با «عاتق‌بن غیث بلادی» تاریخنگار شهر مکه‌

نوع مقاله : از نگاهی دیگر

نویسنده

موضوعات


روز پنجشنبه 6 ذی‌حجّه 1416 ه. ق.
/ 6/ 2/ 74 ه. ش. بدون قرار قبلی، عازم دیدارِ یکی از دانشمندانِ مقیم مکّه شدیم که بیشترین آثارِ قلمی او درباره تاریخ، و به ویژه تاریخِ مکّه و جغرافیای آن و نیز قبایل و طوایف آن و جز آنها می‌باشد و حدود شصت و چهار سال قمری از عمر خود را پشت سر نهاده است؛ چرا که وی در 3/ 10/ 1352 ه. ق./ 18/ 1/ 1934 م.
در بیابانی در شمالِ مکّه، جایی که به «مِسْر» نامبردار است، در دامنه کوهی که آن را «أبیّص» می‌نامند زاده شده است.
ساعتِ پنج و ده دقیقه بعد از ظهر به منزل و نیز دفتر او به نام «دار مکّة للنشر والتوزیع» واقع در میدانِ «اسلام» رسیدیم و با دفتردار و منشیِ او- که دارای اتاقکی بسیار کوچک مجهّز به میز و تلفن و تشکیلات اندکی دیگر بود- صحبت کردیم که می‌خواهیم با آقای عاتق مصاحبه و دیداری داشته باشیم.
پس از دقایقی چند، رخصت یافتیم به اتاق کارِ آقای عاتق که تا حدّی بزرگ و مجهّز و در هر چهار جهت دارای ویترین‌ها و قفسه‌های آکنده از کتبِ مرجع بود در آییم. هم منشیِ آقای عاتق و هم خودِ او با گرمی و نیز صمیمانه با ما برخورد کردند. پس از معارفه‌ای کوتاه سرِ صحبت را بازکردیم. در این اثنا فرزند ده- یازده ساله او به نام «محمّد» برای ما، چای مطبوعی که رایحه نعنایی آن، طعم

ص: 205
آن را دو چندان دلچسب‌تر می‌ساخت برای ما آورد، و بسیار مؤدب و سنجیده از ما پذیرایی می‌کرد. از او پرسیدم چه می‌کنی؟ گفت: قرائتِ قرآن کریم را فرا می‌گیرم.
آقای عاتق مردی خون گرم و عجول در گفتگو و در عین حال سرشار از معلوماتی مطمئن نسبت به مساجد و جایگاه‌های ویژه و پایگاه‌های کهنِ مکّه و نواحی آن به نظر می‌رسید که اگر شتابزده و با لغتِ دارجه و محلّی با ما سخن نمی‌گفت، حظّ و بهره بیشتری نصیب ما می‌ساخت.
از او درخواست کردیم درباره آثار و نیز ترجمه احوالش با ما به گفتگو بنشیند.
بلافاصله قائمه و نموداری چاپ شده از آثارش را در اختیار ما گذاشت و نیز آن بخش از کتابی را که خود تحتِ عنوان «نشر الریاحین فی تاریخ البلد الأمین» تألیف کرده و ترجمه احوالش در آن آمده، تکثیر نمود و به ما تسلیم کرد.
وی در این کتاب، متواضعانه در ترجمه احوالِ خود می‌نویسد:
«من از اینکه شرحِ احوالِ خود را در کتابی- که خودم به تألیف آن دست یازیدم- وارد سازم در تردید به سر می‌برم، لیکن بر این کار به خاطر اموری که اهمّ آنها را یاد می‌کنم، مصمّم گشتم:
1- کسانی که از نظر علم و اندیشه و خرد، بهتر و برتر از من بوده‌اند ترجمه احوالِ خود را نگاشتند؛ به عنوان نمونه و نه جامع، چند تن از علما را نام می‌برم که گزارش زندگانی خود را قلمی کرده‌اند:
* استادِ مورّخان مکّه؛ یعنی محمّد تقی فاسی در کتابِ خود به نام «العقد الثمین».
* استاد خیر الدین زرکلی در پایانِ کتاب خود: «الأعلام ...»، که ترجمه احوالشان در همین کتاب «نشر الریاحین» نیز عیناً همانگونه که خود نگاشتند منعکس شده است.
* و دانشمندان دیگر مانند: عماد اصفهانی، ابن سینا، ابن الخطیب، ابن خلدون، و دانشمندانِ بی‌شماری که از جهت علمی در جایگاه پایین‌تری بوده‌اند.
2- تا کنون ترجمه‌های فراوانی از احوالم- که پاره‌ای از آنها را خود نگاشته‌ام و تؤأم با شتابزدگی و نیز فشرده بود، و اختلاف و کمبودهایی در آنها دیده می‌شود- منتشر شده است: ولی در اینجا بر آنم ترجمه احوالی از خود بنگارم که
ص: 206
برای قبل و بعد از خودم، مرجع مطمئنی باشد و خداوند به قصد و نیّت هر کسی آگاه است، و پشت پرده اراده هر کسی را بهتر می‌خواند، و
«إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ».
لذا اینگونه خود را می‌شناسانم:
عاتق‌بن غیث‌بن زُویربن زائربن حمودبن عطیةبن صالح البلادی.
«بلادیه» شاخه‌ای از قبیله «حرب العریضه» است که می‌توان گفت:
امروزه- بدون هیچ فاصله- از «صحراء الطف» در شمال تا «وادی حلی» در جنوب در گذرگاهِ مدینه و اطراف مکّه و جدّه و شهرهای دیگر امتداد دارد. [عاتق بلادی درباره «بلادیه» و «حرب العریضه» کتابی با عنوان «نسب حرب» تدوین کرده است که گزارش کوتاهی از آن را ضمن آثارش خواهیم آورد.]
مادرم، مرزوقه دختر حظیظ بن عائذبن حُجیلان بلادی، و مادرِ مادرم، خضریه دختر ثابت مکیحیلی بلادی، و جدّه پدری‌ام رزنه دختر عتیق‌اللَّه‌بن مُعتَقِ زَفیفی که او نیز از «بلادیه» است.
من در بیابانِ شمال مکّه، جایی که «مِسْر» نام دارد در دامنه کوهِ کوچکی که به «أبیّص» نامبردار است زاده شدم و در بیابان و صحرا پرورش یافتم.
ممکن است کسی بگوید: تو که در بادیه و صحرا زاده شدی و در آنجا پرورش یافتی از کجا و از چه منبعی می‌گویی که در سوّم شوال 1352 ه. ق. به دنیا آمدی؟!
راستی جا دارد چنین سؤالی مطرح گردد. و حق به تمام معنی برای این پرسشگر برای چنین سؤالی وجود دارد؛ ولی این داستان هم شنیدنی است:
خانواده‌ام می‌گفتند: فلانی همراه مجاهدین؟ در جنگی شرکت داشت؛ و هنگامِ ولادتِ تو با گوسفندی بازگشت؛ و پدرِ تو این گوسفند را از او خرید و آن را به عنوان عقیقه برای تو قربانی کرد. قضیه تا اینجا هیچ مطلبی را درباره تاریخ ولادتم بازگو نمی‌سازد.
در سال 1392 ه. ق. همین شخص که سالخورده گشته بود، بر پدرم درآمد و علی‌رغم آنکه امّی و بی‌سواد بود من این امید را در دل می‌پروراندم که گزارشی درباره تاریخ ولادتم از ناحیه او بیابم. به او گفتم: یا ابا صالح! آیا تولّدم را به یاد داری؟! گفت: چرا به یاد نداشته باشم در حالی که پدر تو با گوسفندی که از من خرید سنّتِ عقیقه کردن را درباره تو اجرا کرد. گفتم: آن سال را به یادداری؟! به فکر
ص: 207
فرو رفت، و با انگشتان خود به محاسبه سرگرم شد و گفت: در مثل چنین ماهی چهل سالِ پیش بود که این قضیّه اتفاق افتاد. گفتم: در سال 1352 ه. ق.؟ گفت:
آری. روحانیانِ محلّی وقتی برای مردم نامه نگاری می‌کردند، می‌نوشتند: مثلًا 52. و این مرد نیز اوّل شوال را عید می‌گرفت چون شوال به عنوانِ اولِ ماه سال به شمار می‌رفت. از این رهگذر بر من ثابت شد که در ماه دهم (شوال) 1352 ه. ق. متولد شدم، و من عنایت و اهتمامی جز به این قضیه نداشتم؛ لیکن دو سال قبل خواهر بزرگم در ماه رمضان که با ما در روزه گرفتن همراهی می‌کرد نزد ما آمد، و با هم گفتگو می‌کردیم. گفتم:
ابوصالح رحمه الله چنین‌وچنان می‌گفت: خواهر گفت: راست گفته است: ما، در میدانِ «أبیّص» در «مسر» جشن عید برگزار می‌کردیم. و عادت صحرانشینان چنان بود که برای عید گرد هم می‌آمدند، آنگاه در روز سوّم از هم می‌پراکندند. در این عید پدرم- که شیخ قوم و قبیله بود- پس از بامدادان خاطرنشان کرد که امروز نمی‌توانم از عیدگاه‌بکوچم. خواهر گفت:
مادرم به درد زایمان برای تولّد تو در آن روزگرفتار بود، تو را در ساعاتی میانِ نماز عصر ومغرب‌در چنین روزی به دنیا آورد. این است داستانِ 3/ 10/ 1352 ه. ق.
[یک مورّخ که در بیابان زاده شده و تاریخ ولادت را عادةً در چنین محیط هایی ثبت و ضبط نمی‌کردند، به مدد ذوق و قریحه و شمّ تاریخی از درون فضایی تاریک و ناشناخته، تاریخِ ولادتِ خود را نسبةً و بلکه کاملًا دقیق استنباط می‌کند؛ واللَّه أعلم].
عاتق می‌گوید: در چنین بیابانی پرورش یافتم. پدرم میان وادی «فزع» در شمال، تا وادی «عُرنه» در جنوبِ مکّه چوپانی می‌کرد. امّا مراتع و چراگاه‌های ما غالباً ازآن پس، شمالِ «هضاب» تا جنوب «عسفان» و تا شمال «أمّ‌المؤمنین- میان مکّه و وادی فاطمه- بود. و امّا ییلاق ما پیرامون نخلستانِ ما، در آن زمانی بود که رطب در قریه و آبادیی- که «محجوبه» نام داشت و در شمال مکّه بود و با مکّه 120 کیلومتر فاصله داشت- می‌رسید و شیرین می‌شد. گفتنی است که فاصله این قریه تا مکّه از بلندی‌های وادیِ «خلیص» در مدّ نظر است.
در خانه پدر و مادری پرورش یافتم که اهل ایمان بودند. پدرم برای تمام نمازهای فریضه اذان می‌گفت، و نماز را
ص: 208
برگزار می‌کرد، و مادرم خواندن نماز را به من تعلیم می‌داد؛ شاید بعید به نظر رسد که من بگویم فرق زیادی میان آنچه مادرم به من تعلیم داد، و آنچه را از استاد در مسائل مربوط به نماز فراگرفتم وجود نداشت!
در این بادیه انواع چهارپایان و دام‌ها را به چرا می‌بردم، گوسفند و شتر و جز آنها را در چراگاه‌ها می‌پاییدم، درازگوش‌ها را می‌راندم، و از مراتع دور می‌ساختم؛ چنانکه استاد ما غزالی می‌گفت؛ و بلکه با عصا و چوبدستی و آتش گرگ ها را از پیرامون چراگاه‌ها طرد می‌کردم.
پدرم داستان‌سرا و نسب‌شناس و شاعری ناقد بود؛ البته در سطح مردمی که امّی و بی‌سواد بوده‌اند، نه آنگونه که ما هم اکنون شعر و راویه‌ها و نسّابه‌ها را ارزیابی می‌کنیم. و من اشعار مردمِ قبیله خود را به گونه‌ای جامع به خاطر سپرده بودم، و هیچ قصیده‌ای به گوشم نمی‌رسید مگر آنکه آن را در گنجور حافظه خود ذخیره و نگاهبانی می‌کردم.
در سال 1364 ه. ق. پدرم از دنیا رفت؛ در آن زمانی که جنگِ جهانی دوم، ممالک را در تب و تاب خود می‌آزرد.
من مقیم مکه مکرّمه شدم، و به تحصیل و فراگیری دروس نظامی و ارتشی روی آوردم؛ امّا عمده اهتمام خود را به درس در مسجد الحرام متمرکز ساختم و از اساتید فاضل، علوم را فراگرفتم.
به سال 1372 ه. ق. به طائف سفر کردم و سرانجام به مقامات و مناصبی در ارتش دست یافتم و در میان تیپ یازدهِ ارتش سعودی که به منظور تقویت سپاه اردن همزمان با تجاوز قوای سه‌گانه انگلیس و آمریکا و فرانسه به کانال سوئز گسیل شدند، به عنوان یکی از افسران پیاده نظام می‌کوشیدم.
در خلال دو سال توقّف در اردن به دریافت دیپلم تخصّصی در مطبوعات در «معهد دار عدنان العالی» دست یافتم، و نیز در زبان انگلیسی به دریافت دیپلم طی یک‌سال نایل آمدم.
وقتی گواهی‌نامه در کار مطبوعاتی را گرفتم، گاهی به کارهای فکری می‌پرداختم و بالاخره پس از ارتقا به مناصبِ مختلف، به عنوانِ رییس ستادِ سلاحِ حدود مکّه منصوب گشتم. در 1/ 11/ 1397 ه. ق. حکم بازنشستگی من- طبق میل و علاقه خودم- به منظور پرداختن به کارهای فکری و تحقیقاتی
ص: 209
صادر شد.
در 7/ 3/ 1399 ه. ق. «دار مکّة للنشر والتوزیع» را که تا کنون به نشر آثارِ من و دیگران همواره فعّال است- تأسیس کردم.
این دانشمند کوشا و نستوه سه بار ازدواج کرد که محصول آنها تا کنون پانزده فرزند پسر و دختر است.
فعّالیت‌های علمی
وقتی به دیپلم امورِ مطبوعاتی دست یافتم، به کارهایی از نظر نگارش توفیق یافتم. گر چه این کارها چندان در سطح بالایی قرار نداشت. برای روزنامه‌ها «الندوه»، «عکاظ»، «القصیم»، «الأضواء» و جز آنها با نام مستعار مقالاتی می‌نوشتم، لیکن از سال 1388 ه. ق. بحثهایی تخصّصی را در مجله «المنهل» و «العرب» به صورت مقالات منتشر ساختم، و این مقالات مجموعاً به صدها مقاله در روزنامه‌ها و مجلات دیگر بالغ شد.
سفرها و کوچش‌هایی را در داخل عربستان و خارج آن در پیش گرفتم.
الف: سفرهای داخل عربستان را نمی‌توانم برشمرم؛ امّا محصول آن مؤلّفات و آثار متعدّد است (که ضمن برشمردن آثارم گزارش خواهد شد).
ب: امّا سفرهایم به خارج عربستان عبارتند از سفر به:
اردن، سوریه، فلسطین، ساحل غربیِ رودِ اردن- قبل از اشغال صهیونیست‌ها، عراق، کویت و مصر.
از جمله سفرهایم سفری بود که ضمن آن هفت‌هزار واندی کیلومتر را در صوب مکّه، عمان، دمشق، بیروت، لاذقیه، حلب، حماة، حمس، بغداد، بصره، کویت، دمّام، ریاض، و بار دیگر ایضاً سرزمین‌های مکّه و عمّان و دمشق را با اتومبیل پشت سرنهادم.
در شماری از کنفرانس‌ها- با وجود آنکه معتقدم چندان مفید نبوده است- شرکت کردم، و عضو چند انجمن ادبی نیز هستم.
مصاحبه‌های مطبوعاتی و رادیویی و تلویزیونی بی‌شماری تا کنون برگزار کرده‌ام و راجع به من ده‌ها زندگی‌نامه و تحقیقات از چین در شرق تا شیکاگو در غرب نگارش یافته، و پاره‌ای از کتاب‌هایم به زبانهای دیگر برگردان شده است.
تا کنون بیش از سی کتاب تألیف کرده‌ام که بیشتر آنها به چاپ رسیده
ص: 210
است، بدین شرح:
1- آیات‌اللَّه الباهرات: در بررسی آیاتی که حاوی عبرت و موعظه و دعوت به تفکّر در مخلوقات است. در یک مجلد.
2- اخبار الأمم المبادة: درباره داستان‌های امّت‌هایی که نابود و منقرض شده و انبیایی که به سوی آنها مبعوث گشتند؛ مانند امّت‌های: عاد، ثمود، قوم شعیب و قوم لوط. در یک مجلّد.
3- اخلاق البدء: (درباره اشعار و اخبار و تاریخ صحرانشینان و بیابان گردان). این کتاب، اطلاعاتی درباره خُلق و خوی و نحوه زندگانی و حالت اجتماعی و روانی آنان را در اختیار مطالعه کنندگان قرار می‌دهد.
4- الأدب الشعبی فی الحجاز: نخستین بررسیِ جامع و پر محتوا درباره آداب و عادات و راه و رسم زندگانی در حجاز به شمار می‌آید. این کتاب چند بار به طبع رسیده است.
5- ألحان و أشجان: عاتق می‌گوید:
من آن را دیوان شعر برمی‌شمارم که بارها تصمیم گرفتم آن را از میان ببرم، لیکن از این کار بیمناک بودم (وَلَعَلَّ لَهُ عُذْرٌ وَأَنْتَ تَلُومُ).
6- أمثال الشعر العربی: کتابی که طی آن، ابیاتی از شعرهایی که از زمان پیدایش آن تا پایان سده نهم هجری به صورت ضرب المثل درآمده، گزارش شده است.
در یک مجلد که در 1409 ه. ق. به طبع رسیده است.
7- أودیة مکّة: این کتاب دارای سه پیوست: جغرافیای منطقه مکّه، مقداری از تاریخِ مکّه، و مطالبی راجع به ساکنانِ مکّه می‌باشد. در یک جلد.
8- بین مکّه و برک الغماد: سفرنامه و مشاهدات نویسنده است.
9- بین مکّة و حضرموت: سفرها و مشاهدات نویسنده در سرزمین‌های نجران، الربع الخالی، قبایل یمن و حضرموت و انساب التاریخ و تیره‌های کنونی آنها است که چاپ اوّل آن در 1402 ه. ق. صورت پذیرفت.
10- حصاد الأیام: یاد کرد یادگارهای ایام طفولیّت و کودکی و سالخوردگی است.
11- بین مکّة ویمن: سفرهای تحقیقی راجع به تهامه حجاز و یمن، قبایل، جغرافیا، تاریخ، عادات و رفتارهای اجتماعی و اوضاع اداری آنها است. در یک مجلّد.
ص: 211
12- رحلات فی بلاد العرب: وصف و تعریفِ آثارِ شمال حجاز و اردن و شناسنامه قبایل این منطقه، شاخه‌ها، انساب، سرزمین‌ها، تاریخ آن‌ها، و نیز وصف عمانِ عرب: کوه‌ها، خیابان‌ها، بازارها، و امکنه تجمّع آنها است. این کتاب چند بار به طبع رسیده است.
13- الرحله النجدیّه: سفرنامه‌ای است مربوط به اعماق گسترده نجد که در آن، شهرها و آبادی‌ها و روستاهای نجد و مسافت‌های میان آنها، و قبایل و بطون، و جنبش‌های فکری و ادبی در ریاض، وصف و گزارش شده، و چند بار به طبع رسیده است.
14- سقیط الندی: بندهایی حاوی لطایف ادبی که بخشی از آن در مجلّه «المنهل» به طبع رسیده، و بخشی دیگر هنوز به دست چاپ سپرده نشده است.
15- طرائف و امثال شعبیه.
16- علی طریق الهجرة: محصول سفرهایی است در قلب حجاز که جغرافیای میان حرمین در آن شناسانده شده، و نقشه‌هایی در آن آمده است که جایگاه‌های غزواتِ حضرتِ رسول صلی الله علیه و آله را در آن شرح می‌دهد. در یک مجلّد، که چند بار به چاپ رسیده است.
17- علی ربی نجد: سفرها و مشاهدات نویسنده در مناطق میان مکّه و قصیم و بلندی‌های نجد می‌باشد. در یک مجلّد.
18- فضائل مکّة و حرمة بیت‌اللَّه الحرام: در بیان فضائل امّ القری و حرمتِ آن، و پاداش اعمال حسنه در آن، و گزارش کیفر کسانی که حرمتِ این سرزمین را نگاه نمی‌دارند و در آن به الحاد دچار می‌آیند. در یک مجلّد که چند بار به طبع رسیده است.
19- فضائل القرآن: درباره فضائلِ تلاوت و تعلیمِ قرآن و فضائل پاره‌ای از سوره‌ها و فضیلت مداومت بر تلاوت و حفظِ آنها. در یک مجلّد.
20- فی قلب جزیرة العرب: سفرها و مشاهدات نویسنده در جزیرة العرب.
در یک مجلد.
21- قلب حجاز: درباره مشهورترین وادی‌ها و درّه‌ها و قُراء و سکّانِ حجاز، و جغرافیای میان حرمین و مقداری از تاریخ آن می‌باشد. در یک مجلّد.
22- معجم قبائل الحجاز: کتابی است در 610 صفحه که طی آن همه قبائل و بطونی که از آغاز تاریخ تا روزگارِ ما در
ص: 212
حجاز به سرمی‌بردند، و انساب و فروع و تاریخ و سرزمین‌های آن گزارش شده است. در یک مجلّد، که چند بار به طبع رسیده است.
23- معجم الکلمات العجمیة والغریبة فی التاریخ الإسلامی: کتابی است که طی آن، واژه‌های ترکی و فارسی و قبطی و جز آنها- که در کتب تاریخ اسلامی وارد شده- مورد استقصا و بررسی قرار گرفته است.
24- معجم المعالم الجغرافیّة فی السیرة النبویة: در این کتاب، همه مواضع و جایگاه‌هایی که در کتب سیره نبوی آمده، استقصا و بررسی شده، و وضع کنونی آنها نیز مشخّص گریده است. در یک مجلّد.
25- معجم معالم الحجاز: کتاب جغرافیایی، ادبی و تاریخی پرحجمی که در ده مجلّد تدوین شده است.
26- معالم مکّة التاریخیة والأثریة: معجم و فرهنگی است که به ویژه، مواضع محدوده مکّه مکرمه- که در قرآن و حدیث و شعر و تاریخ آمده- در آن مشخّص گردیده و وضع کنونی آنها نیز گزارش شده است.
27- المیضاح: در این کتاب تصحیحاتی که در مورد منشوراتِ عربستان و احیاناً جز آن، از سوی عاتق بلادی انجام گرفته فراهم آمده است.
28- نسب حرب: کتابی درباره قبیله «حرب» است. در ارتباط با انساب و سرزمین‌ها و شاخه‌های این قبیله و افراد برجسته آن، که مجموعاً بخش مهمّی از تاریخ جزیرة العرب را تشکیل می‌دهند.
29- نسیم الغوادی من مثنیّات البلادی: اشعاری است از عاتق بلادی.
30- نشر الریاحین فی تاریخ البلد الأمین: شرح حال مورّخان و جغرافی‌دانانِ مکّه در گذرِ اعصار است.
در دو مجلّد.
31- هدیل الحمام فی تاریخ البلد الحرام: ترجمه احوال شعرای مکّه از عهد «جُرهُم» تا زمان حاضر، و درج همه و یا نمونه‌ای از اشعار آنها است که در 4 مجلّد به طبع رسیده است.
32- رسائل و مسائل: عاتق‌بن غیث بلادی در مقدّمه این مجموعه می‌گوید:
دفتر و محلّ کارم از سال 1392 ه.
ق./ 1972 م. شمار فراوانی از نامه‌ها را توسط مطالعه کنندگان کتاب‌هایم و نیز دوستانم دریافت می‌کند.
- پاره‌ای از آنها مراتب تقدیر و
ص: 213
ستایش خود را پیشکش می‌کردند.
- شماری از آنها حاوی نقد و تصحیح مربوط به آثارم بوده است.
- دسته‌ای از آنها در مقامِ اثبات اطلاعاتی، مبتنی بر آراء و ذوق و سلیقه‌های شخصی بوده است.
- و سرانجام تعدادی از آنها جفاکارانه و غیر منصفانه قلمی شده بود.
خدا می‌داند که در تمام مساعی و کوشش‌هایِ علمی و جز آن می‌خواستم با معیار و میزان عدل کارهایم را برگزار کنم و به اصطلاح، عادل باشم. عدل در گفتار همانندِ عدلِ در عمل و کردار از اجر و ثواب برخوردار است.
لیکن جلب رضای مردم، هدفی است که دست یافتن به آن امکان ناپذیر است. و کسی که به چیزی دلبستگی می‌یابد با چیز دیگری نمی‌توان رضای خاطرش را به دست آورد.
هر چند بحمداللَّه، انتشار و رواج علم، و گسترش آشنایی مردم به خواندن و نوشتن- منهای توان کافی فکری و آشنایی به شؤون اجتماعی- به مدد مردم آمد؛ لیکن این ناتوانی‌ها موجب پدید آمدن لغزشهایی غیر قابل اغماض گشت:
لذا بعضی به مجرّد اینکه نام کسی در کتب تراجم آمده و همنام با کسی است که به قبیله‌ای منسوب است انتساب او را به آن قبیله مدعی شده‌اند. به همین جهت شخصی از بنی‌عمرو مدعی شده که ما از «انصار» هستیم. و فردی دیگر از بنی موسی می‌گفت: ما از «بنی موسی‌بن جعفر» می‌باشیم. شماری از مردم انصاف و واقع بینی را نصب العینِ خود ساخته، و اصول و ریشه‌های این قبایل را شناساندند.
باری، وقتی با یکی از برادران درباره این نامه‌ها به مذاکره نشستیم او نشرِ این رسائل و نامه‌ها را به همان صورتی که هست پیشنهاد کرد؛ و گفت اگر این نامه‌ها به صورتِ کتابهای معمولی حروف‌چینی شده و به چاپ برسد بهانه‌ای برای انکار و مغالطه در اختیار دیگران قرار می‌گیرد.
این موضوع را با دوستان در میان گذاشتم دیدم آنها چنین کاری را پسند کرده و طبع این نامه‌ها را به همان صورتِ دست نوشت و یا اصل تایپ شده تأیید و بدان تشویق نمودند.
هدف از نشر این رسائل و نامه‌ها به صورتِ دست نوشت و یا تایپ شده- و به همان صورت اصلی- به شرحی است که ذیلًا یاد می‌کنیم:
ص: 214
1- بدین منظور که مطالعه کنندگانِ معاصر و کسانی که پس از ما می‌آیند نمونه‌هایی از خطوط و تعبیرات و سطوح فرهنگ و معلومات و طرز تفکّر و گرایش‌ها و موضع‌گیری‌های آنها و ما را باز یابند.
2- باورداشتِ کسانی که این نامه‌ها را می‌خوانند مبنی بر اینکه دست آورد و نوشتارِ خود آنها است؛ چرا که خطوط و املا و تعبیر این نامه‌ها متفاوت می‌باشد، و شاید مطالعه‌کننده این نامه‌ها در میان نویسندگان آنها افرادی را شناسایی کنند که وارد کارهای تحقیقاتی شده و در عین حال، فاعل را از مفعول تشخصی و تمییز نمی‌دهند! و علی‌رغمِ آن به اظهار نظر دست می‌یازند، و بسا افرادی در جمع آنها دیده می‌شوند که نمی‌دانند حکومت عباسیان مقدم بوده و یا حکومت عثمانی‌ها؟!
شخصی برای من نامه‌ای نوشت که من، فلان‌بن فلان ... تا عباس‌بن مرداس سلمی [نسبِ من] می‌باشد. بدینسان مردی که دیروز از بادیه خود آمده نسب خود را در صحیفه‌ای با استمداد از کامپیوتر ترسیم کرده است.
شخص دیگری به من چنین نگاشت: از فردی شنیده که من [عاتق‌بن غیث بلادی]، انساب را از برده «مقطه» فرا می‌گیرم؛ بدانید عاتق- که جزیرة العرب را زیر پا گذاشته و با اتومبیل سرزمین‌های مختلف این جزیره را درنوردیده، کسی جز برده «مقطه» را نیافته که علمِ انساب را از او فراگیرد! من به «المقطه» به خاطر داشتن برده‌ای این چنین تبریک می‌گویم که چنین بنده‌ای و عبدی از او به جای مانده است؛ و پیشنهاد می‌کنم که برای این برده، مؤسسه‌ای بنیاد کنند که او این علم را- که پیچیده‌تر از و غامض‌تر از دم سوسمار و بزمجه است- به مردم تعلیم دهد!
3- هدف عمده و اساسی نشر این رسائل، نشر نامه‌هایی است که جز نامه‌هایی که در آن سود و فایده‌ای یافتم، نامه‌های دیگری را نیاورم. و بالأخره باید بگویم هدف نهایی، شناخت و آگاهی مطالعه کنندگان به عناوین و آدرس‌ها و مشخصات پاره‌ای از آنها، و مراسله و مبادله نامه‌نگاری به منظور دستیابی به فواید علمی از رهگذر بحث و گفتگوهای طرفینی است. و من سرانجام بر این باورم که این رسائل و نامه‌ها خالی از فایده نیست. «وإِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ،
ص: 215
وَاللَّهُ مِنْ وَراءِ الْقَصْد، وَ آخِرُ دَعْوَانَا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ- مکّة المکرّمة، عاتق‌بن غیث بلادی، 22 شوال 1415 ه. ق.).
در میان این نامه‌ها یادداشت‌هایی از شخصیت‌های برجسته علمی از قبیل پروفسور حمیداللَّه و جز او جلب نظر می‌کند؛ و عاتق‌بن غیث بلادی را پاسخ‌هایی به این نامه‌ها است.
ما پس از مذاکره با آقای بلادی و استفاده از بیانات ایشان درباره تاریخ و جغرافیای مکّه و شبه جزیرة العرب، او را ترک گفته، توفیق بیشتری را در خدمت به اسلام واقعی برایش آرزو کردیم.
مکّه مکرّمه- المعابده- قصر حسن عابد
16/ 2/ 1374 ه. ش./ 16 ذی‌الحجّه 1416 ه. ق.
سیّد محمّد باقر حجّتی‌