چندین سال پیش سفرنامه حج دختر فرهاد میرزا را در اختیار فصلنامه «میقات حج» قرار دادم که در شماره 17 آن مجله منتشر گردید. این سفرنامه از آنجا که نوشته یک زن فرهیخته قاجاری است، آن هم فرزند کسی مانند فرهاد میرزا، جالب و خواندنی است.
در مقدمه سفرنامه حج دختر فرهاد میرزا نوشته بودم که از وی خبری ندارم. اما اکنون یادداشتی از طرف آقای غلامعلی دیانتی، توسط حاج آقای قاضی عسکر به دستم رسیده که حاوی اطلاعاتی در باره این زن است. برای این که زحمات ایشان منعکس شود و خوانندگان فصلنامه در جریان مطالبش قرار گیرند، آن را در اختیار آن مجله قرار می دهم و در آخر از ایشان به خاطر زحمتی که متحمّل شده و دقتی که داشتهاند، سپاسگزارم. «رسول جعفریان»
حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله، پسر پانزدهم عباس میرزا، نایب السلطنه بودکه در تاریخ 25 ذیقعده 1305 ه-. ق. در سن 72 سالگی در تهران از دنیا رفت و جنازهاش را در مقبره خانوادگیاش، که در شهر کاظمین ساخته بود، دفن کردند. وی از رجال نامدار و فاضل و با سواد خاندان قاجار بود و تألیفات زیادی داشت؛ به ویژه سفرنامه مکه اش در سال 1292 معروف و مشهور است و به کوشش مجد طباطبایی به چاپ رسیده است.
همسر فرهاد میرزا حاجیه «جهان آرا خانم» دختر شاهزاده محمد علی میرزا دولتشاه (پسر بزرگ فتحعلی شاه) دختر عموی فرهاد میرزا بوده که او را همراه خود به مکه هم برده است. وی در روز شنبه، دهم شوال 1301 ق. در سن 66 سالگی در تجریش تهران فوت کرد.
فرهاد میرزا معتمد الدوله دو فرزند پسر و سه دختر به نامهای عصمت الدوله، حرمت الدوله و شمس السلطنه داشت.
1. سلطان اویس میرزا احتشام الدوله متولد 1255 ق. پسر بزرگ او بود. وی داماد عموی خود سلطان مراد میرزا حسام السلطنه بود و در سال 1310 ق. پس از دو ماه ابتلا به بیماری یرقان درگذشت و جنازهاش را در کنار پدرش در کاظمین به خاک سپردند.
2. عبدالعلی میرزا (احتشام الدوله ثانی و معتمد الدوله ثالث) فردی فاضل، با سواد، شاعر و تخلّص او «عبدی» بوده است.
دختر بزرگ فرهاد میرزا معتمد الدوله «مهرماه خانم» عصمت السلطنه نام داشت.
«محمد شاه، در آخر عمر، نسبت به فرهاد میرزا کمال محبّت را داشت و برای آنکه تقویتی از عباس میرزای نایب السلطنه ملک آراء نماید و حامی بعد از خود برای او تهیه کند، شاهزاده «مهرماه خانم» عصمت السلطنه دختر بزرگ فرهاد میرزا را نامزد پسر خود عباس میرزا کرد که نظر به وقوع فوت محمد شاه (6 شوال 1264 ق.) و رسیدن «ناصر الدین شاه» به سلطنت و مغضوب شدن عباس میرزا و تبعید او به عتبات عالیات، این فکر جامه عمل نپوشید.» (1)
عصمت السلطنه در مدت عمرش سه شوهر کرد؛ شوهر نخست او میرزا محمد قوام الدوله آشتیانی، شوهر دومش میرزا موسی وزیر لشکر پسر میرزا هادی آشتیانی و شوهر سومش میرزا عبدالوهاب خان شیرازی بود. نامبرده از شوهر اول و دوم فرزندانی داشت لیکن از آصف الدوله فرزندی نیاورد.
شرح حال مختصر شوهران عصمت السلطنه:
1. میرزا محمد مستوفی، قوام الدوله، پسر میرزا محمد تقی قوام الدوله آشتیانی، زمانی از مستوفیان درجه یک و از رجال سرشناس ایران بود. در سال 1265 ق. وزارت و پیشکاری حمزه میرزا حشمت الدوله در آذربایجان را عهده دار شد و در سال 1268 ق. میرزا محمد ملقّب به قوام الدوله گردید و در سال 1272 ق. پیشکار فریدون میرزا پسر پنجم عباس میرزا در خراسان شد و وزارت قوام الدوله تا حدود سال 1276 ق. یعنی تاریخ شکست افتضاح آمیز مرو به طول انجامید؛
1- نقل به اختصار از رجال بامداد، ج 3
2- فصلنامه میقات حج، ش 17، صص 114 و 115
3- نقل از رجال بامداد، ج 4، ص 163
4- فصلنامه «میقات حج»، ش 17، ص 106
5- فصلنامه «میقات حج»، ش 17، ص 115
1- فصلنامه «میقات حج»، ش 17، ص 59
2- شرح حال فرهاد میرزا، ص 166
3- شرح مفصل او در رجال بامداد ج 2 ص 301 درج شده است.