صحرای عرفات و دیگر همایش‌ها و گردهمایی‌های بعثه، به خوبی و بی هیچ مشکلی اجرا و برگزار گردید.
: ویژگی‌های حج 84 را بیان فرمایید.
آقای ری‌شهری: می‌توان گفت حجّی که گذشت، دارای پنج ویژگی مهم بود؛ ویژگی‌های سیاسی، فرهنگی، تبلیغی، اطلاع رسانی و اجرایی:
خوشبختانه تحوّلات جدید در سیاست خارجی ایران و پافشاری بر ادامه تحقیقات هسته‌ای و برخوردار شدن ایران اسلامی از استفاده صلح آمیز هسته‌ای، خوشحالی و سرور خاصّی را در مسلمانان جهان به وجود آورده بود که در دیدارها و ملاقات‌های مختلفِ اینجانب و دیگر اعضای محترم بعثه با دیگر مسلمانان، بسیار مشهود بود.
از سوی دیگر، حضور حجّاج شیعه عراقی در حج و نیز شیعیان لبنان و پاکستان و افغانستان در این مراسم الهی و سیاسی، موجب گردید تا تحرکات برخی از جریان‌های افراطی مخالف، خنثی شود و همسویی آنان با روش‌ها و سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران پررنگ‌تر و بیشتر گردد. همچنین در حج 84، مراسم برائت از مشرکان بهتر از سال پیش برگزار شد و برای نخستین بار به‌طور مستقیم از صدا و سیمای جمهوری اسلامی پخش گردید و شبکه العالم نیز آن را به زبان عربی برای مخاطبان خود پخش کرد.
پیام مقام معظّم رهبری به مسلمانان نیز به 14 زبان ترجمه و نشر یافت.
در حجی که گذشت، جلسات عمومی بعثه تقریباً همه روزه و در منا هر شب برگزار گردید و در آن، سخنرانان و شخصیت‌های علمی و روحانی برای مردم به ایراد سخن می‌پرداختند. این مراسم که همراه با مرثیه‌سرایی برای اهل‌بیت عصمت و طهارت بود، با استقبال گرم زائران روبه‌رو گردید. علاوه بر آن، تعدادی از سخنرانان نیز به مجتمع‌های مسکونی محل استقرار زائران ایرانی اعزام می‌شدند که هر چند کاروان در
ص: 152
یکجا تجمع کرده، از سخنرانان بهره می‌گرفتند.
تشکیل شوراهای فرهنگی و گروه‌های ارشاد در کاروان‌ها، حرکت مثبت و رو به رشدی داشت که با برنامه‌ریزی‌های انجام شده، در گسترش فعالیت‌های مذهبی و فرهنگی و پرکردن اوقات فراغت زائران بسیار مؤثر بود. رویکرد زائران به قرائت و ختم قرآن، ختم صلوات، برگزاری مسابقات فرهنگی و مانند آن، در بهبود رفتار مذهبی زائران، نقش بسزایی داشت.
روند بهسازی آموزش روحانیون و جذب خانم‌های معین برای تغذیه معنوی بانوان نیز در حج گذشته همچنان ادامه یافت.
3- ویژگی‌های تبلیغی
در حج 84، هفت همایش بین المللی، با موضوعات «زن و خانواده»، «تقریب»، «قدس»، «اهل بیت»، «فرهنگیان»، «عالمان شیعه» و ایرانیان خارج از کشور و 5 همایش داخلی مانند همایش «روحانیان»، «گردهمایی ارشاد» و مانند آن داشتیم که بیشترین محور مباحث این همایش‌ها موضوع «پیوند قرآن و عترت» بود و در زمینه‌های تبلیغی تأثیر بسزایی داشت.
4- ویژگی‌های خبر و اطلاع‌رسانی
گروه‌های اعزامی صدا و سیما تلاش‌های خوبی را در زمینه اطلاع‌رسانی داشتند و 214 مورد گزارش مکتوب، 4721 دقیقه گزارش صوتی و 2064 دقیقه گزارشی تصویری به ایران فرستادند. مراسم برائت را به‌طور زنده از شبکه‌های اوّل سیما، شبکه تلویزیونی اینترنتی لبیک، شبکه خبر، العالم و سحر برای سراسر جهان پخش کردند.
نشریه زائر با مدیریت جدید، اقدام به نشر روزانه زائر، به مدت 45 روز نمود و علاوه بر آن، برای نخستین بار نشریه صفا «ویژه روحانیون» و مروه «ویژه بانوان» و دلیل کاروان «ویژه مدیران کاروان‌ها» به صورت نوبتی و هر چند روز یک‌بار منتشر شد.
پایگاه‌های اینترنتی بعثه و سازمان حج در بخش اطلاع رسانی، فعالیت‌های خوبی داشتند. پایگاه Hajj. ir، و نیز «Al- hajj. com» و «Iranhadj. org» نزدیک به 124 هزار مراجعه کننده در موسم داشت.
امور خبری بعثه و مؤسسه علمی- فرهنگی مشعر، ضمن ضبط برنامه‌ها و پخش
ص: 153
وسیعی از فعالیت‌های بعثه را به دستگاه‌های اطلاع رسانی داخلی و خارجی منعکس می‌کردند.
5- ویژگی‌های اجرایی
در زمینه‌های اجرایی و مسائلی مانند مسکن، حمل و نقل و نیز بهداشت و درمان، بحمداللَّه کارها روان‌تر پیش می‌رفت و نسبت به گذشته از بهبود نسبی برخوردار بود.
مشکلاتی که در زمینه حمل و نقل درون شهری در سال گذشته در مکّه داشتیم امسال بسیار کمتر شده بود. در مدینه هم که بسیار روان و بدون مشکل بود، حمل و نقل ایام تشریق نیز بهبود نسبی یافته بود و ما امیدواریم در سال آینده بتوانیم با همکاری دولت عربستان، از روشی که برای زائران اندونزی اجرا می‌شود بهره بگیریم تا زائران زودتر به مشعر برسند.
طرح پخت متمرکز در حج گذشته گسترده‌تر شد در مدینه تمامی کاروان‌ها تحت پوشش قرار گرفتند و در مکّه نیز به حدود 63% یعنی دو برابر سال قبل از آن توسعه یافت.
78% از زائران ایرانی در مدینه، در منطقه مرکزی اسکان یافتند که 13% نسبت به سال گذشته افزایش یافت و امیدواریم در سال آینده بیشتر هم بشود.
طرح قربانی نیز بحمد اللَّه به گونه‌ای برگزار گردید که حدود 75% زائران در روز دهم (عید قربان) و بقیه در روز یازدهم قربانی کردند و 108 ذابح ایرانی نیز انجام ذبح را به عهده داشتند که بخشی از گوشت‌ها نیز پس از حج برای لبنان ارسال می‌شود. بنابر این می‌توان گفت با ویژگی‌های ذکر شده، حج سال 84 یکی از بهترین مراسم حج ایرانیان در مدّت تصدّی سرپرستی حجاج توسط اینجانب بود.
: وضعیت ترکیب سنّی و تحصیلی زائران حج تمتّع در سال 84 چگونه بود و چه تفاوت‌هایی با آن سال داشت؟
آقای ری‌شهری: طبق آماری که عربستان اعلام کرد، در حج سال 84، حدود 594، 130، 2 نفر به حج مشرف شده بودند و از این تعداد، حدود 47، 573 نفر از داخل عربستان و نزدیک به 1557447 نفر نیز حجاج سایر کشورها را تشکیل می‌دادند و از میان آنان،
ص: 154
حدود 89548 نفر زائر و حدود 6267 نفر مجموعه عوامل خدماتی را تشکیل می‌دادند؛ اعم از مدیر، روحانی، خدمه کاروان‌ها، اعضای بعثه و ستاد، گروه خبری صدا و سیما، هیأت پزشکی، قاریان قرآن، هواپیمایی، افراد تحت پوشش طرح قربانی و نیز آشپزخانه‌های پخت متمرکز.
حدود 1500 نفر نیز خارج از تشکیلات حج و زیارت، با عناوین: بازرگان، کارکنان نمایشگاه‌ها و مانند آن بودند که خودشان به‌طور مستقیم از عربستان ویزا گرفته و به حج مشرّف شده بودند.
از مجموع زائران ایرانی 8/ 49% را مردان و 2/ 50% را زنان تشکیل می‌دادند. گفتنی است، در سال 84 حدود 2000 نفر به تعداد زائران حج تمتّع افزوده شده بود، امّا از نظر ترکیب سنّی و تحصیلی تفاوت و تغییر قابل توجّهی دیده نمی‌شد.
گروه سنّی سال 83 سال 84
تا 20 سال 132 151
از 21 تا 30 1649 1802
از 31 تا 40 11891 11701
از 41 تا 50 26579 26953
از 51 تا 60 13037 24531
از 61 تا 70 15889 15934
بالای 70 سال 8523 8470
جمع کل 87690 89541
: جناب‌عالی دیدارهای زیادی با رؤسای بعثه‌های کشورهای مختلف داشتید، این دیدارها را چگونه ارزیابی می‌کنید و چه نتایجی دربرداشته است؟
آقای ری‌شهری: با مسؤولان 11 بعثه و نیز هیأت‌های گوناگون از مسلمانان کشورهای مختلف دیدار داشتم. این دیدارها چه در سال گذشته و چه در سال‌های پیش از آن، مفید و سودمند بوده است. پیوند دولت و ملّت ما را با دیگر مسلمانان مستحکم‌تر
ص: 155
می‌کند. از دیدگاه‌های همدیگر آگاه شده، تبادل نظرهایی با هم می‌کنیم.
در ملاقات‌ها؛ چه رؤسای بعثه‌ها و چه دیگر زائران، بیشتر از مواضع ضدّ امپریالیستی و ضدّ صهیونیستی اخیر رییس جمهور کشورمان اظهار خوشحالی می‌کردند. برخی‌ها می‌گفتند: پیش‌بینی‌های حضرت امام خمینی قدس سره در باره شوروی سابق و فروپاشی کمونیزم و نیز سقوط صدام کاملًا تحقّق یافت و اظهار امیدواری می‌کردند که این وضعیت در مورد آمریکا نیز تحقّق یابد و این حکومت فاسد نیز در سراشیبی سقوط قرار گیرد.
در حجّ گذشته، نسبت به سال‌های پیش از آن، نکاتی برجسته‌تر می‌نمود، و آن این‌که در مراجعاتی که افراد و گروه‌ها به بعثه داشتند، بیشتر در باره مهدویت و آینده بشر می‌پرسیدند. پرسش‌هایی نیز در مورد تشیع و عقاید شیعه داشتند و مطالبی در باره فقدان رهبری در جهان اسلام می‌گفتند و اظهار می‌کردند که ایران باید برای هماهنگ کردن جهان اسلام دقیق و با تدبیر برنامه‌ریزی کند و ... این‌ها نکات مثبتی بود که در دیدارها مطرح می‌شد. البته در مورد برخی رفتارها هم، که در جوامع شیعی، از بعضی سر می‌زند؛ مانند قمه زنی، اظهارات منتقدانه‌ای داشتند. در باره شبهات دینی و تفاوت‌های عقاید شیعی و سنّی و برخی اعتقادات پیروان اهل‌بیت علیهم السلام پرسش‌هایی
ص: 156
مطرح می‌شد و این گوشزد و هشداری است به مراکز علمی و پژوهشی کشور، به‌ویژه اصحاب رسانه و صدا و سیما که باید در این رابطه گام‌های مؤثرتری بردارند و نه تنها زبان فارسی، که به زبان‌های مختلف این مسائل را به گوش دیگر مسلمانان برسانند. به نظر می‌رسد؛ چه در مجله «میقات الحج» و چه از طریق سایت و نیز از طرق دیگر، باید این اطلاع رسانی انجام گیرد.
در رابطه با جایگاه و مصادیق اهل‌بیت علیهم السلام نیز پرسش‌هایی می‌شد. جایگاه زنان، انرژی هسته‌ای، اقلیّت‌های مذهبی در ایران و ... نیز از مسائلی بود که در باره آن‌ها هم می‌پرسیدند. در زمینه شبهات و نیز مسائل سیاسی و فرهنگی باید گام‌های بلندتری برداشته شود و در جهت اطلاع رسانی و روشنگری اذهان مسلمانان تلاش بیشتری صورت گیرد.
: بعثه مقام معظم رهبری، همایش‌های مختلفی در موسم حج برگزار می‌کند، برگزاری این همایش‌ها تا چه حد ضرورت دارد و تاکنون چه دست‌آوردهایی داشته است؟
آقای ری‌شهری: پیش از این، نام همایش‌هایی را که در حج گذشته داشتیم ذکر کرده‌ام، تنها همایشی که در حج 84، برای نخستین بار برگزار شد، همایش عالمان شیعه بود که به نظر رسید کاری است لازم و ضروری و از این طریق، می‌توان با مشکلات آن‌ها در دیگر کشورها آشنا شد و برای حل مشکلاتشان و انتقال پیام نظام مقدس جمهوری اسلام به آنان اقدام کرد.
معلوم است که در مورد لزوم همایش‌ها و دستاوردهای آن، نباید اغراق شود و بگوییم که دستاوردهای بسیار بالایی دارد، چنین ادعایی هم نداریم، لیکن معتقدیم با توجّه به این‌که علمای جهان اسلام در موسم حج حضور پر رنگی دارند و در این همایش‌ها هم به صورت فعال شرکت می‌کنند، پیام این همایش‌ها هم در شعاع قابل توجهی است و دستاوردهای خوبی به دنبال داشته و دارد؛ مثلًا همین‌که ما بتوانیم در کنار خانه خدا همایش قدس برگزار کنیم و پیام مظلومیت مردم فلسطین را به گوش جهان اسلام برسانیم، خود دستاورد مهمّی است. هر چند کار پژوهشی گسترده‌ای در
ص: 157
این باره لازم است که هنوز صورت نگرفته است.
همچنین مسأله تقریب مذاهب اسلامی و حضور عالمان شیعی و سنّی و تجمّع آن‌ها در کنار خانه خدا، کاری تبلیغی ارزشمند است که در برابر توطئه‌های تفرقه‌انگیز انجام می‌شود.
هر چند ما معتقد نیستیم که این همایش‌ها می‌تواند تفرقه‌ها را برطرف کند، امّا دست کم گامی است در راه نزدیک کردن مسلمانان به یکدیگر.
دیگر همایش‌ها نیز در شعاع تلاش‌هایی صورت می‌گیرد و افراد حاضر در آن‌ها، دستاوردهای تبلیغیِ خوبی، هم برای اهداف همایش‌ها و هم برای جمهوری اسلامی دارد.
: برگزاری مراسم دعای کمیل و نیز برائت از مشرکان چگونه بود و ارزیابی جناب‌عالی از آن چیست؟
آقای ری‌شهری: مراسم دعای کمیل به خوبی و بدون مشکل برگزار شد، هر چند مقامات امنیتی عربستان در مذاکراتی که با مسؤولان حج و زیارت داشتند، موافقت کتبی نکرده و نگران بودند که برخی گروه‌های تندرو، که با عربستان هم مشکل دارند، کارهای ایذایی انجام دهند، لیکن با توجّه به تأکید جمهوری اسلامی و مقام معظّم رهبری نسبت به این موضوع، ما به آنان اهمیت موضوع را منتقل کردیم که بالاخره به صورت شفاهی موافقت کردند دو جلسه دعای کمیل در مدینه قبل و دو دعای کمیل نیز در مدینه بعد برگزار کنیم و انصافاً هم همکاری خوبی کردند.
در مورد مراسم برائت نیز، به دلیل پخش مستقیم مراسم، برجستگی خاصّی نسبت به سال‌های قبل پیدا کرد.
: حرکت‌های ایذایی و فعالیت‌های تبلیغی وهّابیان در سال جاری چگونه بود و ارزیابی شما از آن، چیست؟
آقای ری‌شهری: متأسفانه در سال‌های اخیر حرکت‌های ایذایی وهّابیان و گروه‌های تندرو سلفی، نسبت به گذشته بیشتر شده است. هر چه ارتباط دو کشور ایران و عربستان بیشتر می‌شود، این حرکت‌های ایذایی شدت می‌یابد؛ چرا که جریان وهابیت و سلفی‌گری در
ص: 158
جهان و نیز در کشور عربستان، به دلیل انحرافات عقیدتی و عملی که با ریختن خون بی‌گناهان و انفجار و کشتار مسلمانان همراه بوده، به شدّت در حال انزوا قرار گرفته است. از این رو نسبت به روحانیان و زائران ما این حرکت‌ها تا حدودی تشدید شده است. البته ما نیز چه از طریق بعثه و سازمان و چه از طریق وزارت امور خارجه و سفارت ایران در عربستان، اعتراض خود را به مسؤولان مربوطه در کشور میزبان منتقل کرده‌ایم.
آن‌ها نیز در مذاکره می‌گفتند که ما هم با این گروه‌ها مشکل داریم. در مواردی هم برخورد داشته‌اند، لیکن ما انتظار داریم برخورد جدّی‌تری با آن‌ها صورت بگیرد تا مسلمانان در حرمین شریفین با امنیت بیشتری بتوانند مناسک حج و اعمال و عبادات خود را انجام دهند.
البته ما می‌توانیم با این افراد برخورد کنیم، لیکن احساس می‌کنیم برخورد فیزیکی با آنان، نه تنها مشکل را حل نمی‌کند، بلکه مشکلات جدیدتری را به وجود خواهد آورد که به مصلحت اسلام و دو کشور نیست؛ زیرا ما در حج به دنبال وحدت هستیم و نباید کارهایی که موجب تفرقه می‌شود، صورت بگیرد، لذا ما پیشنهاد کردیم اوّلًا: افراد تندرو و متعصب را در بقیع و مسجد النبی نگذارند و ثانیاً: مأمورانی را در آنجا داشته باشند تا با کسانی که با زائران رفتارهای نامناسب دارند برخورد کرده، مشکل را همانجا حل کنند.
البته زائران ما نیز باید از کارهایی که به این حساسیت‌ها دامن می‌زند و یا آن‌ها را تشدید می‌کند خودداری کنند.
: با توجّه به انتخاب شعار «پیوند قرآن و عترت» در حج سال 84، اکنون ارزیابی جناب‌عالی از میزان تحقّق اهداف آن، چیست؟
آقای ری‌شهری: هر چند تلاش‌های خوبی برای محور قرار گرفتن موضوع «پیوند قرآن و عترت» صورت گرفته لیکن ارزیابی بنده این است که ما در تحقق اهداف چندان موفق نبوده‌ایم. این عدم موفقیت شاید از آن‌رو است که موضوع به‌گونه‌ای نبود که بتوان مجموعه فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی را حول محور آن قرار داد و یا تلاش لازم
ص: 159
صورت نگرفت. به هر حال، موفقیت در این زمینه نسبی بوده است. البته تجربه‌ای بود برای سال جاری که از سوی مقام معظّم رهبری، سال پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله اعلام شده و ما موضوع حرکت فرهنگی و تبلیغی سال‌جاری را «سیره اخلاقی و عملی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله» انتخاب کرده‌ایم. پس باید بکوشیم این شعار، پوشش وسیعتری در مجموعه فعالیت‌های بعثه پیدا کند و بحمداللَّه در این زمینه تلاش‌هایی هم در معاونت آموزش و پژوهش بعثه صورت گرفته است که برنامه‌های در نظر گرفته شده پیاده شود و بتوانیم در تحقّق این شعار در حجّ موفق‌تر باشیم.
: مشکلاتی امسال در آغازین روزهای اعزام زائران به عمره پیش آمد. لطفاً بفرمایید ریشه این مشکلات چه بود و چه گام‌هایی برای حلّ آن برداشته شده است؟
آقای ری‌شهری: معمولًا همه ساله در آغاز عملیات عمره با مسائل و مشکلاتی روبه‌رو هستیم که در روزهای نخستِ راه‌اندازی عملیات، این مشکلات خود را نشان می‌دهد.
لیکن در سال‌جاری مقداری بیشتر شد و دلیل آن هم این بود که وزارت حج کشور عربستان، علی‌رغم توافق‌های دو جانبه، که قرار بود کاروان‌های عمره از 25/ 12/ 84 به عربستان اعزام شوند، به دلیل مشکلات داخلی خودشان، اعلام کردند که زائران را با دو هفته تأخیر خواهند پذیرفت.
با توجّه به هماهنگی‌های به عمل آمده در ثبت نام زائران و برنامه‌ریزی‌های گروهی از زائران که می‌خواستند از تعطیلات نوروز استفاده کنند و به عمره مشرّف شوند، طبیعی بود که پس از اعلام این تصمیم مشکلاتی پدید آید. از سوی دیگر ما به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کرده بودیم که عدالت رعایت شود و زائران ثبت‌نام شده اعزام شوند و مانند سال‌های گذشته، نباشد که افرادی خاص و برخی مسؤولان کشور بتوانند از این فرصت استفاده کنند. لیکن متأسفانه این پیش‌بینی تحقّق نیافت و وزارت حج عربستان اعزام زائران را دو هفته به تأخیر انداخت، امّا به تعدادی از مسؤولان و نیز برخی از کسانی که همه ساله از این فرصت استفاده می‌کنند، ویزا دادند و در نتیجه این‌ها به عمره رفتند امّا ثبت‌نام کنندگان از رفتن باز ماندند.
ص: 160
پس از راه‌اندازی عمره نیز ویزاها منظم نبود و طبق‌گزارشی که مسؤولان عمره به اینجانب دادند، ویزای حدود 30% از زائران با تأخیر می‌آمد، گاهی مثلًا ویزای شوهر آمده، ویزای زن نیامده بود یا تعدادی از یک مجموعه ویزا داشتند و تعدادی دیگر فاقد ویزا بودند و این مسأله، مشکلاتی را هم برای سازمان حج و زیارت و هم برای مردم به وجود آورد که اخیراً سفارت عربستان برای رییس سازمان حج نامه‌ای فرستاده و رسماً این مطلب را پذیرفته است که مشکل از طرف آن‌ها بوده است.
به هر حال این موضوع را ما در شورای عالی حج مطرح خواهیم کرد و خواهیم خواست که وزارت امور خارجه برای سال آینده به‌طور جدّی با این مشکل مقابله کند و اگر قرار است کسی در ایام نوروز مشرّف شود، حتماً از زائران و مردم ثبت نام کننده باشند، نه از افرادی که به نوعی به مسؤولان و یا سفارت عربستان دسترسی دارند.
: اخیراً حضرت‌عالی سفری به عتبات عالیات داشتید، ارزیابی شما از وضعیت عراق چیست؟ و برای آینده عراق چه پیش‌بینی‌هایی دارید؟
آقای ری‌شهری: اوضاع عراق به نظر من قابل پیش‌بینی نیست. شرایط سختی که اشغالگران برای مردم عراق به وجود آورده‌اند، زندگی را بر مردم بسیار سخت کرده است. آن‌ها نه تنها برای رفاه و امنیت مردم کاری صورت ندادند بلکه خود در بی‌نظمی‌ها و ناامنی‌ها دخیل‌اند و با دخالت‌های بی‌جای خود نمی‌گذارند حکومت عراق استقرار یابد و نظم و قانون را حاکم کند، امّا علی‌رغم همه این مشکلات، ما امیدواریم که اشغالگران هر چه زودتر عراق را ترک کنند و مردم عراق آینده خوبی داشته باشند.
: زائران ایرانی با چه مشکلاتی روبه‌رو هستند و برای حلّ آن‌ها چه اقداماتی صورت داده‌اید؟
آقای ری‌شهری: گرچه سفر من، یک سفر شخصی و زیارتی بود، لیکن در عین حال مردم مکرّر به اینجانب مراجعه و مشکلات خود را مطرح می‌کردند. زائران در مرز، زیاد معطل می‌شوند. امکانات موجود در مرز مهران پاسخگوی حجم زائران؛ به‌ویژه در روزهای ازدحام نیست. زائران برای رفت و آمد در فاصله میان دو مرز دچار مشکل
ص: 161
هستند. زیاد معطل می‌شوند و برخوردهای نامناسب مأموران عراقی، کمبود فضاهای مسقف و سرویس‌های بهداشتی، عدم رعایت بهداشت و نظافت، پایین بودن کیفیت غذا و ارائه نکردن خدمات در زمینه مسکن و ... برخی از مشکلاتی است که زائران با آن روبه‌رو هستند. به همین دلیل بلا فاصله پس از مراجعت از عراق، از مسؤولان ذی‌ربط دعوت کرده، جلسه‌ای تشکیل دادیم و مشکلات را با آن‌ها در میان گذاشتیم و تصمیم گرفته شد که:
* ساختمان‌های مناسبی برای اسکان زائران در مرز مهران احداث گردد. اماکن مرزیِ موجود، به تجهیزات رفاهی لازم مجهز شوند. ایستگاه‌های بازرسیِ مرزی افزایش یابد. جاده میان دو مرز آسفالت و برای تردّد زائران وسیله نقلیه‌ای گذاشته شود.
* با مقامات عراقی در زمینه مشکلات آن‌سوی مرز صحبت شود تا برای حلّ آن‌ها چاره‌اندیشی به عمل آید.
* در منطقه کوت عراق، که مردم از نبود امکانات گله‌مند بودند، لازم است دولت عراق امکانات بیشتری را فراهم سازد. همچنین با مسؤولان عراقی برای احداث هتل‌های مناسب، جدید و بهداشتی، مذاکره به عمل آید و با سرعت تصمیم گیری شود تا در آینده نزدیک، ان‌شاءاللَّه حجم مشکلات کاهش یابد و زائران عزیز عتبات بتوانند با راحتی به این سفر نورانی مشرف شوند.
* مطلب مهم دیگر این‌که زائران عتبات مقدس نیز باید آموزش ببینند تا با توجّه به نبود امنیت در بغداد و کاظمین و سامرا، به این مناطق سفر نکنند و برای خود و دولت جمهوری اسلامی ایران مشکل به وجود نیاورند.
* تصمیم دیگر این بود که مردم را با اهداف و آداب زیارت و رعایت برخی نکات، که می‌تواند در آینده مشکلاتی را در پی داشته باشد، آشنا کنیم.
جلسه اوّل، بحمد اللَّه نتایج خوبی در پی داشت و امیدواریم با استمرار این‌گونه جلسات و پی‌گیری‌ها، بتوانیم از حجم مشکلات بکاهیم و زمینه را برای بهره‌برداری هر چه بیشتر زائران فراهم سازیم.
در نجف هم شنیدیم فرودگاهی در حال احداث است که اگر این فرودگاه آماده
ص: 162
شود، به یاری خداوند، امکان حمل و نقل هوایی نیز فراهم خواهد شد و کسانی که مایل‌اند با هواپیما به عتبات مشرّف شوند، این امکان برایشان فراهم باشد.
: در پایان، بار دیگر از حضرت‌عالی به خاطر فرصتی که در اختیار ما گذاشتید، تشکر می‌کنیم و اگر مطلبی را لازم می‌دانید بیان فرمایید.
آقای ری‌شهری: از دست‌اندرکاران فصلنامه وزین و علمی «میقات حج» و همه کسانی که برای اعتلای فرهنگ حج و اطلاع رسانی به زائران و نیز ارتقای سطح معلومات آنان تلاش می‌کنند صمیمانه سپاسگزاری می‌کنم و از خداوند می‌خواهم تا شایستگی خدمتگزاری به زائران حرمین شریفین و عتبات عالیات را به همه ما عطا فرماید و زیارت صاحبِ‌خانه را با تعجیل در فرج ولی اللَّه اعظم- عجّل اللَّه فرجه الشریف- نصیب گرداند!
)