سعی هاجر: تلاش و حرکت ماندگار

ص: 8
انسانی. هر دوی آنها را به خدا سپرد و رفت.
قهرمان صحنه دوم، هاجر، مادر حضرت اسماعیل (ع) است که این مهاجرت را می پذیرد. چون خداوند به همسرش فرمان داده است. او با تمام شدن آب و چیره شدن تشنگی بر فرزندش اسماعیل، برای یافتنآب میان دو کوه سعی میکند تا اینکه خداوند سعی ودعایش را پاسخ میدهد و چشمهای در زیر پای فرزندش اسماعیل میجوشد.
قهرمان صحنه سوم، حضرت اسماعیل (ع) است. آنگاه که جوانی برومند بود، پدرش نزد او آمد و دستور خداوند را که ذبح فرزند به دست خودش بود، به اسماعیل خبر داد. قرآن این صحنه را چنین ترسیم می کند: (فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرینَ* فَلَمَّا أَسْلَمَا وَ تَلَّهُ لِلْجَبینِ* وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْرَاهیمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ). (1)
هر یک از صحنههای سه گانه این داستان، درسهای توحیدی بزرگی را در بر دارند. در اینجا به طور خلاصه این درس ها را مرور میکنیم:
درس اول: توکّل و اعتماد به خدا
حضرت ابراهیم (ع) به دستور خداوند به همراه همسرش هاجر (مادر اسماعیل) به این دره خشک آمد. در تفسیر علی ابن ابراهیم قمی آمده است: «... حضرت ابراهیم به هر نقطه خرّم و دارای کشت و درخت و نخل میرسید، به جبرئیل میگفت: اینجا بمانیم؟ جبرئیل پاسخ میداد: در ا ینجا نمیمانیم، حرکت کن. تا اینکه به مکه رسیدند. آنگاه که در این مکان فرود آمدند، یک درخت وجود داشت و هاجر ردایی را به درخت بست تا در سایه آن باشند. وقتی ابراهیم آنان را مستقر کرد و آهنگ رفتن به سوی ساره را داشت، هاجر به وی گفت: ای ابراهیم، چرا ما را در جایی که نه آب و کشتی هست و نه همدم، رها میکنی؟! ابراهیم پاسخ داد: همانا خداوند است که به من فرمان داد شما را در این نقطه بگذارم. پس از این سخن حرکت کرد ... وقتی که به «کراء»- کوهی در طوی- رسید، ابراهیم رو به سوی آنان کرد و گفت: پروردگارا! من [یکی از] فرزندانم را در درّه‌ای بی‌کشت، نزد خانه محترم تو سکونت دادم. پروردگارا! تا نماز را به پا دارند. پس دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده و آنان را از محصولات [مورد نیازشان] روزی ده، باشد که سپاسگزاری کنند.(2) آنگاه به حرکت خود ادامه داد و هاجر در این مکان ماند.» (3) این بود درس نخست این داستان که ابراهیم (ع) با اعتماد کامل به خداوند، فرمانبرداری از وی و توکل به او، همسر و فرزندش اسماعیل را در این درّه خشک رها میکند و به دستور خداوند از کنارشان می رود و آنان را به خدا میسپارد. با اعتماد و توکل خدا از آنها جدا میشود و تنها از خداوند میخواهد از آنان مراقبت کند و از محصولات مورد نیازشان روزی دهد.
درس دوم: سعی و کوشش
درس دیگری که از حرکت هاجر، مادر اسماعیل میآموزیم، مطلبی است که در روایت آمده و آن را هشام از امام صادق (ع) اینگونه نقل میکند: «هنگامی که خورشید بالا آمد، اسماعیل تشنه شد و آب خواست. هاجر در این درّه سعی کرد و کوشید و فریاد برآورد: آیا همدم و مونسی هست؟ وی از اسماعیل دور شد و بر بالای صفا رفت. از آنجا [به درّه نگریست و] سرابی دید. گمان کرد که آب است. پس به درون درّه آمد و سعی کرد ... این کار

---

1- و وقتی با او به جایگاه «سَعْی» رسید، گفت: «ای پسرک من! من در خواب [چنین] می‌بینم که تو را سر می‌بُرَم، پس ببین چه به نظرت می‌آید؟» گفت: «ای پدر من! آنچه را مأموری بکن. ان شاء اللَّه مرا از شکیبایان خواهی یافت.»* پس وقتی هر دو تن دردادند [و همدیگر را بدرود گفتند] و [پسر] را به پیشانی بر خاک افکند،* او را ندا دادیم که ای ابراهیم!* رؤیا [ی خود] را حقیقت بخشیدی. ما نیکوکاران را چنین پاداش می‌دهیم.» صافات: 102- 105
2- رَّبَّنَا إِنیِ أَسْکَنتُ مِن ذُرِّیتی بِوَادٍ غَیرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیقِیمُواْ الصَّلَوةَ فَاجْعَلْ أَفِدَةً مِّنَ النَّاسِ تهْوِی إِلَیهِمْ وَ ارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یشْکُرُون ابراهیم: 37
3- تفسیر قمی، علی ابن ابراهیم قمی، ج 1، ص 60