نقش شده است.
قسمت شمالی روضه مطهر باغچه‌ای است که با ماسه و شن فرش شده و چهار طرف آن با شبکه‌هایی محدود شده است.
این باغچه چهارگوش می‌باشد، در این محدوده دو نخل بزرگ، 6 نخل کوچک، یک درخت سدر و یک تیمور هندی
و در سمت دیگر آن چاه آبی هست که آب شیرین و گوارایی دارد و در نزد اهالی مدینه از آب زمزم لذیذتر و عزیزتر می‌باشد.
این باغچه، روضه پیامبر و روضه فاطمه نامیده می‌شود.
برخی خیال کرده‌اند که خرماهای روضه پیامبر را رسول گرامی صلی الله علیه و آله به دست مبارک خود کاشته است، در حالی که این باغچه، باغچه حضرت فاطمه است و تعدادی از این نخلها را رییس خدمه «عزیزالدوله» کاشته است.
جهانگرد نامی، ابن جبیر، تعداد این نخلها را در عهد عزیزالدوله 15 و در عهد مجدالدین لغوی بیش از 15 نفر دانسته است.
ابن فرحون تاریخ کاشت این نخلها را پیش از عهد عزیزالدوله دانسته است.
برای اینکه حجره شریفه هرگز خالی نباشد، دو قسم خادم به نامهای: «بطال» و «خبزی» استخدام می‌شود و اداره آنها به مسؤولیهایی به نامهای: بوّاب و مفتاحدار (کلیددار) موکول می‌گردد.
ص: 195
پایین‌تر از بوّاب و آنها پایین‌تر از کلیددار می‌باشند.
کلیدداران را «سبع‌الکبار» نیز می‌نامند.
در گذشته تعداد خادمان حرم همواره 80 نفر بود، هیچوقت کم و زیاد نمی‌شد، چون یکی از «خبزی» ها وفات می‌کرد، یک نفر از بزرگان صنف بطّال به جای او نصب می‌گردید.
تعداد 16 تن از خبزی‌ها «بوّاب» بودند، که از میان آنها چهار تن به عنوان:
نایب‌الحرم، متسلم الحرم، نقیب‌الحرم، و خزینه‌دار حرم برگزیده می‌شود، عزل و نصب‌آنها توسط «شیخ‌الحرم» انجام می‌شود.
همواره چهار تن از بواب در داخل حجره شریفه نگهبانی می‌دهند و 25 نفر از دیگر خدمه همواره در حرم به نوبت انجام وظیفه می‌کنند. در این اواخر تعداد خدمه را به 50 نفر کاهش دادند.
از این 50 نفر یکی متسلم، یکی نقیب، 12 تن بواب، 19 نفر خبزی، 14 تن بطال و 3 تن ملازم می‌باشد.
این اصول استخدام از زمان دولت عثمانی‌ها اتخاذ گردید. پس از مطالعه محسّنات انتخاب اغوات و تأیید نورالدین شهید، این خادمان از حاملان قرآن کریم انتخاب شده، به سوی مدینه منوّره اعزام گردید، برای گروه بعدی مقرر گردید که از حمله قرآن از حبشه، پس از حاملان قرآن روم، آنگاه از حاملان قرآن هند انتخاب و به جای درگذشتگان آنها نصب شوند.
حقوق خادمان
پیش از سلطان صلاح‌الدین ایوبی، خادمان حرم مطهر نبوی صرفاً برای خدا خدمت می‌کردند و حقوق ثابتی نداشتند. با هدایا و عطایایی که از سوی اهل خیر تقدیم می‌شد، زندگی خود می‌گذراندند.
صلاح‌الدین درآمد دو شهر: «نقاده» و «قیاده» را به خدام حرم اختصاص داد و بدرالدین اسدی را به رعایت آنان نصب کرد.
بدرالدین اسدی مدتی «شیخ‌الخدمه» معروف بود، بعدها به «شیخ‌الحرم» اشتهار یافت.
وی و شیخ‌الحرم‌های بعدی، با هر یک از وزرا و امرای بلاد اسلامی دیدار می‌کردند و به احترام صاحب روضه منوره مورد احترام قرار می‌گرفتند.
مقررات وضع شده از سوی صلاح‌الدین ایوبی بعدها از میان رفت.
ترتیبات دیگری از سوی سلاطین مغرب و سودان اتخاذ شد و خدّام حرم مدّتها از سوی آنان ارسال می‌شد، ولذا تعداد آنها در نوسان بود.
بعدها از سوی دولت عثمانی مقرّری تعیین شد که توسط شیخ‌الحرم در میان آنها تقسیم می‌شد.
تعداد چهل باب خانه از سوی افراد خیّر در یک محل بنیاد شده، به خدام حرم
ص: 196
اختصاص یافت. شیوخ، نقبا و سران خدمه در این عمارتها اسکان داده شدند.
خادمانی که مسؤول روشن و خاموش کردن قندیلها می‌باشند، به دو گروه: «سند بلیس» و «مکاده» تقسیم می‌شوند. هر یک از آنها در منطقه خود به انجام وظیفه مشغول‌اند و هیچ‌کدام در کار دیگری مداخله نمی‌کنند.
فراشها و فراشیت‌ها
(1)حقوقی که روزانه به یک خادم کعبه مکرمه یا مدینه منوره تقدیم می‌شد، یک «فراشیت» نام داشت.
این حقوق بر اساس تعداد قندیلها و مشعلهایی که افروخته می‌شد، تنظیم می‌گردید.
نخستین پایه‌گذار «فراشیت» برای هر خادم روزانه 24 قیراط و جمعاً 140 فراشیت برای 140 خادم مسجد نبوی مقرر نمود.
از این مبلغ 24 قیراط به پادشاه عثمانی، 12 قیراط به اشراف مکه مکرمه، 12 قیراط به منسوبین حجره شریفه، و 93 قیراط دیگر را به تناسب در میان مردم تقسیم می‌کردند و هر قیراطی را به 5 الی 10 نفر به رسم هدیه تقدیم می‌کردند.
عاشقان خدمت و شیفتگان آستان ختمی مرتبت، تا 5- 6 هزار فراشیت برای خدمتگزاران حرم نبوی اهدا می‌نمودند. این هدایا در کیسه‌هایی به خادمان حرم تقدیم می‌شد، که آنها را «حُرّه» می‌نامیدند.
با افزایش عطایا و هدایا بر تعداد خادمان افزوده می‌شد، گاهی برای یک خادم از 15 روز یا 20 روز یک مرتبه نوبت می‌رسید که شمع و یا قندیلی را روشن کند، تا نامش در دیوان خادمان ثبت گردد و از این هدایا و عطایا بهره‌مند شود.
رییس خادمان «شیخ‌الفراشین» نامیده می‌شود، که اسامی فراشها را در دفتری قید می‌کند. تعداد این فراشها در زمان ما از مرز یکهزار نفر گذشته است.
در ساعات روشن کردن قندیلها، شیخ الفراشین به همراه شیخ‌الحرم، نایب‌الحرم و
1- «فَراشَت»: منصب خدمت کعبه معظمه و روضه مطهره، برات و حواله افتخارآمیز خادمان، کا حایزان آن وکیلی تعیین نموده، برات خود را از موقوفات و حوالجات دریافت می‌کنند [شمس‌الدین سامی، قاموس ترکی، ص 986] واژه فَراشَت به فتح فا و شین است و تلفّظ «فراشیت» غلط است. [معلم ناجی، لغت ناجی، ص 561] ولی مؤلف همه جا آن را «فراشیت» آورده، ما نیز به تبعیت از ایشان فراشیت آوردیم که غلط مشهور را بر صحیح نامأنوس برتری دادیم.
ص: 197
خزانه‌دار حرم در حجره شریفه حضور پیدا می‌کنند.
20 نفر هندی مسؤول تعمیر، تطهیر، اصلاح و مرمّت قندیلها و آویزه‌ها هستند، که در زیر نظر شیخ‌الفراشین انجام وظیفه می‌کنند.
پوشش قبر شریف
پوشش بسیار نفیس و گرانبهای مصری، روی مرقد منور رسول مکرّم، بر فراز صندوق شرافت احتوای نبوی، مزیّن به انواع جواهرات، از پارچه‌ای بسیار قیمتی، با زمینه سبز و نوشته‌هایی سپید از لؤلؤ گرانبها، که نام نامی و القاب گرامی رسول گرامی صلی الله علیه و آله بر آن نقش بسته، درود و صلوات بر اشرف کاینات با خطوط برجسته، به طرزی شایسته، بر اطراف آن نوشته شده است.
مراسم گلاب‌پاشی
در سال سه بار حرم مطهر و حجره منور رسول گرامی اسلام را با گلاب ناب شستشو می‌دهند.
این مراسم همه‌ساله در سه روز انجام می‌شود:
1. روز نهم ربیع‌الاول
(1) 2. اول رجب المرجب
(2) 3. روز 18 ذیقعدةالحرام
(3) اگرچه این مراسم در سال به سه روز اختصاص دارد، امّا به جهت وسعت حرم، این مراسم در یک روز پایان نمی‌یابد و لذا در یک روز قندیلها و شمعدانها تطهیر و تنظیف می‌شود، در روز دوم داخل و خارج حجره شریفه تنظیف و عطرپاشی می‌گردد.
روز شستشوی حرم مطهّر گروه «خبزی» و «عجمی» به سه گروه تقسیم شده، گروهی جارو به دست، گروهی خاک‌انداز و گروه سوم پارو به دست گرفته، به سوی حجره معطّره حرکت نموده، دیوارهای حرم
1- انتخاب روز نهم ربیع‌الاول احتمالًا به مناسبت ایام ورود رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه منوره به هنگام هجرت می‌باشد، بنابر مشهور در دوازدهم ربیع‌الاول [ذهبی، تاریخ‌الاسلام، ج 1، ص 336] و بنابر مختار یعقوبی، پیشتاز مورّخان، روز هشتم ربیع‌المولود می‌باشد. [یعقوبی، تاریخ، ج 2، ص 33].
2- ظاهراً انتخاب اول رجب نیز به مناسبت فرارسیدن ایام عمره رجبیّه می‌باشد، که از اهمیت خاصی برخوردار است و روایت شده که پاداش عمره رجبیّه نزدیک به پاداش حج می‌باشد. [شیخ طوسی، مصباح المتهجّد ص 798].
3- علّت انتخاب روز 18 ذیقعهده برای ما روشن نشد.
ص: 198
را از بیرون با دقت و اهتمام خاصی تطهیر و تنظیف می‌کنند، آبهای مستعمل را به سادات مورد احترام تقدیم نموده، عطایا و هدایایی دریافت می‌کنند.
در طول مراسم شستشو، خادمان حرم یکدل و یکصدا کلمه طیبه «لا إِلهَ إِلَّا اللَّه، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّه» را بر زبان جاری می‌کنند.
همه باریافتگان حرم با ذوق و شوق زایدالوصفی صلوات و سلام تقدیم می‌کنند.
وجد و اشتیاق حاکم بر مردم، اشکهای شوق جاری از دیدگان، عرض اخلاص و ادب نقش بسته بر چهره‌ها، خارج از حد توصیف است.
با خادمان مشعلدار
توفیق خدمت در حریم حرم، سعادت بسیار بزرگی است که قلم توان توصیف آن را ندارد، ولذا تلاش و اشتیاق این سعادت‌پیشگان نیز قابل وصف نیست.
مسؤولان تعمیر و تدهین شمعدانها پس از ادای نماز صبح در انتهای مسجد، در مقابل انبار زیتون، که گنجینه تعمیر نامیده می‌شود، گرد آمده، هرکدام یک فتیله به دست گرفته، چهار تن از آنها ابریقهای مرصّع و مملوّ از زیتون برداشته، در حالی که زبان به صلوات و سلام مترنّم دارند، با متانت قدم برداشته، به سوی روضه مطهّر حرکت می‌کنند.
خادمان صاحب فضیلتی که نوبت خدمت دارند، در پیشاپیش فراشان حرکت کرده، با عصای خاصی که در دست دارند، قندیلهای مربوط را پایین آورده، پس از تعویض فتیله‌ها توسط فراشان، به جای خود می‌آویزند. آنگاه نماز اشراق به جای آورده، به محل خدمت خود بر می‌گردند.
مسؤولان تنظیم و تنظیف حرم، روضه منوره را با جارو نظافت کرده، آماده ورود به حجره مبارک می‌شوند.
یکی از خادمان با صدای رسا
ص: 199
بانگ می‌زند:
«یا کنّاس» و بدین‌سان فرارسیدن وقت ورود به حجره شریفه را اعلام می‌کند.
جاروکشان با شتاب تمام به حجره شریف شتافته، بعد از انجام وظیفه با ذکر صلوات و سلام و عرض ادب و اخلاص، از حجره معطّر خارج می‌شوند.
گلبانگ محمدی
هنگامی که نغمه‌های عطرآگین گلبانگ محمدی از فراز گلدسته حرم نبوی در فضای مدینه منوّره طنین‌انداز می‌شود، آنچنان فضای معنوی در دلهای مؤمنان ایجاد می‌گردد که بی‌اختیار اشک محبت از دیده‌ها به روی گونه‌ها می‌غلطد و دلهای شیفته و قلبهای پاکباخته را در حریم حرم به طواف وا می‌دارد.
هنگامی که عقربه‌های ساعت، سه ساعت به اذان صبح را نشان می‌دهد، سر مؤذن حرم در مقابل باب‌النّساء قرار گرفته با نغمه روح‌بخش: «لا إِلهَ إلَّا اللَّه» خادمام کشیک را بیدار می‌کند و پس ازآن با گلبانگ روح‌افزای: «محمّدٌ رَسُول اللَّه» درِ حرم به روی عاشقان گشوده می‌شود.
خادمان حرم با شتاب تمام رختخوابها را جمع کرده، در محل مقرر قرار می‌دهند.
سرِمؤذن بر فراز گلدسته رئیسه قرار گرفته، مناجات بامدادی را با جملات زیر آغاز می‌کند:
«اللهمّ صلّ و سلّم و زد و أنعم وبارک عَلی أسعد العرب و العجم و إمام طیبة والحرم، سیّدنا ومولانا محمّد، و علی آل سیّدنا محمّد و سلّم، و رضی اللَّه تعالی عن کلّ الصحابه، أجمعین، و الفاتحه».
آوای روح‌بخش اذان در فضای شهر طنین انداخته، ارباب تهجّد را به میعادگاه عشق فرا می‌خواند.
شب زنده‌داران از بسترها فاصله گرفته، وضو ساخته، با قیافه‌های شاداب به سوی حرم مطهر مصمم حرکت می‌کنند و در حریم یار قرار گرفته، تا فرارسیدن فجر صادق، با حضرت خالق به مناجات می‌پردازند.
در طول این مدت، گلبانگ نیایش و نغمه‌های صلوات و سلام بر اشرف کاینات از گلدسته‌ها قطع نمی‌شود.
به جز اذان مغرب، دیگر اذانها به ضمیمه صلوات و سلام، نیم ساعت طول
ص: 200
می‌کشد، ولی پیش از اذان صبح دو ساعت و نیم درود و سلام بر مفخر خلقت، وجود مقدس حضرت ختمی مرتبت به طول می‌انجامد.
یک ساعت قبل‌ازطلوع فجر، سر مؤذن بر فراز گلدسته رئیسه آمده، به مناجات می‌پردازد، هم‌زمان مسؤولان حرم به روشن کردن قندیلها و مشعلها می‌پردازند.
در طول این مدت مردمِ سعادت‌قرینِ مدینه دسته‌دسته به سوی حرم شتافته، به کاروان راهیان نور و سالکان کوی محبوب می‌پیوندند.
درفاصله دو اذان، برخی‌به‌تلاوت قرآن پرداخته، برخی اشک ندامت از دیده‌ها می‌ریزند. برخی هم به آیات تلاوت‌شده توسط حافظان گوش جان می‌سپارد.
ترتیب ائمه جماعت
بعد از سپری شدن لحظات پایانی شب، سینه سیاه افق شکافته، اولین اشعه فجر صادق فرارسیدنِ هنگامه پرستش و نیایش را نوید می‌دهد.
نماز اقامه می‌شود. صفهای جماعت با نظم و ترتیب زایدالوصفی تنظیم می‌گردد، امامِ شافعی‌ها فریضه صبح را ادا می‌کند.
پس از تعقیبات به ارشاد و هدایت پرداخته، حاضران را پند و اندرز می‌دهد و قاریان قرآن به تلاوت آیات قرآن می‌پردازند و مدرّسان به تدریس مشغول می‌شوند.
آنگاه صلای اقامت یکبار دیگر طنین انداخته، دومین نماز جماعت به امامت امامِ مالکی‌ها برگزار می‌شود. در نهایت، سومین نماز جماعت با امامت امامِ حنفی‌ها منعقد می‌گردد.
آنگاه درهای حجره شریف گشوده می‌شود. شیخ‌الحرم و نایب‌الحرم وارد حجره شده، قندیلها را خاموش می‌کنند و شمعدانها را بیرون آورده، به دعا و نیایش می‌پردازند.
آمار و ارقام
گذشته از خدام حرم، شمار دیگری مسؤول و سرپرست و خدمتگزار در حرم شریف نبوی همواره وجود دارند که تعداد آنها در نوسان است.
120 تن از آنها در سه رشته به عناوین:
بوّاب، فرّاش و کنّاس انجام وظیفه می‌کنند.
گذشته از اینها، هر هفته تعداد 30 نفر به
ص: 201
عنوان موقت استخدام می‌کنند، که آنها را «وکلای خدمه» می‌نامند.
در گذشته شمار ائمه جماعت مسجدالنّبی 25 نفر حنفی، 12 نفر شافعی، یک نفر مالکی و یک نفر حنبلی؛ تعداد خطبا 20 نفر حنفی و 10 نفر شافعی؛ تعداد مؤذن‌ها به 35 نفر می‌رسید، که به نوبت انجام وظیفه می‌کردند. ولی تعداد آنها به دلایل مختلف افزایش یافته، که آمار برخی از مسؤولان حرم مطهر به شرح زیر است:
خطبا 46 نفر، امام جماعت 37 نفر، رییس 39 نفر، دربان 11 نفر، سقا 10 نفر، کنّاس 51 نفر، مسؤول تطهیر 7 نفر، قاری 31 نفر، فراش 628 نفر، و ...
(1) تعداد کلّ خادمان حرم مطهّر به یکهزار و چهل و شش نفر بالغ می‌باشد که همه آنها حقوق دریافت می‌کنند و با این حقوق زندگی خود را می‌گذرانند.افزون بر اینها، تعداد هزار نفر نیز به عنوان «ملازم» در کنار خدمه انجام وظیفه می‌کنند.***
1- مؤلّف پژوهشگر، اعداد و ارقام خدمه و حقوق‌بگیران حرم مطهر را با تفکیک عناوین و دقت کامل آورده است، از آنجاکه برای خواننده سودمند نبود و لذا با گزینش برگردان شد.
)