انجام اعمال عمره مفرده توسط زائران خانه خدا و حرم رسولاللَّه صلی الله علیه و آله و ائمه بقیع علیهم السلام و دیگر اماکن مقدس در حرمین شریفین، در هر سال، حاصل تلاش و کوشش جمعی از کارگزاران صادق و خدمتگزاران عاشقی است که همواره در این راه گام بر میدارند.
از آنجمله است حضرت حجةالاسلام و المسلمین آقای سید عبد الفتاح نواب که سالها است با عنوان مسؤول نمایندگی بعثه مقام معظم رهبری در عربستان افتخار خدمت به راهیان دیار وحی در ایام عمره را دارد.
آنچه در زیر میخوانید حاصل گفتگویی صمیمانه است با وی در باره چگونگی برگزاری عمره، مسائل و مشکلات آن و نیز فعالیتها و تلاشهای اجرایی و فرهنگی به عمل آمده در این زمینه، تعداد زائران اعزامی و مسائل مختلف دیگر در موسم عمره، که توجّه خوانندگان گرامی را به مشروح این گفتگو جلب میکنیم:
: لطفاً در رابطه با فعالیتهای دفاتر بعثه مقام معظّم رهبری در شهرهای مکه مکرمه و مدینه منوّره را توضیح دهید.
آقای نواب: بسم اللَّه الرحمن الرحیم، در آغاز خداوند را شاکریم که خدمتگزاریِ زائران خانه خویش را نصیب ما کرده است.
ص: 77
بعثه در عمره؛ چه در مدینه منوره و چه در مکه مکرّمه، به دنبال برگزاری هرچه بهتر اعمال زائران و حفظ اعتقادات آنان است.
برای رسیدن به این اهداف، مطالعاتی انجام گرفته و برنامهریزیهایی شده است؛ از جمله مسأله «نظارت بر عملکرد و فعالیتهای روحانیون کاروانها» است.
نمایندگی محترم ولیّ فقیه در حج و زیارت، هم وظیفه اصلاح رفتاری زائر را برعهده دارد و هم ناظر بر حسن انجام اعمال حج و عمره آنان است.
همچنین خدماتدهی به آنان برای بهتر انجام دادن مأموریتهایشان، بخش دیگری از فعالیتهای این دفتر را تشکیل میدهد. بخش دیگر، نظارت بر کارهای فرهنگی بعثه است که روابط عمومی بعثه، پیگیر آن میباشد. و بالاخره نظارت بر حسن انجام امور مربوط به حج و زیارت است.
در حقیقت دفتر نمایندگی ولیّ فقیه در حج و زیارت، هم وظیفه اصلاح رفتاری زائر را برعهده دارد و هم ناظر بر حسن انجام اعمال حج و عمره آنان است.
مجموع فعالیتهای بعثه مقام معظم رهبری در ایام عمره را میتوان در سه بخش زیر خلاصه کرد:
بخش نخست:
برنامههای روحانیون و نظارت بر فعالیتهای آنان
در مکه و مدینه، در ایام عمره، که حدود سی هفته به طول میانجامد، همزمان در هر هفته سه جلسه؛ در روزهای زوج برای روحانیان و معینهای محترم برگزار میگردد.
در جلسات مدینه بیشتر به مباحث مربوط به اعمال و مناسک زائران توجه میشود و در جلسات مکه بیشتر به مسائل کاربردی میپردازیم. بیش از یکصد و پنجاه جلسه عمومی برای روحانیون کاروانها داشتهایم. بعضی از این جلسات، با جمعیتی حدود یکصد و چهل تا یکصد و پنجاه نفر روحانی تشکیل میشد. بدیهی است که بعضی از جلسات، به خصوص در زمان آغاز یا اواخر عمره، جمعیت آقایان مقداری کمتر میشود.
سعی کردهایم در این جلسات، از وجود شخصیتهایبزرگ علمیحوزههای علمیه، که به سرزمین وحی مشرّف میشوند، استفاده کنیم؛ مانند حضرت آیتاللَّه مکارم
ص: 78
شیرازی، حضرت آیتاللَّه نوری همدانی، آیتاللَّه خزعلی، آیتاللَّه مصباح یزدی، آیتاللَّه حاج آقا حسن امامیِ اصفهان آیتاللَّه حاجآقا مرتضوی از مشهد، آیتاللَّه آقای فلسفی از مشهد و دیگر بزرگان.
بهره بگیریم، گاهی هم از وجود بعضی اساتید و شخصیتهای علمیِ غیر ایرانی استفاده میکنیم. به عنوان مثال آقای شیخ عبدالکریم عبید از روحانیون مبارز لبنان.
در مکه، در یکی از جلسات حضور یافتند و مطالبی ایراد کردند که روحانیون گرامی بهرهمند شدند.
برای شناساندن بهتر اماکن بیشتر مورد توجه قرار گیرد، برنامههای آموزشی خاصّی برای روحانیون داریم که در مکه مکرمه دنبال میکنیم؛ زیرا که روحانیون در مکه فراغت و فرصت بیشتری دارند، امّا در مدینه درگیر کار زائرند و ما نمیتوانیم زیاد وقت روحانی را بگیریم.
از جمله برنامههای مکه، زیارت شهدای فخ، احرام از حدیبیه، و زیارت قبر امّالمؤمنین میمونه است. دیدار از موزه حرمین شریفین و پردهبافی کعبه دیدار از جِعرانه، غار ثور و مشاعر مقدس نیز از برنامههایی است که در طول هفته انجام میشود.
این دیدارها، مورد استقبال روحانیون و زائران قرار گرفته است. در سال جاری، هر شب حدود 400 نفر از زائران ایرانی از برخی اماکن پیشگفته دیدار میکردند و یا از حدیبیه مُحرم میشدند.
همچنین همه روزه صبحها همراه حدود صد نفر از فرهیختگان، از کارگاه پردهبافی، موزه، مزار شهدای فخ و منطقه حدیبیه دیدار داشتیم. جِعرانه هم جایگاه خود را پیدا کرده است. افرادی که در جعرانه حضور مییافتند، برایشان بسیار قابل استفاده بود و اظهار قدردانی میکردند.
از برنامههایی که برای روحانیون محترم کاروانها داریم، پاسخ به پرسشهایی است که برای روحانیان پیش میآید؛ چه پرسشهای فقهی و مناسکی و چه شبهات اعتقادی. بدیهی است پرسشهای مناسکی در مکه مکرمه بیشتر است؛ چراکه منطقه عملیاتی مناسک و اعمال زائران است.
فعالیت دیگری که در بخش امور روحانیون عمره انجام میشود، ارزیابی عملکرد آنان است. عملکرد همه روحانیانی که به عمره مشرّف میشوند، به وسیله رابطین
ص: 79
ارزیابی میشود. رابطین به کاروانها سرکشی میکنند و از مدیر کاروان، زائران و روحانی در باره برنامهها و آنچه که عمل شده، پرسوجو میکنند. اگر خدای ناکرده روحانی نتوانسته باشد وظیفه خود را انجام دهد، اقدام به برطرف کردن مشکل آنان میکنیم. گاهی پیش میآید که روحانی، به دلیل کسالتی که برایش پیش میآید نمیتواند مأموریتی را که به عهدهاش گذاشته شده، به نحو نیکو انجام دهد. در این صورت بعثه مقام معظم رهبری، کار روحانی کاروان را دنبال میکند و کمبودها را برطرف میسازد.
آخرین مطلبی که باید در باره امور روحانیون گفته شود، این است که گاهی، البته به ندرت اتفاق میافتد که به دلیلی؛ مانند اشکال در گذرنامه و یا اتفاق دیگری مانند تصادف و یا اینکه مدیر کاروان نتوانسته است روحانی جذب کند و در نتیجه کاروان بی روحانی به عربستان اعزام میشود، (مانند آنچه که در سال 1383 یک مورد رخ داد) برایشان روحانی میفرستیم تا در انجام وظایفشان، آنان را راهنمایی کند.
حتی برای پزشکها وگروههای کوچکی که به عنوان خادمان زائران میآیند و خواستار روحانی هستند، روحانی فرستادهایم.
این تقریباً مجموعه کارهایی که تقریباً در بخش اوّل و امور روحانیون بعثه انجام وظیفه میکنند
بخش دوم:
کارها و فعالیتهای فرهنگی
دربخش فرهنگی نیز فعالیتهایی در کاروانها انجام میگیرد، مثل تشکیل جلساتی که در هتلها برگزار میگردد. هر هفته چه در هتلهای مدینه- که حدود 60 هتل است- و یا مکه- که به حدود 40 میرسد- زائران دو یا سه هتل در یکجا جمع میشوند و برایشان سخنرانی برگزار میگردد. در موسم عمره 1383 بیش از یک هزار و پانصد برنامه عمومی؛ مانند سخنرانی و مدیحهسرایی در حرمین شریفین، در جمع زائران انجام گرفت. همچنین بیش از یکصد برنامه دعای کمیل و ندبه، همراه با فیلمبرداری به وسیله دفاتر بعثه در مکه و مدینه برگزار گردیده است. در تمام این جلسات، مجری و سخنران از طرف بعثه اعزام شده است. البته نظارت اجمالی از طرف بعثه بود و سعی میشد که به صورت خودگردان اداره شود؛
ص: 80
یعنی خودِ زائران، روحانی کاروان، مدیر کاروان و مدیر هتل هماهنگ هماهنگ عمل کنند.
مراسم دیگری که در مناسبتهای مختلف؛ مانند عیدها، وفاتها در مکه و مدینه برگزار شده و فیلمبرداری گردیده و فیلمها یا سی دی های آن در اختیار زائران قرار گرفته، به بیش از پانصد برنامه میرسد.
جلسات عمومی را هم که در مکه و مدینه، در ساختمان بعثه، برای زائران، در ایام وفیات و مناسبتها و جشنها منعقد شده، میتوان به آنها افزود.
توجه دادن زائران به قرآن کریم، از جمله فعالیتهای فرهنگی بوده که مسؤولیت آن عمدةً بر دوش روحانیون کاروانها گذاشته شد که بعضی از کاروانها در ایامی که در مکه بودند یک مرتبه و برخی دو مرتبه، ختم قرآنِ گروهی داشتند؛ بدین صورت که شبی در مسجدالحرام حضور مییافتند و در میان همه قرآن توزیع میشد و آنها هرکدام یک جزء یا کمتر و یا بیشتر میخواندند و ثواب آن را به شهدایی که خانوادههایشان در کاروان بودند و روح امام راحل قدس سره هدیه میکردند.
نیایش در مسجد الحرام نیز از برنامههای بود که به وسیله روحانی کاروان انجام میگرفت، و برنامهریزی آن با بعثه بود.
در مراسم نیایش، مناجاتهایی که در مناجات خمسهعشر یا مناجات علی علیه السلام در مسجد کوفه خوانده میشد. در ماه شعبان مناجات شعبانیه و در ماه مبارک رمضان دعای افتتاحیه را میخواندند.
گزاردن نماز عشا با امامت نماینده بعثه در مدینه، در مسجد شجره از کارهای دیگری بود که هر شب در طول ایام عمره انجام میشد. وحدت و یکپارچگیِ زائران ایرانی و اقتدا به ایشان، بسیار باشکوه مینمود.
ص: 81
پاسخگویی به زائران عمرهگزار در مسجدالحرام و صفا از کارهای ارزشمند دیگر بعثه مقام معظم رهبری بود. وقتی زائران برای عبادت به مسجدالحرام میآیند گاهی دچار مشکل شده و پرسشهایی در ذهن آنان ایجاد میگردد، برای اینکه مشکل آنان برطرف شود و برای پرسشهایشان پاسخ درست و به موقع داده شود، بگونهای برنامهریزی کردهایم که روحانیون محترم، به نوبت در کنار مقام ابراهیم علیه السلام، صفا، رکن یمانی، مقابل حِجر اسماعیل و در قسمتهای دیگر مسجدالحرام حضور مییابند و به پرسشهای زائران پاسخ میگویند. گرچه از سوی بعضی از افراد وهابی با مزاحمتهایی روبهرو میشدیم، اما با این حال، گاهی بیش از چهار هزار مأموریت در طول هفته، توسط روحانیون انجام میگرفت.
در یکی از دیدارها این مسأله را به آگاهیریاست محترمشؤونحرمین شریفین، جناب آقای شیخ صالح بن عبدالرحمان رساندیم و ایشان اظهار تعجب کردند و گفتند: اینکه دستور قرآنی است؛ ... فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ...
(1) و اینها سؤال میکنند از کسانی که آشنا به احکام هستند! به ایشان گفتم: اینها در حدّ راهنمایی به زائر است و کار به زائران کشورهای دیگر واحیاناً مسائل دیگر ندارند، لیکن با کمال تأسف، بعضی از تندروهای وهّابی مزاحمتهای زیادی برای این برادران ایجاد میکردند.
پاسخگویی به نیازهای شرعی زائران ایرانی که از دیگر کشورها میآیند و یا شیعیان دیگر کشورها؛ مانند بحرین، قطر، دوبی، یمن، پاکستان، افغانستان، عراق و یا شیعیانی از کشورهای اروپایی و ... از فعالیتهای دیگر بعثه بود.
گاهی دیده میشد که زائرانی با ماشین شخصی از کشورهای حاشیه خلیجفارس بدون آگاهی و بدون راهنما آمده بودند که ما از روحانیون میخواستیم تا آنان را راهنمایی کنند.
در سالهای اخیر روند رو به رشد حضور زائران جوان را شاهدیم که به سفر عمره مشرّف میشوند و برنامه جشن ازدواجشان را در حرم خدا رقم میزنند.
از طرف بعثه مقام معظم رهبری هدایایی؛ مانند: سجّاده و قرآن کریم به آن
1- نحل: 43
ص: 82
عزیزان دادیم، که به حدود بیش از 450 قرآن رسید.
در میان تعدادی از خانوادههای ایثارگران و یا کاروانهای دانشجویی و دانش آموزی جلساتی میگذاشتند برای تشویق، بیش از 500 جلد قرآن از سوی بعثه به آنان اهدا گردید.
تهیّه و نصب نوشتههای تبلیغاتی بر دیوار هتلها، غذاخوری، سالن اجتماعات، راهروها و ... از جمله کارهای فرهنگی بعثه است.
دست نوشتهها، پارچهنوشتهها و جزوههایی (بروشورهایی) تهیه میشود که به مناسبتهای مختلف توزیع میگردد؛ مثلًا در اعیاد، وفیات.
میدانیم که بیشترین جشنها در طول سال، در ایام عمره است؛ در تمامی این مناسبتها مراسم متعدّدی را در هتلها برگزار میکنیم.
از برنامههای فرهنگی دیگر، ایجاد کتابخانه در هتلها است؛ یعنی برای تمام هتلها کتابخانهای پیش بینی شده است.
گفتنی است، زائران معمولًا کتابهایی را در اختیارشان گذاشته میشود، با خود از مدینه بهمکه میآورند وماآنهارا جمعآوری و دستهبندی میکنیم و اضافههایش را به مدینه میفرستیم و این کار در طول ایام عمره دو یا سه نوبت انجام میشود تا کتابخانههای مدینه هم از کتاب خالی نبوده و زائران بتوانند از آن بهرهمند شوند.
بعضی از زائران هم کتابها را در داخل اتاقهایشان میگذارند و میروند، فرصت بسیار مناسب و خوبی است که کتابخانههایی در محل کاروانها ایجاد شود و زائران بتوانند اوقات فراغت خود را به مطالعه بپردازند.
جا دارد نویسندگان هم از نوشتههای خود، تعدادی را به کتابخانههای مکه و مدینه هدیه کنند و یا روحانیون و فرهیختگان دیگر کتابهایی را که با خود به مدینه یا مکه آوردهاند، به عنوان هدیه در اختیار کتابخانههای هتلها بگذارند و این کتابخانهها غنای بیشتری پیدا کنند، در این صورت یادی از نویسنده و هدیه کننده در سرزمین وحی میشود که کار بسیار ارزشمند وخوبی است.
همچنین هدیهکردن کتابهایی که به زبان عربی نگاشته شده و در اختیار کتابخانههای مکه مکرمه و مدینه منوره گذاشتن هم کار پسندیدهای است. البته چنین کاری در سال
ص: 83
گذشته توسط بعثه مقام معظم رهبری انجام گرفت و از سوی آنان استقبال شد.
یکی دیگر از گامهایی در راستای غنا بخشیدن به مسائل فرهنگی در مکه و مدینه برداشته میشود، سرکشیِ رابطین فرهنگی به کاروانها است. آنان مرتب به هتلها سرکشی میکنند تا از نزدیک بر امور فرهنگی نظارت کنند که به نحو مطلوب انجام بگیرد و مشکلی به وجود نیاید.
گام دیگری که برای آشنایی زائر با مناسک و احکام حج برداشته شده، اعزام و استقرار خواهران مبلغ در مدینه و در مسجد شجره است. آنان در هتلها جلسات ویژه برای بانوان برگزار میکنند، یا در مسجد شجره برای تلبیه و احرام بانوان زائر حضور مییابند و یا برای پاسخگویی به پرسشهای بانوان زائر در مسجدالنبی مستقر میشوند.
جدا از فعالیتهایی که گفته شد، دیدارها و ملاقاتهایی هم با شخصیتهای علمی عربستان به وسیله مسؤولان دفتر نمایندگی بعثه در مدینه و مکه انجام میشود که در جای خود لازم و مفید است.
از کارهایی که باید توسط شرکتهای عمرهگزار انجام بگیرد، این است که در داخل اتوبوسهایی که زائران را از مدینه به مکه انتقال میدهند و یا از جدّه به مکه میبرند، نوارهای ویدیویی در نظر گرفته شود تا زائران را راهنمایی کند و به درستی توجیه شوند، در سالی که گذشت چنین کاری تجربه شد که مفید بود.
حضور مبلّغان و سخنرانان با تجربه یا مدّاحان خوب نیز در بهتر برگزار شدن برنامههای بعثه در مکه و مدینه بسیار مؤثر است و نقش بهسزایی دارد.
کمک به آسیبدیدگان فلسطینی هم از جمله کارهایی است که در آنجا انجام گرفت. مراجعه آسیبدیدگان فلسطینی به ایرانیان زیاد است، با توجه به اینکه آن عزیزان در صف مقدم مبارزه با رژیم اشغالگر و متجاوز و ستمپیشه اسرائیل عنود قرار دارند و برای ما عزیز هستند، برای اینکه احترام و عزّتشان حفظ شود، کمکهایی از زائران ایرانی جمعآوری میشود و به صورت محترمانه توسط دفتر نمایندگی بعثه در مکه، در اختیارشان قرار میگیرد.
در سالی که گذشت، بیش از 230 نفر از آسیبدیدگان فلسطینی، از هدایای زائران ایرانی بهرهمند شدند.
ص: 84
بخش سوم:
فعالیتها در امور نظارتی
در بعثه مقام معظم رهبری، واحدی مشغول فعالیت است که مسؤولیت بازرسی و نظارت را بر عهده دارد. ناظران کاروانها در مدینه و مکه که زیر نظر دفتر نمایندگی بعثه در مکه و مدینه انجام وظیفه میکنند، کارشان این است که در هتلها حضور مییابند و چگونگی عملکرد مدیران،- با تعداد نیرو و خدمهای که در اختیار دارند- را ارزیابی میکنند که آیا میتوانند وظایف خود را بهدرستی انجام دهند یا نه؟ و نیز خدماتدهی شرکتهای عربی به زائران ایرانی را بررسی میکنند. کوتاهیها و نواقص را اگر وجود داشته باشد به بعثه انتقال میدهند. شرکتهای عربی را که باید به زائران ایرانی خدمات برسانند و شرکتهای مجریِ عمره را نظارت میکنند.
برنامه نظارتی دیگری هم وجود دارد که به وسیله مسؤولان بعثه در مکه مکرمه و مدینه منوره انجام میگیرد و آن اینکه ما هر روز، بهطور سرزده به یکی از هتلها رفته، در نهار یا شام، سر میز غذای زائران شرکت میکنیم تا از نزدیک چگونگی خدماتدهی و کیفیت غذا به آنان را ارزیابی کنیم و عملکرد مدیران هتلها را از نزدیک ببینیم.
شرکت در جلسات مدیران راهنما و مدیران ثابت نیز از برنامههایی است که هر هفته داریم و از نزدیک بر فعالیتهایشان نظارت می کنیم و احیاناً اگر تذکّرات اخلاقی یا تذکرات دیگری لازم باشد، در همان جلسات مطرح میکنیم.
یک شواری هماهنگی هم داریم که با حضور مسؤولان نمایندگی بعثه در مکه و مدینه، مسؤولان نمایندگی حج و زیارت در مکه و مدینه، مسؤولان نمایندگی سیاسی ایران در کنسولگری ایران مستقر در جده و مسؤولان ستاد اجرایی عمره برگزار میشود که در آن جلسات در باره سیاستهای کلّی گفتگو میشود.
اینها مجموع فعالیتهای بعثه بود که بیان شد. البته نواقص و کاستیهایی هم داشته و داریم که همهاش مکتوب میشود و هر سال در کاستن از نواقص و تقویت موفقیتها از آن استفاده که بحمد اللَّه سال به سال برنامههای بهتری را در خدمت به زائران خانه خدا خواهیم داشت.
ص: 85
به نظر میرسد روحانیون کاروانها اگر در مورد اماکن آگاهی و تسلّط کامل داشته باشند و بتوانند توضیحات کافی به زائران بدهند، بهخصوص زائرانی که به تاریخ علاقهمند هستند، تأثیر بسیار مثبتی خواهد داشت. جناب حجتالاسلام والمسلمین آقای دوانی که حدود سال 50 به حج مشرّف شده، در کتاب «شعاع وحی بر کوه حِرا» مینویسد:
دفعه اوّل که به حج مشرّف شدیم نمیدانستیم «غار حِرا» در کوههای اطراف است. در مرتبه دوم که مشرف شدیم، پرسوجو کردیم و فهمیدیم حِرا در کجاست. ایشان اظهار تأسف میکنند که این اماکن غریب است و چرا تا کنون کسی توجه نداشته است؟!
امّا امروزه بحمد اللَّه روی این مسأله کار شده و بسیاری از زائران عشق دیدار از چنین اماکنی را دارند.
لطفاً بفرمایید آیا در مورد مکانهایی مانند بدر و غدیر پژوهشی صورت گرفته؟
جا و محلّ آنها مشخص است ولو محدود؟
و آیا در ایام عمره یا حج، زائران میتوانند از آنجاها دیدار کنند یا نه؟
آقای عبد الهادی الفضلی، مقالهای در مجله «تراثنا» نوشته بود که در آن آورده است: من رفتم جای غدیر را پیدا کردم و عکسهایی هم در آن مقاله ارائه کرده بود.
مطالب آن، تا چه اندازه دقیق است؟
آقای نواب: در مسیر مکه به مدینه شهر یا شهرک بدر مشخص است؛ همان منطقهای که چاههای بدر بود و شهدای بدر مدفوناند.
امروزه قبرستانی در آنجا موجود است و آیات سوره انفال را انسان میتواند در آنجا به وضوح ببیند؛ قسمتی که مسلمانان در دامنه کوه بودند و رمل است و نیز قسمتی که مشرکان آمدند و مستقر شدند. اینها همه در کنار چاههای بدر بوده، که خاک است و وقتی باران آمد، آن رملها زیر پاهای رزمندگان و نیروهای اسلام سفت شد و وقتی دسترسی به چاههای بدر پیدا نکردند، از آب باران برای غسل یا وضو (طبق آیات انفال) استفاده کردند و همین بارندگی موجب شد زیر پای مشرکان گِل و لای شود و عرصه بر آنان تنگ گردد.
امّا در باره غدیر باید بگویم: مکرر توفیق تشرّف به آنجا را داشتهام. در سالهای گذشته با جمعی از روحانیون در بازگشت از مکه به مدینه، به آنجا رفتیم.
سؤال کردید که آیا علاقمندان
ص: 86
میتوانند از آنجا دیدار کنند یا نه؟
البته اگر کسی با منطقه غدیر آشنا باشد و مدینه بعد اعزام شود، میتواند با ماشین خود یا ماشین دیگران به آنجا برود و گشتی بزند و برگردد.
محلّ ربذه را پیشتر میگفتند که در واسط، بعد از بدر و میان راه بدر- مدینه واقع است، امّا برخی بر این باورند که این مطلب درست نیست و ربذه در جای دیگر است. بفرمایید نظریه درست کدام است و آیا امکان دیدار و رفت وآمد وجود دارد؟
آقای نواب: بله، پیش از این میگفتند در واسط است. میان راه بدر به مدینه، منطقهای است که به آنجا واسط میگویند. مسجدی در آنجا سرِ پاست و امام جماعتی دارد به نام آقای شیخ احمد. پیشتر فکر میکردند قبر صحابی جلیل القدر پیامبر در این منطقه است ولی طبق کتابی که در رابطه با آثار ربذه نوشته شده و از ربذه به عنوان یکی از مکانهای تاریخی یاد کرده، آمده است که ربذه در جنوب جاده مدینه به ریاض است؛ در شمال مهدالذهب، فرعی جاده است و فاصلهاش تا مدینه از راه هوایی حدود صد کیلومتر میباشد، ولی اگر کسی بخواهد به جاده مدینه- ریاض برود و از آنجا فرعی بیاید، شاید بیش از حدود یکصد و سی تا یکصد و چهل کیلومتر راه باشد و چون منطقه تاریخی و باستانی است، معمولًا تردد در آنجا انجام نمیگیرد. در ضمن قبری هم مشخص نیست. در کتاب یاد شده، که به عنوان «ربذه» نوشته شده، تنها از ابوذر غفاری با عنوان یار و صحابی بزرگ پیامبر گرامی اسلام نام برده شده و محل قبر یا ربذه را مشخص نکرده است.
اماکن تاریخی دیگر در منطقه «اصحاب الحجر» که گفته میشود محل وقوع بعضی از داستانهای قرآنی است و جایی که ناقه صالح از آنجا بیرون آمده و برای قوم ثمود عذاب نازل شد و ... خوب است شناسایی شود؛ چون بسیاری از زائران در فرصتهایی که دارند، علاقمند هستند از چنین مکانهایی دیدار کنند. آیا تا کنون در این مورد تدبیری اندیشیدهاید و گامی برداشتهاید؟
آقای نواب: فاصله آن منطقه تا مدینه، حدود چهارصد و اندی کیلومتر است و برای رفتن به آنجا یک روز کامل زمان لازم است. و جالب است که دولت عربستان، برای دیدار
ص: 87
از این اماکن، تسهیلاتی هم قائل شده و بعضی از شرکتهای توریستی؛ مانند شرکت النجم، در عربستان و شهر مدینه از افراد ثبتنامکرده، بهآنجا میبرند و برمیگردانند، و حتی به زائران نهار میدهند و در میان راه، از منطقه خیبر هم دیدار به عمل میآورند.
محلّ خیبر و فدک الآن معلوم و مشخص است؟
آقای نواب: بله، محلّ خیبر مشخص و در 165 کیلومتری شمال مدینه منوره، در جاده تبوک واقع است. خیبری که زمان پیامبر بود، قلعهای است بر فراز یک کوه و همچنان مشخص میباشد. اطراف آن کوه، خانههای قدیمی است که دیوارهایش از سنگ و سقفش از شاخههای خرماست. تنههای خرما را دو نیم کردهاند و روی آنها را شاخههای خرما ریختهاند و رویش حصیر کشیدهاند.
مشخص است که در قرون وسط، خیبر دیگری را با فاصلهای از آن ساختمانهای پیشین ساختمانهای جدیدتری ساختهاند، که آن هم الآن متروکه است و اخیراً در همین دوران، شهر خیبری ساختهاند که مردم زیادی به این منطقه آمدهاند و فاصلهاش تا خیبر قدیم حدود 5 کیلومتر میباشد و اینجا هم برای دیدار عموم، با اجازهای که از امارت مدینه میگیرند، ممکن است و مشکلی ندارند.
ص: 88
حضرتعالی دیدارهایی با علمای عربستان، در قالب مأموریتهای به اصطلاح سازمانی و اداری داشته و دارید، اکنون بفرمایید چقدر با آنان ارتباط برقرار میکنید؟ بدیهی است رفت و آمد برای پیگیری نظریات آنان و همچنین پیشنهادها و نظریات خودتان، به عنوان مسؤول نمایندگی بعثه مقام معظم رهبری در عربستان، به نفع هر دو طرف است.
آقای نواب: البته ارتباط با علمای عربستان، در این زمان، یک نیاز دو طرفه است؛ هم بعضی از علمان آنها که تا حدّی معتدل هستند، میخواهند بهتر و بیشتر شیعه را بشناسند و هم شیعه مایل است با آنها انس و الفت بیشتری داشته باشد. ضمن اینکه ما دشمن مشترکداریم. امروزه کسانی آمادهاند بر ضدّ ما و آنها وارد عمل شوند.
پس باید بکوشیم فاصلهها را کمتر کنیم و برای یاری اسلام دست در دست هم بگذاریم.
افراد روشن و آگاه آنها به این حقیقت اعتراف میکنند اما در میان ایشان هم مانند ما افراد تندروی هستندکه بهمصلحت مسلمانان نمیاندیشند و فکر خود را صحیح میدانند؛ در حالی که ما؛ چه شیعه و چه سنی، دشمن مشترک داریم. آمریکا در عراق، هم شیعه را میکشد و هم اهل تسنن را. برای آمریکاییها تفاوتی نیست میان فلوجه و نجف یا فلوجه و کربلا، حلّه و ...
اگر به خط قرمز همدیگر احترام بگذاریم و رفیق باشیم و دشمن مشترک را در برابر خود ببینیم، دشمن به هدف شومش نخواهد رسید که این، هم خواسته حضرت امام خمینی قدس سره بوده و هم آرزوی مقام معظم رهبری است و مراجع عظام تقلید و بزرگان شیعه هم، در طول تاریخ پیوسته بر این مسأله پای میفشردند؛ مانند آیتاللَّهالعظمی بروجردی. در این راستا، مطالب شنیدنی زیادی از ایشان رسیده است.
اگر به خط قرمز همدیگر احترام بگذاریم و رفیق باشیم و دشمن مشترک را در برابر خود ببینیم، دشمن به هدف شومش نخواهد رسید.
باید بگویم که ما به جلسات آنها میرویم و با بزرگانشان، حتّی با رییس هیئت کبار علمای عربستان، جناب آقای شیخ عبدالعزیز بن عبداللَّه آل شیخ، که مفتی اعظم و رییس هیئت کبار علما است، دیدار و صحبت داشتیم. با بعضی از اعضای هیئت
ص: 89
کبار علما هم گفتگو و صحبت داشتیم. با روحانیون، نویسندگانشان و دانشگاهیان در رفت وآمد هستیم و معتقدیم این ارتباطها برای نزدیک شدن ما به آنها بسیار مؤثر است و امیدواریم که انشاءاللَّه روزی این فاصلهها کم شود و امّت اسلام در مقابل دشمنان، قدرت خود را نشان دهد.
روزی در مسجدالحرام، در جلسه طلبههای عربستان (که سال دوم یا سوم بودند) حضور یافتیم، آنها پیرامون ما گرد آمدند و میپرسیدند: کتاب «للَّه ثمّ للتاریخ» را خواندهاید؟! گویا این کتاب در حدّ زیادی میان آنان توزیع شده است. این امکان وجود دارد کتابهایی- که نقد محترمانه است- مانند «للّه ثمّ للحقیقه» نیز در میان علمای آنان توزیع شود؟
آقای نواب: متأسفانه در عربستان بعضی از گروهها هستند که اهل رعایت نیستند، حتی چارچوبهای تعریف شده خودِ دولت را مراعات نمیکنند و پا را فراتر نهاده، زمینههای اختلاف میان شیعه و سنی را فراهم میکنند؛ از جمله اقدام به نشر کتابی کردهاند که نویسندهاش معلوم نیست و هرکس یا هر گروهی باشد؛ از دلارهای آمریکایی ارتزاق کرده و برای ایجاد اختلاف میان شیعه و سنی این گام را برداشته است.
شیعیان خودشان میگویند این روایات را قبول نداریم و در هیچیک از کتابهای ما بهعنوان روایت صحیح از آنها یاد نشده است و این در حالی است که اهل سنت معتقدند روایات صحاح همهاش صحیح است! اما در این کتابها روایاتی هست که خود اهل سنت قبول ندارند. با اینکه در صحیح بخاری (که تالی تلو قرآنش میدانند) و در صحیح مسلم فراوان از این دست روایات وجود دارد.
بنابراین، ما از فرهیختگان اهل سنت انتظار داریم که خودشان اینگونه اعمال را تقبیح کنند نه اینکه دامن بزنند و ذهن افرادی را که تازه در مسیر تحصیل قرار گرفتهاند نسبت به شیعه خراب کنند!
کاش اجازه میدادند که خودِ شیعه خودش را معرفی میکرد و میپرسیدند و پاسخ میداد، همانگونه که در دنیا مرسوم است. ما دنبال این نیستیم که اهل سنت عقیده ما را بپذیرند، تنها توقع ما این است که آنچه میگوییم را بشنوند و چنین نباشد که از پیش خود روایات را سر هم کنند و بعد به نقد آن بپردازند!
ص: 90
در ایام عمره هم مانند ایام حج، گویا زائران غیر ایرانی به بعثه مراجعه میکنند، برای آنها چه برنامههایی دارید؟!
آقای نواب: شکی نیستکه ما باید پاسخگوی ارباب رجوع باشیم و باید آماده باشیم تا اگر کسی در مسجدالحرام، مسجدالنبی، شهر مکه، مدینه و ... از ما سؤالی کرد، پاسخش را بدهیم. در حدّی که احیاناً از ما سؤالی میکنند. به آنها پاسخ میدهیم.
در کشور ما (ایران)، موقوفاتی هست که وقف شده برای شیعیان مدینه یا شیعیان عربستان، از نمونههای آن وقفنامه میرزا احمدخان مشیرالدوله است، وقفنامه مفصّلی است و در آن آمده است: بخشی از آن صرف سادات مدینه شود ... چنین مواردی ممکن است باز هم وجود داشته باشد. در گذشته رایج بوده که وقف برای سادات مدینه میکردند. آیا اکنون در این خصوص، در این موقوفه یا موقوفات دیگر، مواردی هست که سازمان اوقاف، عواید و درآمد آن را برای شیعیان مدینه بفرستد یا سابقه نداشته است؟
آقای نواب: من ازچنین مطلبی آگاهی ندارم، البته قابل بررسی و پیگیری است.
البته در سالهای اخیر، وضعیت سادات مدینه نسبت به گذشته مقداری بهتر شده است ولی اگر احیاناً برای سادات و شیعیان مدینه و یا دوستداران اهلبیت در هر جای عالم مشکلی پیش آید، زائران ایرانی و ملّت مسلمان ایران، برای کمک به آنها، به هر شکلی که باشد، همواره اعلام آمادگی کرده و گامهای عملی نیز برداشتهاند.
موضوع دیگر، زمینهای موقوفهای است که ایرانیها در عربستان داشتهاند.
یک مورد آن، موقوفات طائف و مکه، مال آلمعصوم یا سید علیخان مدنی معروف شارح و صحیفه سجادیه بوده است. این دو، اموالی را در طائف و مکه وقف کردهاند و اسنادی هم هست که از سال 1320 ش. به اینسو، دولت ایران مثلًا قرارداد اجاره ببندد با کسانی که آنها را تصرّف کردهاند. سرنوشت آنها به کجا رسیده است؟ آیا الآن خبری از موقوفات آلمعصوم هستکه مصرف میشود یا نمیشود؟
زمانی هم بحثی بود در باره خرید زمین در مدینه یا مکه که مسؤولان رژیم قبلی ایران میخریدند و هدیه میکردند،
ص: 91
اسنادی هم در این باره وجود دارد، وضعیت آنها اکنون چگونه است، در این زمینه شما اطلاعی دارید؟
آقای نواب: خیر، من آگاهی ندارم ولی در حال حاضر دولت عربستان رویکرد جدیدی در سرمایهگذاری در عربستان دارد؛ یعنی همه مسلمانان میتوانند در عربستان سرمایهگذاری کنند؛ چه در رابطه با ساخت اماکن مانند هتل و یا احیاناً کارهای دیگر و از عوایدش هم میتوانند بهرهمند شوند.
استقبال زائران عمرهگزار در سال جاری بیسابقه بود، آمار دقیقی از زائران ایرانی در ایام عمره، در دست هست؟
آقای نواب: طبق گزارش شرکتهای عمره گزار، اندکی کمتر از پانصد هزار نفر به صورت رسمی مشرف شدهاند و کسانیکه به صورت آزاد مشرّف شدهاند، و بنا بوده که حدود 50 هزار نفر اعزام کنند، میتوان گفت که مجموعاً حدود 520 تا 540 هزار زائر ایرانی به صورت رسمی و آزاد برای انجام اعمال عمره مشرّف شدهاند، البته اینان غیر از ایرانیانی هستند که از کشورهای دیگر آمدهاند. اگر آمار آنان را هم اضافه کنیم، بیش از آن است که گفتیم.
ایرانیانی از آمریکا، اروپا، کشورهای حاشیه خلیجفارس به عمره مشرف شده بودند و حتی بعضی از آنها تورهایی ایجاد کرده بودند و روحانی کاروان داشتند. البته افرادی هم متفرّق و آزاد آمده بودند.
چرا در ایام عمره، مانند ایام حج دعای کمیل در مدینه برگزار نمیشود، اگر هر هفته نشد، لا اقل در مناسبتهای خاص؛ مانند 27 رجب یا نیمه شعبان، ولو چند مرتبه در طول عمره. آیا این امکان وجود دارد و میتوان برنامهریزی کرد؟
آقای نواب: در گذشته به دنبال این قضیه بودیم که اگر اجازه بدهند، با توجه به اینکه در هتلها جای مناسبی نداریم، در مدینه و همینطور در مکه، در صحن مقابل مسجدالحرام دعای کمیل برگزار شود، لیکن با توجه به مشکلاتی که از سوی بعضی جریانهای تندرو به وجود آمده، مسؤولان عربستان حتی امنیت چهار برنامه در ایام حج را هم- که دو برنامه در مدینه قبل و دو برنامه در مدینه بعد برگزار میشود- حاضر نیستند تضمین کنند و میگویند ما مشکل داریم! بنابراین، با توجه به وضعیت فعلی، مصلحت هم نیست. هرچند داوطلب برای برگزاری
ص: 92
دعای کمیل؛ از سوی شیعیان و حتی در میان برخی اهلسنت زیاد است. اگر اجازه داده شود افراد کشورهای دیگر هم شرکت میکنند و کار پسندیدهای هم هست، چون یاد و ذکر خدا و توجه به معنویت است. اگر خود آنها همراهی کنند بسیار خوب و مفید خواهد بود. برخورد افراد و جریانهای تندرو اگر سیاسی نبود و عبارات و مضامین دعای کمیل را بررسی میکردند، میدیدند که از عمق فطرت انسانی سرچشمه گرفته است و هرکسی که مراجعه به فطرتش داشته باشد، در مقابل دعای کمیل کرنش و تواضع خواهد کرد و آن را خواهد پذیرفت.
برخورد افراد و جریانهای تندرو اگر سیاسی نبود و عبارات و مضامین دعای کمیل را بررسی میکردند، میدیدند که از عمق فطرت انسانی سرچشمه گرفته است.
اگر زائران ایرانی در ایام عمره بخواهند معتکف شوند، با مانع مواجه خواهند شد؟ و اصلًا خود سعودیها اعتکاف میکنند؟
آقای نواب: اعتکاف آنها در دهه آخر ماه مبارک رمضاناست. حتی بعضیاز مسؤولان بلندپایه عربستان هم در دهه آخر به مکه مشرّف میشوند و از بعضی کشورها هم میآیند و از مسجدالحرام خارج نمیشوند و اعتکاف ده روزه دارند.
ولی در ماه رجب یا ماههای دیگر معتکف نمیشوند.
مسأله اعتکاف در میان زائران ایرانی کمکم رایج میشود؛ بهخصوص در میان دانشجویان. البته از سوی دولت عربستان و مسؤولان مسجدالحرام موانعی ایجاد میکنند و اجازه نمیدهند که افراد در ایام بیض، در ماه رجب، یا ماههای دیگر اعتکاف داشته باشند. البته با گفتگوهایی که با مسؤولان آنجا صورت گرفته، مقداری آسان میگیرند. گفتنی است در این مورد برای خانمها مشکلی وجود ندارد.
در مورد بدحجابی بعضی از خانمهای ایرانی، که امسال گویا کمتر از سالهای قبل بوده، آیا تدبیری اندیشیده شدهاست که این امر سبب وهن ایرانیها و شیعه نشود؟
و آیا بهتر نیست غیر از کار فرهنگی و دادن تذکّر، برای ثبتنام شرط و توصیهای
ص: 93
اضافه کنند؛ مثلًا بگویند شرط ثبت نام برای خانمها ایناست که چادر سرکنند؟
آقای نواب: این مشکل تنها در میان زائران ایرانی نیست بلکه برخی زائران غیر ایرانی هم در حرمین شریفین این مشکل را دارند.
وقتی زائری در مکه از احرام بیرون میآید و پوشش و لباس دیگری به تن میکند، یک حالی پیدا کند که یعنی مثلًا آزاد شده و میتواند راحت باشد! در این مورد هم برخی زائران بیتوجّهیهایی دارند که اغلب با تذکر اصلاح میشود.
اهل سنت وقتی احرام به تن میکنند، فقط در طواف مستحب میدانند که شانه راستشان بیرون باشد. اما میبینید در همه حال شانه راستشان را بیرون میگذارند. در نماز مکروه است که شانه راست بیرون باشد ولی اهل سنت رعایت نمیکنند. حتی بعضی از آنان حوله احرام را به گردن میاندازند و بدن و پشتشان کاملًا پیداست. بر مرد واجب است که بدنش را از دید نامحرم حفظ کند.
البته ما آرزو داریم که زائران ایرانی از هر جهت، نمونه و الگوی دیگران باشند.
همانگونه که مسؤولان عربستان بارها به نمونه بودن زائران ایرانی اذعان و اعتراف کردهاند.
ریاست محترم شؤون حرمین شریفین میگفت: نظام عمرهگزاری زائران ایرانی نمونه است. پس این آرزوی ما است که زائران ایرانی از آن جهت که پیرو ائمه معصوم علیهم السلام هستند، همواره الگو و نمونه باشند. لیکن متأسفانه برخی از خواهران و یا برادران، از آنجا که آشنا به مسأله نیستند و یا بیتوجهاند، رعایت شأن را نمیکنند؛ مثلًا در مسجدالحرام و حتّی در حال طواف، دیده شده که بعضی از زائران؛ چه ایرانی و چه غیر ایرانی، وقتی زنگ تلفن به صدا در میآید، آن را روشن میکنند و با صدای بلند مشغول صحبت میشوند. این کار رعایت نکردن یکی از شؤون مسجدالحرام است. در مسجدالنبی هم گاهی از این اتفاقها میافتد.
و از مسائل دیگر، پوشش بانوان ایرانی است. خانمهای ایرانی در ایران که هستند، یا چادر سر میکنند و یا احیاناً مانتو میپوشند و نسبتاً پوشش خوبی دارند، ولی وقتی به سفر عمره میآیند میبینند که بعضی از زنان در اینجا پابرهنه هستند، یا در پوشش مقداری بازتر هستند؛ مثلًا زائران مصری به جای اینکه با روسری سر و گردنشان را کاملًا بپوشانند، موهایشان را با روسری میبندند! اینها از بدآموزیهایی است که وجود دارد.
ص: 94
زائر ما تصوّر میکند که آنان در کشور خودشان هم اینگونه روسری سر میکنند، در حالی که در کشور خودشان به شکل دیگری رفتار میکنند! و مثلًا به احترام حرمین این مقدار از پوشش را مراعات میکند. اما زائر ما هر حجابی که در ایران دارد، در سرزمین وحی هم میخواهد همانگونه باشد، در حالی که باید حرمت حرمین شریفین را داشته باشد، اگر مراعات کند و بکوشد الگوی دیگران شود، به یقین با مشکل روبرو نمیشویم.
اگر زن ایرانی بخواهد مورد دعای معصومین علیهم السلام قرار گیرد و در فردای قیامت مورد شفاعت آن بزرگواران قرار گیرد، باید امروز وظایفش را به درستی انجام دهد.
این گروه از خواهران باید متوجه باشند که در این سرزمین زهرای اطهر علیها السلام حضور داشته و گام برداشته است.
اگر زن ایرانی بخواهد مورد دعای معصومین علیهم السلام قرار گیرد و در فردای قیامت مورد شفاعت آن بزرگواران قرار گیرد، باید امروز وظایفش را به درستی انجام دهد.