با این حال، وی در عباراتش هیچ سخنی از قرن المنازل به میان نیاورده، بلکه میقات نجدیان را در آن مسیر «قرن الثعالب» گفته است و چنانکه اشاره شد در روایات میقاتِ اهل طائف و نجد هیچ نامی از قرن الثعالب به میان نیامده و این نامگذاری تنها در آثار برخی از لغتنگاران دیده میشود که نادرستی آن بیان شد.
همچنین نویسنده کتاب «الرحله المقدسه»، به هنگام توصیف میقات اهل نجد و طائف، بیان کرده است که نام این مکان در زمان پیامبر، قرن المنازل یا وادی محرم بوده است.
خطا بودن این سخن نیز آشکار است؛ چنانکه اشاره کردیم «وادی محرم» نامی است که در کتابهای متقدمان یافت نمیشود تا چه رسد به زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله.
سوّمین شخصی که وادی محرم و قرن المنازل را یکی دانسته، عبدالحمید مرداد است.
وی در چندین مورد از کتابش، «رحلة العمر»، این دو اسم را نام یک مکان و همان میقات نجدیان و اهل طائف برشمرده است.
پاسخ این مدعا نیز با اندکی تأمل درکتاب وی آشکار میگردد؛ زیرا موارد متعددی را میتوان در این اثر یافت که گویای کم آگاهی و آشنا نبودن نویسنده با نامها و موقعیتهای جغرافیایی منطقه است. از این رو، به نظر میرسد که وی با مشاهده محرم شدن حاجیان در وادی محرم و تطبیق این موضوع با روایات میقات، این محل را همان قرن المنازل معرفی کرده است.
دومین قرینه یکی بودنِ این دو مکان، توصیفی است که این دو را کوهی مشرف بر عرفات برشمرده، که البته به منشأ و نادرستی این سخن اشاره کردیم.
و سومین شاهد آن است که در عبارات برخی جغرافیدانان آمده است: قرن المنازل میقات اهل یمن و در مسیر آنجا به مکه واقع شده است و لازمه این موضوع، قرار داشتن قرن در جنوب شرقی مکه و در نزدیکی «الهدا» و یکی بودن آن با وادی محرم است؛ زیرا یمن در جنوب مکه به سمت شرق قرار دارد و نمیتوان قرن المنازل را با «السیل الکبیر» که در شمال شرقی مکه است، یکی دانست.
در پاسخ این ادعا باید گفت: اولًا بیشتر فقیهان اهل سنت، قرن المنازل را میقات اهل نجد گفتهاند و عموم روایاتشان نیز شاهد آن است و دانشمندان امامیه نیز هم نظرند که قرن المنازل میقات اهل طائف است و بیشتر روایاتی که نقل میکنند، گویای این سخن است. البته در
ص: 82
روایات اندکی، قرن المنازل، میقات اهل یمن و نجدیان عقیق نیزگفته شده است؛ همچنان که برای اهل یمن، میقات یلملم نیز ذکر شده است.
جمع این روایات به دو گونه ممکن است؛ نخست آنکه میتوان گفت: این روایات شاهد آن است که ساکنان منطقه وسیع نجد از دو مکان می توانند محرم شوند؛ حاجیان شمال نجد همراه با اهل عراق از «عقیق» و حاجیان منطقه شرق نجد، از «قرن المنازل».
دوم آنکه برای حاجیان نجد، دو مسیر وجود دارد: یکی از «عقیق» به مکه است و دیگری از «قرن المنازل». به مانند همین سخن برای ساکنان یمن نیز گفته شده است؛ یعنی حاجیان یمنی برای رسیدن به مکه دو مسیر را میتوانند بپیمایند: یکی مسیر داخلی یمن که از «قرن المنازل» میگذرد و دیگری مسیر ساحلی، که از «یلملم» عبور میکند.
به این ترتیب، میقات بودن قرن المنازل برای حاجیانِ یمن، لازمهاش در جنوب شرقی مکه قرار داشتن آن و یکی بودن با وادی محرم نیست.
و افزون بر این، عبارات متعددی در آثار سفرنامه نویسان و دانشمندان جغرافیا یافت میشود که آشکارا مسیر حاجیان یمن را از «السیل» نعری کرده است.
همچنین برخی نویسندگان مسیر اهل یمن را از «نخله یمانیه» گفتهاند و «نخله یمانیه» نیز در شمال شرق مکه و نزدیک به «السیل» و جاده آن قرار دارد.
و بعضی دیگر در توصیف مسیر یمن به مکه، از «زیمه» و «سوله» نام بردهاند که این دو محل نیز، در کنار نخله یمانیه واقعاند.
و نیز در برخی نقلها، در مسیر یمن به مکه نام «چاه ابن المرتفع» و «المشاش» آمده که هر دو محلهایی نزدیک السیل میباشد. علاوه بر اینها، در آثار عدهای از معاصرین نیز تصریح شده که نام کنونی قرن المنازل «السیل الکبیر» بوده است.
از سوی دیگر قرائن و شواهد بسیاری وجود دارد که یکی نبودن «قرن المنازل» و «وادی محرم» را تأیید میکند؛ از جمله میتوان به آثاری اشاره کرد که جاده جبل کرا و مسیر الهدا (در کنار وادی محرم) به مکه را توصیف کرده و نام مکانهای این مسیر را آوردهاند و حال آنکه از قرن المنازل هیچ سخنی نگفتهاند.
خلاصهسخن آنکه، هیچیک از شواهد وقرائن ارائه شدهنمیتواند یکی بودن قرنالمنازل با وادی محرم را به اثبات رساند، بلکه تردیدی در جدا بودن این دو از یکدیگر نیست.
ص: 83
3. السیل الکبیر ...
السیل الکبیر منطقهای است میان مکه و طائف که با کوههای متعدد احاطه شده و از مرکز آن تا مکه، حدود 78 کیلومتر و از محلی که حاجیان در آن محرم میشوند تا این شهر 75 کیلومتر و فاصلهاش تا طائف 53 کیلومتر میباشد.
در گذشته، منزلگاه و استراحتگاهی در آن منطقه به پا بوده و امروزه به جای آن، میان دو نخله شامیه و یمانیه روستایی بزرگ با برخی مراکز دولتی به چشم میخورد.
سبب نامگذاری این منطقه به «السیل» وجود نهری است که در تمام سال، در آن جاری است. منطقه کوچک دیگری نیز به همین نام وجود دارد که آن را «السیل الکبیر» گویند.
از آثار پیشینیان و معاصران، قرائن و شواهد بسیاری در دست است که یکی بودن این مکان با میقات قرن المنازل را تأیید میکند؛ آنچنان که جای هیچ تردید باقی نمیگذارد؛ از جمله آنها کلمات پژوهشگران و دانشمندان و مردم منطقه است. با پژوهش در آثاری که در باره این منطقه نگاشته شده، عبارات بسیاری میتوان یافت که برخی با صراحت نام امروزین قرن المنازل را السیل الکبیر گفتهاند و بعضی نیز توصیفات و سخنانشان گویای آن است.
رشدی الصالح مینویسد: قرن المنازل در مسیر نجد و یمن قرار دارد و امروزه آن را السیل میگویند.
عبدالوهاب عزام نیز آورده است: «السیل» منطقه پهناوری است که اطراف آن را کوهها احاطه کردهاند. این منطقه در مسیر مکه و ریاض واقع شده و حاجیان نجد و طائف از آنجا محرم میشوند و در آن، روستای قرن المنازل قرار دارد که در کتابهای فقهی به عنوان میقات ساکنان نجد از آن نام برده شده است.
عبدالجبار و عبدالعزیز الرفاعی در بخشی از گزارش خود از عربستان می نویسند:
آنگاه به سمت السیل الکبیر رفتیم که در گذشته به قرن المنازل شهرت داشت و حاجیان طائف و نجد در آن محرم میشوند.
شیخ فرج عمران نیز نوشته است: محل احرامی که اکنون به السیل شهرت یافته، یکی از میقاتهایی است که پیامبر خدا برای ساکنان مناطق شرقی تعیین فرمود و همان است که قرن المنازل نامیده میشده و پیامبر آن را برای اهل طائف معین کرده است.
همچنین محمد طاهر کردی، حمد جاسر، عبداللَّه بن خمیس و ابن بلهید و بسیاری دیگر
ص: 84
به این موضوع تصریح کردهاند.
افزون بر این، در برخی سفرنامهها و گزارشهای نگارش یافته از این منطقه، نقل قولهای متعددی از ساکنان و آگاهان به نامهای این سرزمین آمده که گویای یکی بودن السیل الکبیر امروزین با قرن المنازل گذشته است.
در آثار دانشمندان جغرافیای پیشین نیز، که به تعیین موقعیت جغرافیایی قرن المنازل پرداختهاند، توصیفات و خصوصیاتی دیده میشود که با مشخصات جغرافیایی وادی محرم هیچ تناسبی نداشته، بلکه با خصوصیات السیل الکبیر برابری دارد و این خود شاهدی است گویا بر یکی بودن این دو مکان. از جمله این وصفها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
صبح الأعشی، ابن قدامه و ابن خردادبه در توصیف مسیر مکه به قرن المنازل، از محلی با نام «چاه ابن مرتفع» یاد کردهاند. این محل امروزه در مسیر حاجیان عراق به مکه و اکنون مجاور جاده السیل و به دور از وادی محرم قرار دارد.
همچنین از عبارتی که در معجم البلدان، مراصد الاطلاع، المصباح المنیر و برخی منابع دیگر آمده، چنین بر میآید که قرن المنازل در «نخله یمانیه» یا نزدیک آن بوده است و از آن جهت که «نخله یمانیه» در شمال مکه و در مسیر عراق و با فاصله زیاد از وادی محرم قرار گرفته، نمیتوان قرن المنازل را با وادی محرم یکی دانست، بلکه منطقهای که در این حوزه و در مسیر نخله یمانیه واقع شده، السیل الکبیر است.
افزون بر این، در آثار پیشینیان، قرن المنازل در نزدیکی «زیمه» و «سوله» و در مسیری که از آن دو مکان میگذرد وصف شده است و «زیمه» و «سوله» دو آبادی در نخله یمانیه است.
همچنین در مسیر طائف به قرن المنازل و مکه، از مکانی به نام «مشاش» نام برده شده و «مشاش» محلی است در مسیر جاده السیل الکبیر و میان مکه و شرائع (حنین) قرار دارد.
همچنین در مسیر قرن المنازل به طائف، از گردنه یا مکانی کوهستانی به اسم «بوباه» یاد شده است. این محل که امروزه «بهیته» نامیده میشود، در بخش فوقانی نخله یمانیه و در نزدیکی جاده السیل الکبیر واقع است.
علاوه برموارد بالا، قرینهها و نمونههای متعدد دیگری نیز موجود است که به جهت اختصار، در این نوشتار ذکر نگردید، که نمیتوان پذیرفت میقات قرن المنازل وادی محرم باشد بلکه تنها با یکی بودن این میقات با السیل الکبیر امروزین تناسب دارد.
ص: 85
4. راههای ارتباطی ...
یکی دیگر از راههای شناخت موقعیتِ «قرن المنازل»، بررسی مسیرهای ارتباطی میان طائف و مکه است که آشکارا یکی بودن آن را با «السیل الکبیر» امروزین به اثبات میرساند.
در ادامه برای تأیید بیشتر موضوع به بررسی برخی از این راهها می پردازیم:
الف: مسیر قرن، همان مسیر حرکت کاروان هاست
از جمله اموری که یکی بودن قرن المنازل را با السیل الکبیر تأیید میکند، نامی است که برخی سفرنامه نویسان بر مسیر السیل نهادهاند.
محمد صادق پاشا و البتنونی و بعضی دیگر، در سفرنامههای خود این مسیر را «راه کاروان»، «جاده» و «مسیر شتران» نامیدهاند. پر واضح است که بیشتر حاجیانِ این مسیر، از مناطق دور دست؛ مانند عراق و بحرین ونجد میآمدهاند و به سبب طولانی بودن مسافت تنها میتوانستهاند از برای حمل بارهای خود از شتر استفاده کنند. از سوی دیگر مسیر وادی محرم به سبب گذر از کوههای کرا، راهی سنگلاخ، سخت و دارای گردنههای باریک بوده که برای عبور شتران و کاروانها کار را بس دشوار مینموده و در عوض راه یمانیه- که از السیل عبور میکند- مسیری آسان و بدون مشکل بوده که امکان تردد کاروانهای متعدد و شتران آنها را داشته است
ب: آسان بودن مسیر السیل
افزون بر این، نقل شده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مسیر غزوهای که به طائف داشتند، همراه با سپاهیان، از قرن المنازل عبور کردهاند. بی تردید هر فرمانده لشکری جز در شرایط خاص، سعی میکند سپاهیان خود را از مسیری به میدان کارزار منتقل کند که توان کمتری از آنان هدر رود و صدمه کمتری را متحمل شوند و با وصفی که از مسیر وادی محرم و الهدا آوردیم، مسلّما پیامبر خدا از راه السیل که از گردنهها و مشکلات آن مسیر عاری بوده، عبور نمودهاند.
همچنین آسان بودن گذر از مسیر السیل و سختی و دشواری راه کرا در آثار جغرافیدانان و سفرنامه نویسان آشکارا دیده میشود.
از جمله عبدالحمید مرداد در توصیف این دو راه، گذر از مسیر کرا را به سبب دشواری راههای کوهستانی آن، تنها با کمک قاطر و الاغ ممکن دانسته است.
ص: 86
محمد صادق پاشا در «الطائف» و عیاشی در «ماء الموائد» ملک عبداللَّه در «مذکراتی» و عبداللَّه بن خمیس در «المجاز بین الیمامه و الحجاز» نیز به سختی راه وادی محرم و آسانی مسیر السیل تصریح نمودهاند.
علاوه بر بررسی موقعیت جغرافیایی راهها، محاسبه مقدار مسافتهای میان قرن المنازل تا مکه از یکسو و تا طائف از سوی دیگر و مقایسه آن با مقدار مسافتهای وادی محرم تا این دو شهر شواهد مفید دیگری را بر یکی بودن قرن المنازل با السیل الکبیر به دست میدهد.
5. پاسخ به چند ابهام ...
1. برخی گفتهاند: «السیل» همان میقات ذات عرق است و این ادعا را به عبداللَّه بن باز (مفتی سابق عربستان) نسبت داده و نقل کردهاند که وی در چاپ اول مناسک خود گفته است:
«السیل، همان ذات عرق است و قرن المنازل همان الهدا است.» اما در چاپهای بعد نظر خود را تغییر داد و السیل را با قرنالمنازل یکی دانست.
گرچه ما ناقل این سخن و مصدر آن را نیافتیم اما با فرض درستیِ این نقل، پاسخ آن روشن و آشکار است؛ نخست آنکه تغییر نظر شیخ در چاپهای بعد، بهترین شاهد بر نادرستی ادعای اول اوست و دوم آنکه گرچه ایشان عالم بزرگ عربستان و از فقهای سلفیون بوده، اما از آنجا که تعیین موقعیت جغرافیایی، از مسائل فقهی به شمار نمیآید و در حیطه دانش جغرافیا است، اظهار نظر در باره آن، نیاز به آگاهی و تخصص در این حیطه دارد که شیخ به این تخصص شهرتی نداشته است.
و افزون بر این، چنانکه پیشتر ملاحظه کردید، دلایل و شواهدی که ارائه کردیم، آشکارا بر خلاف این ادعا است.
همچنین ملک عبداللَّه بن الحسین، به هنگام توصیف مسیر کاروانهای مکه به طائف، از زیمه و سوله و ذات عرق نام میبرد و نام کنونی آن را السیل میداند.
اما آنچه ملک عبداللَّه در کتاب خود آورده، علاوه بر تعارض با کلام دانشمندان و محققان و جغرافیدانان، که بدان اشاره کردیم و مخالفت با دلایل یکی بودنِ قرن المنازل و السیل مشکل دیگری نیز دارد؛ زیرا ذات عرق در مسیر مکه به طائف نیست بلکه در مسیر مکه به عراق قرار دارد و البته این دو مسیر در مشاش از نخله یمانیه به هم می پیوندند و احتمالا به
ص: 87
سبب نزدیک بودن السیل با ذات عرق، این دو یکی دانسته شده است.
گفتنی است که مسیر مکه به طائف به دو گونه است:
الف: مکه، شرایع (حنین)، سوله، زیمه، السیل الکبیر (قرن المنازل)، مشاش، طائف.
ب: مکه، منا، مزدلفه، عرفه، نعمان، جبل الکرا، الهدا (وادی محرم)، طائف.
و اما ذات عرق در شمال غربی قرن المنازل و شمال شرقی مکه و در مسیر عراق قرار گرفته است.
مسیر مکه به عراق: مکه، مسلخ، غمره، ذات عرق، بستان، مشاش.
همچنین با بررسی موقعیت جغرافیایی ذات عرق و السیل و دقت نظر در نقشههای ترسیم شده از این دو محل و همچنین بررسی اقوال جغرافیدانان، یکی نبودن و فقط نزدیک بودن این دو مکان به روشنی آشکار میگردد.
برآنیم تا محل دقیق «قرن المنازل» را مشخص کنیم تا آشکار شود که قرن المنازل در «وادی محرم» و نزدیک «الهَدا» واقع شده یا همان مکانی است که امروزه «السیل الکبیر» نامیده میشود و یا ...
خلاصه سخن آنکه: به فرض پذیرفتن این ادعا، السیل الکبیر یا میقات قرن المنازل است و یا ذاتعرق؛ و در هر دو صورت یکی از میقاتهای پیامبر خدا است که از منظر فقاهتی محرم شدن در هر یک از آن دو صحیح و جایز است. اما الهدا (وادی محرم) چنانچه همان میقات قرن المنازل باشد (که اثبات کردیم که نیست) احرام از آن جایز است و اگر چنین نباشد محاذی میقات خواهد بود که محرم شدن از آن صحیح نیست، مگر به حکم فقیهانی که احرام را از محاذی روا دانستهاند.
2. همچنین برخی جاده السیل را نوساز دانسته و از این رو مسیر قدیم حاجیان را جاده الهدا و در نتیجه مکان محرم شدن را نیز همان وادی شمردهاند.
نادرستی این مدعا با مراجعه به آثار دانشمندان جغرافیدان پیشین، که راههای مکه به طائف را توصیف نمودهاند، به روشنی آشکار میگردد؛ زیرا که نگاشتههای آنان از گذشته دور مسیر کاروانهای جاده یمانیه (نخله یمانیه) بوده که امروز همان جاده السیل است.
ص: 88
3. همچنین بعضی نویسندگان معاصر کوشیدهاند که الهدا (وادی محرم) را داخل در قرنالمنازل معرفی کنند، به این صورت که تمام آن منطقه را قرنی دانستهاند که قرن المنازل در قسمت پایین و وادی محرم در بخش بالای آن قرار گرفته است و مدّعی شدهاند که بر هر یک از دو منطقه «السیل الکبیر» و «وادی محرم» نام قرنی که میقات شرعی است اطلاق شود و از این رو وادی محرم میقاتی مستقل نیست بلکه داخل در قرن المنازل است و قرن بر تمام این وادی گفته میشود؛ چه از مسیر السیل الکبیر به آن وارد شویم، چه از مسیر الهدا.
پاسخ این است که در آثار پیشینیان، هیچ سخن یافت نمیشود که وادی قرن المنازل را بر وادی الهدا و جبل کرا که در آنجا قرار دارد، شامل بداند بلکه شواهد گویای مجاورت قرن المنازل با نخله یمانیه است و اطلاق قرن بر وادی محرم سخنی غیر مشهور و نادرست است.
همچنین تمام شواهدی که برای تعیین موقعیت جغرافیایی میقات پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ارائه کردیم، بر قرار داشتن این میقات در بخش پایین وادی اشاره دارد و سخنی از بخش بالای آن و وادی محرم در میان نیست.
خلاصه سخن آنکه، بی تردید ملاک و مبنای تعیین دقیق «میقات قرن المنازل» تنها کلمات پیشینیان است که بر یکی بودن آن با «السیل الکبیر» امروزین گواه است.
پینوشتها: