فرهنگ‌نامه جغرافیایی حرمین شریفین‌

ص: 137
حال حاضر به محله و بازار میان حجون و مسجدالحرام اطلاق می‌شود. گورستان مکه در «مَعلاة» جای دارد. ثنیه سُفلی عبارت است از «مسفله» که شامل منطقه پایین مسجدالحرام می‌شود.
«کَداء»- به فتح کاف- جزء ثنیه علیا یا معلاة است و «کُدی»- به ضمّ و یای مقصور- در قسمت بالای مکه قرار دارد.
گفته‌اند: فتحه بده و داخل شو و ضمّه بده و بیرون رو. منظورشان از این عبارت این است که: هرگاه خواستی از مکه خارج شوی از کُدی- به ضمّ کاف- خارج شو و هرگاه خواستی وارد مکه شوی از کَداء- به فتح کاف- درآی.
ثنیّةالمحدث: در حدیث تعیین حدود حرم مدینه آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله میان دولابه (1) مدینه را تا عَیْر و تا ثنیةالمحدث و تا ثنیةالحفیاء ... را حرم قرار داد.
ثنیة مِدْران: جایی است در راه مدینه به تبوک که رسول خدا صلی الله علیه و آله را در آن‌جا مسجدی بوده است.
ثنیةالوداع: گردنه‌ای است که هرکس رهسپار شام بوده از آن‌جا می‌گذشته است. بعضی گفته‌اند بر سر راه مدینه به مکه قرار داشته است. شاید هم دو گردنه بوده است بدین نام؛ زیرا هر راهی گردنه‌ای داشته است که مردم در آن‌جا با یکدیگر وداع و خداحافظی می‌کرده‌اند ... در وجه تسمیه آن اختلاف است ... ظاهراً این نام به دوره جاهلیت مربوط می‌شود؛ دلیلش هم این است که در شعری که در استقبال پیامبر صلی الله علیه و آله سروده شده این نام به‌کار رفته است.
در این‌جا آن‌چه را ابن‌شبّه در تاریخ‌المدینه پیرامون ثنیةالوداع آورده است ذکر می‌کنیم:
آنچه درباره ثنیةالوداع و سبب نامگذاری آن بدین نام آمده است: (2)
- ابو غسان از عبدالعزیزبن عمران از عامر از جابر روایت کرده است که گفت:
هیچ کس وارد مدینه نمی‌شد مگر از راه واحدی از ثنیّةالوداع و اگر در آن‌جا تعشیر نمی‌کرد پیش از آن‌که از گردنه خارج شودمی‌مرد. هرگاه‌درگردنه توقف می‌کرد گفته می‌شد: «وداع کرد» و به همین علت به‌نام ثنیةالوداع خوانده شده است.
می‌گویند عروةبن وَرْد عَبْسی به گردنه آمد. به او گفته شد: تعشیر کن، اما او این کار را نکرد و این بیت را خواند:
لَعَمْری لَئِن عشّرتُ مِن خشیة الرّدی نهاق الحمیر انّنی لَجَزوعٌ
پس وارد مدینه شد و گفت: ای گروه یهود، چه می‌گویید درباره تعشیر؟ گفتند:
هیچ غیر مدنی به مدینه وارد نشود و در ثنیّةالوداع تعشیر نکند مگر این‌که بمیرد، و هیچ‌کس از جایی غیر از ثنیةالوداع داخل نشود مگر این‌که مرض ضعف و لاغری او را از پای درآورد. اما چون عروه تشعیر را ترک کرد (و صدمه‌ای هم ندید) از آن پس مردم هم این کار را ترک گفتند و از هرسویی وارد مدینه می‌شدند.
- ابوغسان از عبدالعزیزبن عمران از ایوب‌بن سیّار از عبداللَّه‌بن محمدبن عقیل از جابربن عبداللَّه رضی‌اللَّه عنه روایت کرد که گفت: علت نام‌گذاری «ثنیّةالوداع» بدین نام آن است که هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از خیبر آمد مسلمانانی که همراه آن حضرت بودند زنانی را متعه کرده بودند؛ چون پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه رسید به آنان فرمود:
«دعوا ما فی أیدیکم من نساء المتعة»؛
«زنان متعه‌ای را که در اختیار دارید رها کنید» و مسلمانان آنان را آزاد کردند. به همین دلیل، این گردنه «ثنیّةالوداع» نام گرفت.
اینک به تحقیق دقیقی درباره «ثنیّةالوداع» می‌پردازیم، شاید که فصل‌الخطابی باشد در این موضوع و به بحث و مناقشه و اختلاف پیرامون آن برای همیشه پایان دهد.
هر شهری هرگاه در راه‌های مسافران خود گردنه‌های متعددی داشته باشد طبیعی است که ثنیةالوداع‌ها یا گردنه‌های خداحافظی متعددی نیز خواهد داشت؛ چرا که جهت سفر مسافران متعدد است. برای مثال، همین مدینةالنبی را درنظر بگیریم: کسی که به سمت شام یا شمال و خیبر و تیماء و تبوک و ... سفر می‌کند «اگر در محدوده مدینه قدیم ساکن باشد» از راه «سلطانه» (ابوبکر صدیق) باید برود؛ کسی که قصد سفر به مکه را داشته باشد از راه هجرت که از قبا آغاز می‌شود و از عروه و آبارعلی (ذوالحلیفه) می‌گذرد، می‌رود- قبل از این‌که راه هجرت باز شود از راه عنبریه می‌رفتیم-؛ و کسی که عازم سفر به سرزمین نجد باشد از راه فرودگاه می‌رود. همچنین است کسی که بخواهد به مدینه بیاید. چنین کسی نیز باید از این راه‌ها وارد مدینه شود. معقول نیست کسی که می‌خواهد به نجد سفر کند یا از نجد به مدینه بیاید از جاده سلطانه برود یا بیاید، مگر این‌که مانعی مانند جریان سیل یا خطر دشمن بر سر راه باشد. با

---

1- رجوع کنید به: «لابتان».
2- در مراصدالاطلاع، ج 1، ص 301، درباره ثنیّةالوداع آمده است: «به فتح واو، نام گردنه‌ای است مشرف به مدینه که مسافران راهی مکه از آن می‌گذرند». در خلاصةالوفاء، ص 361، پاورقی شماره 2، سمهودی می‌گوید: «جایی است که قرین روی آن است و امروزه به آن قرین تحتانی می‌گویند. همچنین به‌نام کشک [کوشک] یوسف‌باشا نیز خوانده می‌شود؛ زیرا همو بود که در سال 1914 م ثنیّة را تراش داد و راه آن را هموار و آماده ساخت»؛ وفاءالوفاء: ج 2، ص 275؛ خلاصةالوفاء، ص 361.