حاجیه مهر ماه خانم عصمت السلطنه دختر فرهاد میرزا

نوع مقاله : تاریخ و رجال

نویسنده

موضوعات


چندین سال پیش سفرنامه حج دختر فرهاد میرزا را در اختیار فصلنامه «میقات حج» قرار دادم که در شماره 17 آن مجله منتشر گردید. این سفرنامه از آنجا که نوشته یک زن فرهیخته قاجاری است، آن هم فرزند کسی مانند فرهاد میرزا، جالب و خواندنی است.
در مقدمه سفرنامه حج دختر فرهاد میرزا نوشته بودم که از وی خبری ندارم. اما اکنون یادداشتی از طرف آقای غلامعلی دیانتی، توسط حاج آقای قاضی عسکر به دستم رسیده که حاوی اطلاعاتی در باره این زن است. برای این که زحمات ایشان منعکس شود و خوانندگان فصلنامه در جریان مطالبش قرار گیرند، آن را در اختیار آن مجله قرار می دهم و در آخر از ایشان به خاطر زحمتی که متحمّل شده و دقتی که داشتهاند، سپاسگزارم. «رسول جعفریان»
حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله، پسر پانزدهم عباس میرزا، نایب السلطنه بودکه در تاریخ 25 ذیقعده 1305 ه-. ق. در سن 72 سالگی در تهران از دنیا رفت و جنازهاش را در مقبره خانوادگیاش، که در شهر کاظمین ساخته بود، دفن کردند. وی از رجال نامدار و فاضل و با سواد خاندان قاجار بود و تألیفات زیادی داشت؛ به ویژه سفرنامه مکه اش در سال 1292 معروف و مشهور است و به کوشش مجد طباطبایی به چاپ رسیده است.
همسر فرهاد میرزا حاجیه «جهان آرا خانم» دختر شاهزاده محمد علی میرزا دولتشاه (پسر بزرگ فتحعلی شاه) دختر عموی فرهاد میرزا بوده که او را همراه خود به مکه هم برده است. وی در روز شنبه، دهم شوال 1301 ق. در سن 66 سالگی در تجریش تهران فوت کرد.
فرهاد میرزا معتمد الدوله دو فرزند پسر و سه دختر به نامهای عصمت الدوله، حرمت الدوله و شمس السلطنه داشت.
1. سلطان اویس میرزا احتشام الدوله متولد 1255 ق. پسر بزرگ او بود. وی داماد عموی خود سلطان مراد میرزا حسام السلطنه بود و در سال 1310 ق. پس از دو ماه ابتلا به بیماری یرقان درگذشت و جنازهاش را در کنار پدرش در کاظمین به خاک سپردند.
2. عبدالعلی میرزا (احتشام الدوله ثانی و معتمد الدوله ثالث) فردی فاضل، با سواد، شاعر و تخلّص او «عبدی» بوده است.
دختر بزرگ فرهاد میرزا معتمد الدوله «مهرماه خانم» عصمت السلطنه نام داشت.
«محمد شاه، در آخر عمر، نسبت به فرهاد میرزا کمال محبّت را داشت و برای آنکه تقویتی از عباس میرزای نایب السلطنه ملک آراء نماید و حامی بعد از خود برای او تهیه کند، شاهزاده «مهرماه خانم» عصمت السلطنه دختر بزرگ فرهاد میرزا را نامزد پسر خود عباس میرزا کرد که نظر به وقوع فوت محمد شاه (6 شوال 1264 ق.) و رسیدن «ناصر الدین شاه» به سلطنت و مغضوب شدن عباس میرزا و تبعید او به عتبات عالیات، این فکر جامه عمل نپوشید.» (1)
عصمت السلطنه در مدت عمرش سه شوهر کرد؛ شوهر نخست او میرزا محمد قوام الدوله آشتیانی، شوهر دومش میرزا موسی وزیر لشکر پسر میرزا هادی آشتیانی و شوهر سومش میرزا عبدالوهاب خان شیرازی بود. نامبرده از شوهر اول و دوم فرزندانی داشت لیکن از آصف الدوله فرزندی نیاورد.
شرح حال مختصر شوهران عصمت السلطنه:
1. میرزا محمد مستوفی، قوام الدوله، پسر میرزا محمد تقی قوام الدوله آشتیانی، زمانی از مستوفیان درجه یک و از رجال سرشناس ایران بود. در سال 1265 ق. وزارت و پیشکاری حمزه میرزا حشمت الدوله در آذربایجان را عهده دار شد و در سال 1268 ق. میرزا محمد ملقّب به قوام الدوله گردید و در سال 1272 ق. پیشکار فریدون میرزا پسر پنجم عباس میرزا در خراسان شد و وزارت قوام الدوله تا حدود سال 1276 ق. یعنی تاریخ شکست افتضاح آمیز مرو به طول انجامید؛


1- شرح حال فرهادمیرزا، ص 208

ص: 93
ی
عنی در سال 1275 ق. حمزه میرزا حشمت الدوله به استانداری خراسان منصوب شد و حدود شصت هزار نفر از پیاده و سوار تخمین زدهاند به فرماندهی حشمت الدوله برای جنگ با ترکمنها و دفع آنان از راه سرخس به طرف مرو حرکت کردند و حشمت الدوله فرمانده کلّ قوا به بهانه اینکه من در عقب اردو برای تهیه مهمّات و تجهیزات و فرستادن نفرات کمکی میمانم، میرزا محمد قوام الدوله را برای فرماندهی لشکر فرستاد، آقا میرزا محمد مستوفی هم پذیرفت و رفت و این فرد ..... بی اطلاع از اصول نظامی، سبب شد قوای ایرانی به سختی شکست خورد و حدود سی هزار نفر به کلّی تلف شدند و پس از شکست و رسوایی مرو، تقریباً تمام کاسه و کوزهها به سر قوام الدوله شکست و او را با یک وضع بسیار فجیع و مفتضحانهای به تهران وارد کردند و این کار هم بیشتر برای این بود که ناصرالدین شاه می‌خواست جواهرات و نقدینهای که خود و پدرش در مأموریتها به دست آورده بودند، از او بگیرد.
قوام الدوله پس از دو سال که با خفت وشرمساری زیاد بیکار و خانه نشین بود، به وسیله تقدیم پیش کشی و وساطت میرزایوسف مستوفی الممالک در نزد شاه، در سال 1278 ق. وارد کار شد و معاونت حکومت اصفهان را تا سال 1280 ق. در دست داشت و در سالهای 1281 و 1282 ق. به پیشکاری حکومت فارس منصوب شد و بعد به تهران احضار گردید و در سال 1283 ق. به سمت وزارت گمرکات انتخاب شد. قوام الدوله در محرم سال 1290 به مرض محرقه در تهران درگذشت. (1)
ظاهراً قبر قوام الدوله در قم است؛ زیرا عصمت السلطنه در راه بازگشت از سفر مکه، وقتی وارد قم شده، نوشته است: «عصر چهارشنبه، سوم شهر رجب المرجب 1298 ق. به حرم مشرف گشته، بعد از زیارت، سر مقبره مرحوم قوام الدوله رفته، آنجا نشسته مشغول تلاوت قرآن و گریه بودم، صبح پنجشنبه چهارم شهر رجب المرجب (1298 ق.) مجدداً به حرم مشرف شده، سر مقبره مرحوم قوام الدوله رفته، مراجعت کردم.» (2)
2. میرزا موسی وزیر لشکر پسر میرزا هادی آشتیانی بوده و در سال 1290 ق. که میرزا محمد قوام الدوله آشتیانی وزیر محاسبات به مرض محرقه درگذشت، میرزا هدایت آشتیانی (پدر دکتر مصدق) که در سال 1298 ق. وزیر لشکر شده بود، به جای وی با لقب وزیر دفتر رییس دفتر استیفا (وزیر دارایی) شد و وزارت لشکر به میرزا موسی آشتیانی، که با قوام الدوله و میرزا هدایت نبیره عمو بود، رسید. در سال 1298 ق. که به وزارت لشکر منصوب شد، ابتدا عنوانش رییس دفتر لشکر بود و بعد در سال 1291 ق. عنوانش وزیر لشکر شد (رییس دارایی ارتش) میرزا موسی وزیر لشکر در جمادی الثانیه 1298 ق. در گذشت. (3)
عصمت السلطنه در زمان حیات میرزا موسی وزیر لشکر، در روز سه شنبه 24 رمضان 1297 ق. (مطابق 9 شهریورماه)، سفر مکه خود را از تهران آغاز کرد و در روز سه شنبه، 9 رجب 1298 ق. از سفر مکه مراجعت کرد و وارد تهران شد و سفر او نزدیک به ده ماه طول کشید و 36 روز بعد از مرگ وزیر لشکر که شوهر دومش بود، به منزل رسید.
حاجیه عصمت السلطنه در مراجعت از مکه، از راه دریا از جده با کشتی وارد بندر بوشهر شد و از راه زمینی، در روز سه شنبه 22 ربیع الاول 1298 ق. وارد شهر شیراز شد. وی در خاطراتش نوشته است:
«زمان توقف در شیراز از روز ورود تا زمان حرکت، دو ماه و یازده روز طول کشید. در این مدت بسیار سخت گذشت، خاصه چند روز بعد از عید نوروز (یکشنبه 19 ربیع الثانی 1298 ق.) که خبر ناخوش جناب وزیر لشکر رسید. در ماه جمادی الأولی هر چه بگویم بدگذشت. بحمدالله خداوند تفضّل فرموده، در روز سه شنبه، غرّه جمادی الثانیه (1298 ق.)، جواب تلگراف میرزا سید رضی حکیم باشی رسید که بحمدالله تعالی تب قطع شده است. قدری آسودگی حاصل شده است.» (4)
«پنج شنبه، چهارم شهر رجب المرجب (1298 ق.) عصر هم به حرم (در قم) مشرف گشته، تلگراف احوال پرسی به طهران کرده بودم، جواب رسیده، معلوم شد که دوباره به جناب وزیر لشکر کسالت پیدا شده است. پناه بر خدا بجز ملتجی شدن به ائمه اطهار (علیهم السلام) راه نجاتی ندارم.
نمیدانم چه گذشت. طرف عصر بحمدالله تلگراف رسید که قدری بهترم. خداوند- ان‌شاءالله- از در خانه اش مرا باز نگرداند. خیال داشتند روز یکشنبه (7 رجب 1298 ق.) از قم حرکت بفرمایند. چون خبر ناخوش جناب وزیر لشکر دوباره رسید، صبح شنبه ششم رجب المرجب، به حرم مشرف گشته، مرخصی حاصل کرده، از قم بیرون آمدیم.» (5)
زمانی که حاجیه عصمت السلطنه در شیراز متوقف بود، خبر ناخوشی وزیر لشکر را در جمادی الأول 1298 ق. به اطلاع او رساندند ولی وزیر لشکر روز دوشنبه سوم جمادی الثانی 1298 ق. در تهران فوت کرد و عصمت السلطنه روز


1- نقل به اختصار از رجال بامداد، ج 3
2- فصلنامه میقات حج، ش 17، صص 114 و 115
3- نقل از رجال بامداد، ج 4، ص 163
4- فصلنامه «میقات حج»، ش 17، ص 106
5- فصلنامه «میقات حج»، ش 17، ص 115

ص: 94
بعد از شیراز به سمت تهران حرکت کرد ولی خبر ناگوار فوت شوهرش را به او ندادند و کماکان بهبودی جزئی وزیر لشکر را به او تلگراف میکردند.
ظاهراً یکی از خواهران عصمت السلطنه قبل از خودش به مکه رفته بود و نام دو فرزند پسر خود را در موقع مشایعت کردن او برای رفتن به مکه، چنین نوشته است:
«همشیره مکرمه، حاجیه شاهزاده و بعضی از همراهان ایشان تا غروب (در امام زاده حسن تهران) مانده مراجعت به شهر نمودند ... فرزندان میرزا تقی و میرزا مصطفی و بعضی دیگر ماندهاند که بعد از حرکت کردن ما معاودت به شهر نمایند.» (1)
«عصمت السلطنه از میرزا موسی وزیر لشکر دارای چهار پسر شد به نامهای: منتصر الملک، مشیر اکرم، وثوق السلطنه و قوام السلطنه.
آقایان محمود فرهاد معتمد، نویسنده کتاب «سپهسالار اعظم» و احمد فرهاد معتمد رییس پیشین دانشگاه تهران و جلال السلطنه پسران مشیر اکرم بودهاند. پسران دیگر او از وثوق السلطنه (مهدی دادور) و سرتیپ دادور از (قوام السلطان) بودهاند.» (2)
3. میرزا عبدالوهاب خان شیرازی (نایب الوزاره، نصیرالدوله، آصف الدوله) پسر محمد جعفر خان در سال 1242 ه-. ق. در شیراز متولد شد. وی از رجال فاضل و با سواد بوده و استعداد و حافظه قوی داشت و شعر هم میسرود و تخلّصش «یزدانی» بود. در سال 1266 ق. همراه عمویش به تهران آمد و معلومات خود را تکمیل نمود. وی شوهر سوم حاجیه عصمت السلطنه شد. وی در روز دوشنبه 6 جمادی الأ ولی 1304 ه-. ق. در تهران درگذشت. (3)
مهدی بامداد در پاورقی ج 2 ص 314 اسم کوچک عصمت السلطنه را «هما» نوشته و در مورد اسم شوهران عصمت السلطنه اشتباه کرده است.
تحریر سفر مکه عصمت السلطنه توسط کاتب در ربیع الثانی 1299 ق. پایان یافته و عصمت السلطنه «متعلّقه جناب جلالتمآب، اجلّ اکرم، نصیرالدوله مدّ ظله العالی» معرفی شده است و معلوم میشود که نامبرده در ظرف کمتر از 8 ماه بعد از مرگ وزیر لشکر با میرزا عبدالوهاب خان نصیرالدوله ازدواج کرد.
ولی با توجه به تاریخ فوت نصیرالدوله، عصمت السلطنه حدود چهار سال با او زندگی کرد و برای سومین بار بیوه شد و از سرانجام عصمت السلطنه اطلاعاتی در دست نیست.


1- فصلنامه «میقات حج»، ش 17، ص 59
2- شرح حال فرهاد میرزا، ص 166
3- شرح مفصل او در رجال بامداد ج 2 ص 301 درج شده است.

ص: 95