویش ادامه داد تا این که یادداشت تفاهمی میان دو دولت مصروسعودی درسال 1358 ه. ق.
برقرار گردید که بر طبق آن قرارداد، مصر ارسال جامه به کعبه معظمه را از سر گرفت. این وضع همچنان تا سال 1381 ه. ق. ادامه یافت و مصر همه ساله جامه کعبه را مانند گذشته ارسال میکرد تا اینکه در اینسالبر اثراختلافات سیاسی، روابط میان دولت مصر و عربستان تیره شد. با این حال و با وجود اختلافات، دولت مصر مانند گذشته جامه را ارسال کرد اما دولت عربستان- همچنان که در پیش یاد آور شدیم- مانع پیاده شدن جامه از کشتی شد. از آن هنگام بود که ارسال جامه کعبه مشرفه از مصر متوقف گردید و عربستان اقدام به بازگشایی کارگاه جامه بافی در جایگاه تازهای به نام «جروَل» و در کنار خانه وزیر دارایی اسبق، عبداللَّه السلیمان، در مکه مکرمه نمود. این بازگشایی در سال 1382 ه. ق. صورت پذیرفت.
این کارگاه تا سال 1397 ه. ق. به ساخت جامه کعبه مشرفه میپرداخت که در این سال ساختمان کارگاه جامه بافی جدید در منطقه «امّ الجود» واقع در مکه مکرمه آغاز به فعالیت نمود و از آن زمان تا کنون این کارگاه به فعالیت خویش در زمینه تهیه و ساخت جامه کعبه مشغول است.
«امّ الجود» کارگاه جامه بافی جدید در مکه مکرمه:
(2) دولت عربستان همواره نسبت به پیشرفت صنعت جامه بافی توجه ویژه داشته و خواهان رسیدن آن به درجهای والا از نظر دقت و متانت و مرغوبیت بوده است. در این راستا «ملک فیصلبن
1- نک: تاریخ الکعبة المعظمه، صص 295 و 300
2- مؤلف در چهارشنبه، سوم رجب سال 1404 ه. ق./ 4 آوریل 1984 م. به دیدار این کارگاه رفته و مراحل گوناگون جامه بافی و بخشهای مختلف آن را از نزدیک مشاهده کرده است. نامبرده این بخش را با توجه به مشاهدات خویش از نزدیک نسبت به جامه کنونی کعبه به قلم آورده است.
ص: 125
عبدالعزیز آل سعود» در سال 1392 ه.
ق. فرمان تأسیس کارگاه نوینی برای جامه کعبه شریفه را صادر کرد. پس از صدور این فرمان، کارگاه با سبک نوینی تأسیس شد که در آن پیشرفتهترین دستگاههای مکانیکی بافندگی به همراه دستگاههای بافندگی دستی و نیز ماشین آلات نخریسی و کلاف بندی همچنین دستگاههای رنگرزی و جز اینها که برای صنعت جامه و زردوزی آن نیاز بود، فراهم گردید. ساختمان آن، در روز شنبه هفتم ربیع الثانی سال 1397 ه./ 26 مارس سال 1977 م. در دوران ملک خالدبن عبدالعزیز به پایان رسید و بازگشایی گردید.
این کارگاه دارای بخشهای مختلفی بود. از بخش رنگرزی تارهای ابریشم آغاز شد، سپس مراحل بافت را طی نمود و در پایان به بخش زردوزی و آذین آن به وسیله تارهای نقرهای مطلا رسید.
این کارگاه افزون بر جامه بافی، فرشهای پنبهای مورد نیاز مساجد عربستان را نیز تولید میکند. همچنان که بخش گلدوزی (زردوزی) آن- در کنار زردوزی جامه شریفه- به زردوزی و آذین پرچمهای دولتی نیز میپردازد. در این کارگاه حدود یکصد و شصت کارگر مشغول به فعالیت هستند. علاوه بر آن، تعدادی نیز در ساختمان اداری آن مشغول به کار میباشند.
بخشهای مختلف کارگاه:
کارگاه جدید جامه بافی دارای بخشهای زیر میباشد:
الف- بخش رنگرزی:
در این بخش تعداد ده کارگر فنی، به همراه برخی کارگران ساده مشغول فعالت میباشند. این بخش ویژه عملیات رنگرزی تارهای ابریشم طبیعی است که به وسیله آن جامه بیرونی و نیز جامه درونی کعبه مکرمه ساخته میشود.
تارهای جامه بیرونی را با رنگ سیاه، و تارهای جامه درونی را به رنگ سبز آغشته میکنند.
آنان ابتدا تارهای ابریشم سفید را به وسیله دست با آب جوش و صابون شست وشو میدهند تا بدینوسیله تارها را از ماده جدا کننده و آن را پیش از رنگرزی خالص نمایند. آنگاه پس از خشک کردن آنها، عملیات رنگرزی به
ص: 126
وسیله مواد شیمیایی صورت گرفته و تارها را آنچنان رنگ میکنند که به گفته یکی از مسؤولان این بخش، به مدت طولانی، گاه تا بیست سال در برابر اشعه خورشید ثابت و بدون تغییر میمانند.
بعد از عملیات رنگرزی، تارهای رنگ شده را در چهار حوض با دقت شست وشو میدهند؛ به طوری که در پایان، آب عملیات شست وشو سفید میشود! سپس به وسیله دستگاههای مکانیکی ویژهای که بدین منظور در سال 1404 ه./ 1984 م. به کشور وارد شده، تارهای رنگ شده را خشک میکنند.
گفتنی است دو جامه بیرونی و درونی کعبه همواره از یک نوع ابریشم طبیعی بافته شده، با این تفاوت که ضخامت تارهای به کار رفته در جامه بیرونی سه برابر ضخامت جامه درونی بوده است. و این بدان جهت است که جامه بیرونی باید دارای استحکام و قدرت بیشتری باشد و بتواند در برابر عوامل طبیعی مقاومت کند. این تارها از بهترین انواع ابریشم طبیعی موجود در جهان است و به همین منظور دولت عربستان اقدام به وارد کردن آن از شهر میلان ایتالیا میکند. سپس از این تارها ابریشم از ژاپن و چین وارد میشد لیکن اکنون با توجه به مرغوبیت ابریشم ایتالیا نسبت به دو کشور چین و ژاپن، دولت اقدام به وارد کردن آنها از کشور یاد شده میکند.
ب- بخش بافندگی دستی
این بخش از دو سالن تشکیل میشود؛ سالن نخست ویژه بافتن پارچه جامه بیرونی است و سالن دوم اختصاص به بافتن پارچه جامه درونی کعبه دارد.
* سالن بافت جامه بیرونی:
در این بخش تعداد پنجاه و دو نفر کارگر فنی مشغول به کار میباشند.
کارگران بر روی هشت دستگاه پارچه بافی دستی از نوع «جاکار» نوشتهها را به صورت نقشهای گوناگون در زمینه پارچههای ابریشمی میبافند. در این بخش جامه بیرونی کعبه به وسیله ابریشم سیاه که بر آن نقش و نگارها و نوشتههای گوناگون در زمینهای سیاه بافته میشود.
نوشتههای زمینه جامه عبارتند از: «لا الهَ الَّا اللَّه، مُحَمَّدٌ رَسُولُاللَّه»، «سُبْحانَ اللَّهِ، بِحَمْدِهِ»، «سُبْحانَاللَّهِ الْعَظِیمِ» و «یا حَنَّانُ یا
ص: 127
مَنَّانُ یا اللَّه». ملاحظه میشود که جامه سعودی برخی عبارات را به صورت نقش در زمینه جامه بافته و به آن افزوده است، در حالی که جامه مصری تنها به عبارت «لا الهَ الَّا اللَّه، مُحَمَّدٌ رَسُولُاللَّه»، بسنده کرده بود.
ناگفته نماند که جامه بیرونی، همواره از دو نوع ابریشم طبیعی سیاه ساخته میشود؛ بدین صورت که تارهایش از بهترین و مرغوبترین انواع ابریشم و پود آن از ابریشم طبیعی سیاه درجه دو است.
همچنین در این سالن آستری جامه بیرونی از پنبه سفید ساخته میشود که این آستر به وسیله دستگاه پارچه بافی دستی ویژهای آماده و مهیا میگردد.
* سالن بافت جامه درونی:
در این سالن شانزده کارگر فنی و تعدادی دستیار مشغول به کار بوده و در آن پنج دستگاه پارچه بافی دستی از نوع «جاکار» قرار دارد.
بر روی هر یک از دستگاههای یاد شده یک کارگر فنّی به همراه یک دستیار مشغول به کار هستند.
جامه درونی کعبه را از ابریشم طبیعی سبز میبافند و نوشتهها با بافتههایی از ابریشم سفید به شکل نقش و نگارهایی بر روی آن بافته میشود.
عبارات نوشته شده «لا الهَ الَّا اللَّه، مُحَمَّدٌ رَسُولُاللَّه» است که در بالای آن آیه قَدْ نَرَی تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا و در زیر آن آیه إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکاً وَهُدیً لِلْعَالَمِینَ به چشم میخورد.
در میانه کمانهای آن، زردوزیهای زیبایی به شکل قندیل خودنمایی میکند که در زمینه آنها، نامهای پروردگار «یا حَنَّانُ یا مَنَّانُ یا اللَّه» و «یا ذَا الْجَلال وَ اْلإکْرام» نوشته شده است. این نقش و نگارها به سبک بسیار زیبایی در کنار هم قرار گرفته است؛ به طوری که بیننده تصور میکند از یک قطعه تشکیل گردیده است، در صورتی که دارای اجزای مختلف است و با قرار داده شدن در کنار هم یک قطعه جلوه میکند. نوشتهها هم به خط ثلث بسیار زیبایی است. تنها با کمک گرفتن از بافت دستی است که نقش و نگارهایی این چنین زیبا و دقیق جلوهگر میشود.
ص: 128
ج- بخش دستگاههای مکانیکی بافندگی:
از بازگشایی و افتتاح کارگاه جامه بافی چند سالی نمیگذرد و در این مدتِ نه چندان طولانی، دولت عربستان از هیچ کوششی نسبت به پیشرفت و مکانیزه کردن آن به وسیله دستگاههای بافندگیِ میکانیکی دریغ نکرده و همچنان سعی کرده است که جامه کعبه مشرّفه را با سبکی نوین و نیکوترین شکل ارائه دهد و از جهت استحکام و قدرت و زیبایی به درجهای والا برساند.
برای تحقّق بخشیدن به این هدف، (همانگونه که پیشتر اشاره شد) در این بخش دستگاههای مکانیکی نوینی در رشته بافندگی راه انداخت که بیشتر در زمینه ساختن آستری جامه بیرونی کعبه و نیز در برخی موارد به ساختن پارچه جامه بیرونی به جای دستگاههای پارچه بافی دستی فعالیت میکنند، لیکن با این حال سبک پارچه بافی دستی آن، با توجه به دقت و آسانی بافتن ابریشم؛ به ویژه پس از رنگرزی و نیز سادگی تغییر آن همچنان در برخی موارد به قوت خویش باقی مانده است.
این بخش از دو سالن تشکیل شده است:
سالن نخست- این بخش دارای هفت دستگاه میکانیکی بافندگی است که ده کارگر فنی روی آن مشغول به فعالیت هستند.
این سالن در ساختن آستر سفید جامه بیرونی کعبه و نیز بافتن پارچه ابریشم سیاه ساده که از آن کمربند و پرده در کعبه مشرّفه (برقع) ساخته میشود، فعالیت دارد. بر روی پارچههایی که ویژه کمربندها و پرده در کعبه بوده، حروف برجسته با زردوزیهایی به وسیله تارهای نقرهای مطلّا، آذین میگردد.
گفتنی است در این سالن فرشهای پنبهای عادی که از آن در مساجد عربستان استفاده میشود، میسازند.
در این سالن همچنین دستگاه میکانیکی دیگری برای ساختن تارهای به کار رفته در دستگاههای بافندگی دستی و میکانیکی و نیز دو دستگاه میکانیکی ویژه پر کردن ماسورههای بافندگی برای چرخهای میکانیکی و همچنین دستگاه میکانیکی دیگری برای پر کرد ماسورههای مخصوص تارها وجود دارد.
سالن دوم- در این سالن یکی از پیشرفتهترین دستگاههای بافندگی میکانیکی را نصب کردهاند که چهار
ص: 129
کارگر فنی به صورت متناوب بر روی آن مشغول به کار هستند. این دستگاه به بافتن پارچه جامه برونی کعبه از ابریشم سیاه میپردازد که نوشتهها را در زمینه آن به رنگ سیاه میبافد.
اما جامه درونی کعبه، تا کنون همچنان به وسیله دستگاههای بافندگی دستی آماده میگردد.
د- بخش کمربند و پرده در کعبه
این کارگاه دارای بخش ویژهای است که به گلدوزی کمربند کعبه مشرفه و پرده درِ آن، بر روی پارچه ابریشم سیاه میپردازد. در این قسمت شصت کارگر فنی مشغول به فعالیتاند. تمامی کارهای این بخش دستی انجام میشود و کارگران آن، عملیات گلدوزی را به وسیله سوزنهای دستی به گونهای به انجام میرسانند که حروف نوشته شده، بنا به موقعیتهای گوناگون آن، به صورتی برجسته به وجود میآیند.
عملیات گلدوزی در چهار مرحله انجام میشود:
در مرحله نخست: حدود نوشتهها را (حروف کتابی) به وسیله نخها مشخص میکنند.
در مرحله دوم: کارگران به پر کردن حروف به وسیله نخهای پنبهای میپردازند.
در مرحله سوم: نخهای پنبهای زرد رنگ، پوششی بر روی نوشتهها قرار میدهند به گونهای که این وضعیت متناسب با قرار داده شدن تارهای نقرهای مطلا بر روی آن باشد.
و در مرحله چهارم: که مرحله پایانی است، کارگران اقدام به قرار دادن تارهای نقرهای مطلا بر روی حروف میکنند و در این مرحله، آذینبندی نوشتهها به زیباترین شکل خودنمایی میکند.
کمربندهای قرار گرفته بر پیرامون جامه، شانزده قطعه است که در هر یک از سمت کعبه، چهار قطعه قرار داده میشود.
نوشته روی آنها در هر سمت با «بسماللَّه ...» آغاز شده و سپس آیات مورد نظر تا پایان آن دیده میشود. از آن پس، به دنبال آن، در سمت دیگر بار دیگر با «بسماللَّه ...» آغاز گردیده و آیات پس از آن دیده میشود و تا آخر همین گونه است.
لازم به گفتن است که پرده درِ کعبه، جهت آسانی کار، از پنج قطعه تشکیل
ص: 130
گردیده که در پایان تمامی قطعات به هم متصل شده و قطعه واحدی را به وجود میآورد.
این قطعه دارای طولی به اندازه هفت متر و نیم و عرضی به مقدار چهار متر میباشد. تمامی زمینه پرده یاد شده، به وسیله آیات قرآنی زردوزی شده با تارهای نقرهای مطلا، آذین گردیده است.
پینوشتها: