مقدّمه:
اگرچه از دیرباز، با تلاش جمعی از محققان صاحبنام و گروهی از نویسندگان پرآوازه؛ کتابها، رسالهها، و مقالات فراوانی در زمینه «حجّ» نگاشته شده، (1) لیکن بیشتر آنها ناظر به ابعاد فقهی، عبادی و فردی این فریضه عظیم الهی است. (2) کمتر پژوهشگر و نویسندهای را میتوان یافت که در پژوهش و نوشتههایش به ابعاد سیاسی، اقتصادی، اخلاقی و اجتماعی این عمل ارزشمند معنوی توجّه کرده باشد. بروز این کوتاهی و بیتوجّهی (و شاید هم غفلت) از سوی برخی از نویسندگان، موجب شد تا توجه بیشتر شرکت کنندگان در کنگره عظیم «حجّ»، محدود و معطوف به بُعد فردی و فقهی آن گردد و از پرداختن به دیگر ابعاد آن، غافل، بلکه بیگانه باشند.
نکته قابل توجه ایناستکه از بررسی پارهای از متون و منابع نگارش یافته در باب «حجّ»، چنین برمیآید که بُعد اخلاقی این فریضه والای آسمانی، بیش از دیگر ابعادش مورد غفلت و بیتوجّهی محققان و نویسندگان قرار گرفته است؛ در حالیکه به یقین، توجّه به جنبههای اخلاقی این سفر الهی و معنوی، موجب پُربار شدن معنویات برآمده از آن خواهد شد.
1- تنها در «کتابنامه حج»، تألیف شیخ محمد حسن بکائی چاپ اول، زمستان 1374 ش از 1355 کتابمربوطه یاد شده است.
2- مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی، در کتاب «الذریعة إلی تصانیف الشّیعة» ج 6، صص 254- 249 از چهل و سهکتاب نگارشیافته در باب احکام، آداب و اعمال حج یاد میکند و در ج 22 همین کتاب، صص 276- 253 نیز یکصد و شصت و هفت جلد مناسک حج از علما و فقهاء را نام برده است. البته در سایر مجلّدات هم، کتابهای دیگری را ثبت کرده است. مراجعه شود به: ج 22، ص 274
1- محمدی ریشهری، محمد، «الحجّ والعمرة فی الکتاب والسنّة»، صص 223- 221؛ شماره 679 و 681- 683، چاپ چهارم، 1384 ش، دارالحدیث للطّباعة والنشر، قم.
2- متن این خطبه، در کتاب «حج الأنبیاء والأئمه»، حیدر خزرجی، صص 145- 138 چاپ اول، محرم 1416 ق. نشر مشعر، از منابع حدیثی گوناگون شیعه و اهلسنت نقل گردیده است.
3- آیةاللَّه جوادی آملی، در کتاب «جرعهای از بیکران زمزم» ترجمه و تحقیق علی حجّتی کرمانی، چاپ اول، 1371، صص 177- 171 به شرح ده نکته مهم برگرفته از این خطبه پرداخته است.
1- مدیرشانهچی، کاظم، الحِکم من کلام أمیرالمؤمنین علیه السلام، ج 1، ص 71، ش 608، چاپ اول، 1417 ق. بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد.
2- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 74، ص 103، چاپ دوم، 1403 ق. مؤسسة الوفاء، بیروت، لبنان.
3- جهت توضیح بیشتر مراجعه شود به: جوادی آملی، عبداللَّه، صهبای حج، ص 344، چاپ سوم، خرداد 1381، نشر اسراء، قم؛ محمدی ریشهری، محمد، الحج والعمرة فی الکتاب والسنة، ص 240، چاپ چهارم، 1384، دارالحدیث للطباعة والنشر، قم.
4- محمدی ریشهری، محمد، الحج والعمرة فی الکتاب والسنة، ص 237، چاپ چهارم، 1384، دارالحدیث للطباعة والنشر، قم.
5- اسم جامع الهی، «اللَّه» است که در تلبیه لبیک گفتن حاجیان مکرر بر زبان جاری میشود.
6- همانگونه که توحید بر سه قسم است: توحید ذاتی، توحید صفاتی و توحید افعالی. در قبال هر یک از آنهاشرک قرار دارد یعنی: شرک ذاتی، شرک صفاتی و شرک افعالی و منظور از شرک به معنای مطلق آن، هر سه قسم شرک است.
7- موسوی خمینی، سید روح اللَّه، صحیفه نور، ج 19، ص 42
8- همان، ص 199
1- علامه حسنزاده آملی، در توصیف مرحوم الهی قمشهای چنین گفته است: مرحوم استاد الهی قمشهای یکی از نوادر روزگار بود به ارتحال خود دل اهل اللَّه را سوگوار کرد ... الهی سحری بود، الهی شب با ستارگان گفتگو داشت، الهی را مناجاتهای آتشسوز است، الهی گریهها داشت، الهی عالم ربانی بود الهی اهل ایقان بود، الهی مفسّر قرآن بود، الهی سوز و گداز داشت، الهی راز و نیاز داشت، الهی مراقب بود، الهی عارف بود، الهی عارف بود، الهی عاشق بود، الهی مهربان بود و حسنزاده را آرام جان بود، الهی محبّ خالص پیغمبر و آل پیغمبر بود، الهی صاحب تألیفات بود، الهی نغمه حسینی بسرود، الهی تربیتشده آقابزرگ حکیم و عارف یزدی بود، الهی الهی بود نامهها بر نامهها، صص 109 و 110، چاپ اول، 1373 ش، انتشارات قیام، قم
2- رهبر، محمدتقی، اخلاق و آداب در حج و زیارت، ص 29، چاپ اول، پاییز 1377، نشر مشعر، تهران.
3- حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، ج 8، ص 279، چاپ دوم، 1386 ق. مکتبة الإسلامیة، تهران.
4- جوادی آملی، عبداللَّه، جرعهای از بیکران زمزم ترجمه و تحقیق علی حجتی کرمانی، ص 98 و ص 99، چاپ اول، 1371 ش
5- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 74، ص 284، چاپ دوم، 1403 ق. مؤسسة الوفاء، بیروت، لبنان.
1- محمدی ریشهری، محمد، منتخب میزان الحکمة، ج 1، ص 320، ش 1883، ترجمه حمیدرضا شیخی، چاپسوم، 1383، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم.
2- زمر: 11
3- ریشهری، محمد، الحجّ والعمرة فی الکتاب والسنّة، ص 220، چاپ چهارم، 1384 ق. دارالحدیث للطّباعةوالنشر، قم.
4- همان.
1- قرائتی، محسن، حج، صص 37 و 38، چاپ 1365، دفتر انتشارات اسلامی قم به نقل از تفسیر المیزان، ج 5، ص 434.
2- حرّ عاملی، محمد بن الحسن، وسایل الشیعه، ج 8، ص 76، چاپ دوم، 1386 ق. مکتبة الاسلامیة، تهران.
3- قرائتی، محسن، حج، ص 38، وافی، ج 2، ص 47، چاپ 1365، دفتر انتشارات اسلامی قم.
4- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ص 404، دعاء پس از دعاء ابوحمزه ثمالی.
1- شوری: 25 و فاطر: 82
2- بقره: 222
3- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 6، ص 21، چاپ دوم، 1403 ق. مؤسسة الوفاء، بیروت، لبنان.
4- همان، ص 28
5- همان، ج 74، ص 208
6- محمدی ریشهری، محمد، منتخب میزان الحکمة، ج 1، ص 172، ش 999 ترجمه حمیدرضا شیخی، چاپسوم، 1383، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم.
1- رهبر، محمدتقی، همراه با زائران خانه خدا، صص 38 و 39 مستدرک الوسایل، ج 8، ص 15، چاپ دوم، بهار 1375، نشر مشعر، تهران.
2- متن این خطبه در کتاب «حج الأنبیاء والأئمّة علیهم السلام، حیدر خزرجی، صص 229- 221 چاپ اول، محرم 1416 ق. نشر مشعر، تهران؛ از منابع مختلف حدیثی شیعی و سنّی نقل گردیده است.
3- همان، ص 223
4- محمدی ریشهری، محمد، الحجّ والعمرة فی الکتاب والسنّة، صص 234 و 235، چاپ چهارم، 1384 ق. دارالحدیث للطّباعة والنشر، قم.
1- حرّ عاملی، محمّد بن الحسن، وسایل الشیعه، ج 8 دوره 20 جلدی، صص 510- 503 چاپ دوم، 1386 ق. مکتبة الإسلامیة، تهران، باب 104 «باب استحباب حسن الخلق مع الناس»؛ در خلال این صفحات، تعداد 32 روایت در جهت فضیلت «حسن خلق» ذکر گردید.
2- محمدی ریشهری، محمد، منتخب میزانالحکمة ج 1، ص 330، ش 1932 ترجمه حمیدرضا شیخی، چاپ سوم، 1383، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم.
3- همان، ش 1933
4- همان، ش 1937
5- همان، ش 1935
6- حرّ عاملی، محمد بن الحسن، وسایلالشیعه، ج 8، ص 512، چاپ دوم، 1386 ق. مکتبة الإسلامیة، تهران.
7- در کتاب «اخلاق و آداب در حج و زیارت»، تألیف محمدتقی رهبر، به نقل از مکارم الأخلاق ص 288 آمده: «در یکی از سفرهایی که به حج میرفتند، فرمودند: «من کان ...».
8- رهبر، محمدتقی، همراه با زائران خانه خدا، ص 29 مستدرک سفینة البحار، ماده «سفر»، ص 58، چاپ دوم، بهار 1375، نشر مشعر، تهران.
9- بقره: 197
10- جهت آشنایی بیشتر با تفسیر واژههای مذکور در این آیه، به دو روایت منقول از امام صادق علیه السلام در کتاب «الحج والعمرة فی الکتاب والسنّة»، ص 234، تألیف محمدی ریشهری، محمد چاپ چهارم 1384 ق. دارالحدیث للطّباعة والنّشر، قم مراجعه شود.
1- رهبر، محمدتقی، اخلاق و آداب در حجّ و زیارت، ص 15 احیاء العلوم، ج 1، ص 246؛ چاپ اول، پاییز 1377، نشر مشعر.
2- محمدی ریشهری، محمد، الحجّ فی الکتاب والسنة، ص 229، چاپ چهارم، 1384 ق. دارالحدیث للطّباعة والنشر، قم.
3- محمدی ریشهری، محمد، منتخب میزان الحکمة، ج 1، ص 330، ش 1944، ترجمه حمیدرضا شیخی، چاپ سوم، 1383، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم.
4- حرّ عاملی، محمد بن الحسن، وسایل الشیعه، ج 8، ص 302، چاپ دوم، 1386 ق. مکتبة الإسلامیة، تهران.
1- محمدی ریشهری، محمد، منتخب میزان الحکمة، ج 1، ص 484، ش 2941، ترجمه حمیدرضا شیخی، چاپ سوم، 1383، سازمان چاپ و انتشارات دارالحدیث، قم.
2- همان، ش 2948
3- همان، ش 2947
4- حرّ عاملی، محمد بن الحسن، وسایلالشیعه، ج 8، ص 310، چاپ دوم، 1386 ق. مکتبةالإسلامیة، تهران.
5- همان.
1- قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج 2، صص 657 و 658، ماده «سفر»، تحقیق مجمع البحوث الإسلامیة، با اشراف علیاکبر الهی خراسانی، چاپ اول، 1416 ق. بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد.
2- حرّ عاملی، محمد بن الحسن، وسایلالشیعه، ج 8، ص 305، چاپ دوم، 1386 ق. مکتبة الإسلامیة تهران.
1- رهبر، محمدتقی، اخلاق و آداب در حج و زیارت، صص 106 و 107 مکارم الأخلاق. ص 305، چاپ اول، پاییز 1377، نشر مشعر، تهران.
2- حرّ عاملی، محمد بن الحسن، وسایل الشیعه، ج 8، ص 310، چاپ دوم، 1386 ق. مکتبة الإسلامیة، تهران.
3- همان، ص 305