در منطقه مشعر الحرام (مزدلفه)، خدمات گوناگون انجام شده؛ از جمله افزایش مواقف در راههای طولی، روشنایی آنها، ایجاد میدانهایی برای نشستن حجاج، مکانهایی برای خدمات رفاهی، گسترش مواقف به حدود 58000 کاروان بزرگ که این مواقف حدود 138 میلیون ریال هزینه در بر داشته است. همچنین ایجاد هفت ایستگاه دیگر برای ماشینها به همراه تمامی خدمات به اتمام رسیده که مساحت آن 54000 متر مربع است.
دو ایستگاه در راه شماره 9، یک ایستگاه در راه شماره 8، چهار ایستگاه در راه شماره 3 احداث گردیده که گنجایش حدود 1400 کاروان بزرگ را دارد و این سامانه حدود 10 میلیون ریال هزینه در برداشته است. ایجاد پل جدیدی در راه شماره 5 برای جداسازی حرکت ماشینها از پیادگان در نزدیک مشعرالحرام که حدود 9 میلیون ریال هزینه آن شده است.
1. ایجاد دو جایگاه جدید برای مواقف کاروانهای حجاج
الف: جایگاه نخست برای راه شماره 9 در جنوب غرب مزدلفه که ایجاد مواقف در آن، از دو جهت مختلفِ طولی، برابر مواقف کنونی در این جایگاه سامان یافته است.
ب: جایگاه دوم، در غرب پل ملک فیصل، میان راه شماره 3 و راه عزیزیه است که از سه جهت متوازی و مختلف طولی ساخته شده است.
2. ایجاد راهی در امتداد پل ملک فیصل
برای عبور و مرور آسان کاروانهای حج میان عرفات و مزدلفه و برای گسترش راههای تنگ در منطقه، راهی به امتداد پل ملک فیصل که از سمت جنوب به مسیر طائف پیوند میخورد، احداث گردید و آن به طول حدود 2500 متر و عرض 40 متر بوده و دارای چندین تقاطع عرضی در دو طرف باند است.
برای احداث این راه، لازم بود که صخرهها و موانع برداشته شود و زمین هموار گردد.
مسجدی در مشعرالحرام مرمّت شد و توسعه یافت که حدود 80 هزار نمازگزار را در خود جای میدهد و حدود 5400 متر مربع وسعت دارد. در بنای جدیدکوشش شده است که معماری قدیم اسلامی حفظ شود و ترکیبی میان معماری قدیم و جدید ایجاد گردیده است.
در این مسجد، ایستگاههای لازم برای توقف ماشینها و دستشوییها و ... ساخته شده که حدود 50 میلیون ریال هزینه داشته است.
3. منا
در این منطقه بزرگترین خدمات انجام شده و امکانات مادی زیادی هزینه گردیده است؛ زیرا که حاجیان در آن ساکن شده و هر روز به سوی جمرات سهگانه آمد و شد دارند، افزون بر اینکه جمعیت زیادی برای طواف (به مکه) و برای بیتوته (به منا) در حرکتاند.
الف: ایجاد شبکه کاملی از راهها و ساخت پلها، تونلها، پیادهروها و سایهبان برای آن، به طول 67 کیلومتر تنها برای راههای اصلی و 17 کیلومتر برای تونلها که تعداد آنها به 25 باب میرسد. همچنین تعداد پلها به 41 میرسد که راههای اصلی را به فرعی ربط میدهد و منا را به مشاعر و مکه مکرمه وصل میکند. برای تسهیل حرکت در آنها، در حجم زیاد در هر روز، این شبکه حدود 3242 میلیون ریال هزینه در برداشته که حداکثر جز چند هفته در سال مورد استفاده قرار نمیگیرد و درطول سال همواره خالی از حرکت است.
ب: اتمام سامانه مؤسسات قابل سکونت در منا، (در جاهایی که مجوز ساخت و ساز برای سکونت بهوسیله خیمه داده شده و این) به خاطر تنگی مساحت منا و به خاطر اینکه در میان کوهها واقع است.
ص: 53
عملیات تسطیح و گسترش منطقه به اتمام رسید و مساحت قابل سکونت آن، از 5/ 1 میلیون نفر به بیش از 5/ 4 میلیون نفر افزایش یافت. متوسط این افزایش مساحت در سال، به 700 هزار نفر رسیده و این افزایش با پاکسازی صخرههای جدا شده و محکم کردن آن تکمیل گردیده است.
ج: در آنجا توسعه خدماتی؛ مانند روشنایی و مجموعهای برای حفاظت و نگهداری ازآن، که دارای مرکز فرمان، ایستگاه مراقبت تلوزیونی برای کنترل شبکههای راهها، پلها و تونلها، به همینگونه توسعه پل جمرات
(1) نیز به اتمام رسید و از مهمترین کارهایی که برای بهینه سازی پل و منطقه اطراف آن در سال 1415 ق. انجام شده، عبارتاند از:
1. از بین بردن سراشیبی سابق سمت شرقی منا و ایجاد سراشیبی جدید برای بالا رفتن به عرض 45 متر، پس از کوتاه کردن مسیر و قرار دادن سراشیبی در مقابل راه پیاده رویی که از منا به سوی جمره صغری میرود.
2. از بین بردن سراشیبیهای دوطرف که به جمره صغری از سمت شمال و جنوب ختم میشود.
3. تعویض قسمتی از موزاییک پل، با سیمان و بتون، متناسب با قسمتهای اطراف پل.
4. انجام سراشیبی به عرض 15 متر برای هر طرف، برای پایین آمدن از پل بین جمره کبری و جمره وسطی با افزایش منطقه اتصال پل با سراشیبی.
5. توسعه سراشیبی پایین غربی مقابل حرم از 20 متر به 40 متر و بهبود مکان اتصال این سراشیبی به راه پیاده رو با از بین بردن سایهبانها به طول 60 متر.
6. ایجاد 5 پایگاه برای مراکز خدمات اضطراری در طول پل، که دارای نردبانهای لازم برای ارائه خدمات اولیه در حالات اضطراری است.
7. ایجاد برج نگهبانی که با بنای 3 دایره اضافی به بخشی از مساحت سطح مرکز خدمات، واقع در شمال جمره وسطی ساخته شد.
8. ایجاد 4 مرکز امنیت در مداخل سراشیبیهای اصلی و فرعی.
9. قرار دادن تابلوهایی برای راهنمایی حجاج و روشن کردن آنها.
10. قرار دادن تکیهگاههایی بر بالای پل، برای حفظ افرادی که پیاده در حال حرکت در مسیر جمره کبری هستند.
11. اجرای سیستم خنک سازی آبها؛ بگونهای که 150 آبسردکن میان جمره صغری و جمره کبری بر بالای پل قرار داده شده است.
12. بهینه سازی و تجدید شبکه روشنایی که در این مورد تعداد نورافکنها چند برابر شده و رنگ آن نیز به جای زرد، سفید قرار داده شده است.
13. بهینه سازی و افزایش سیستم تهویه بر زیر پل، با افزایش پنکههای سقفی برای تمامی نقاط پل و قرار دادن 18 پنکه که در هر جمره 6 عدد نصب شده است.
14. بهبود سازی و ساماندهی منطقه اطراف پل، که این امر با تسطیح بلندیهای اطراف و جداسازی حرکت ماشینها از حرکت پیادهها، با قرار دادن موانع سیمانی فراوان انجام گرفته و مانع ورود ماشینها و راحتی عبور پیادهها میگردد.
15. ارسال خدمات برای پل و این امر بهوسیله اجرای شبکه تغذیه آب، تلفن، برق، تسویه آبهای سطحی برای پایگاهها و مراکز امنیتی و میدانهای اطراف پل بوده است.
16. قرار دادن سیستم کنترل تلویزیونی در پایین و بالای پل و ارتباط آن با پایگاه امنیت عمومی منا.
17. نصب نردبان آهنی اضطراری، در سمت شمال، روبهروی جمره صغری.
18. اجرای راه شمالی پل، از خیابان سوق العرب تا خیابان مجمر الکبش، به عرض 20 متر که 6 مسیر را در بر میگیرد.
19. هموارسازی جاهایی که بهواسطه خراب کردنهای اضافی در سمت شمال و جنوب پل ناهموار شده بود.
20. ساختن پلکانی به طول حدود 80 متر در سمت جنوبی پل که خیابان ملک فیصل و میدان جنوبی پل را به هم وصل میکند.
1- این امر در خلال ماه جمادی الاول 1415 بوسیله مجموعه بن لادن به اجرا درآمد و قبل از حج سال 1415 به پایان رسید.
ص: 54
د: ایجاد مخازن آب که با تلاش فراوان به حدود 2 میلیون متر مکعب و تعداد آن به 18 مخزن رسیده است. برای این آبها تمامی وسائلی که نظافت آن را تأمین کند فراهم شده است و حدود 466 میلیون ریال هزینه در برداشته است.
ه: تعداد دستشوییهای عمومی به 14200 دستگاه افزایش یافته که مجموعاً بالغ بر 104 میلیون ریال هزینه در برداشته است.
و: احداث سردخانه نمونه، با هزینهای حدود 150 میلیون ریال برای استفاده از گوشتهای قربانی و سرد کردن و توزیع آن بعد از حج به جهان اسلام که ظرفیت آن بیش از 500 هزار قربانی است. البته سردخانه مخصوص نیز به ظرفیت روزانه ده هزار شتر و گاو وجود دارد.
4- مسجد الخیف و انجمن خیریه
از مهمترین مساجد منطقه مشاعر است که بر معماری اسلامی بنا شده و مساحت آن به 34 هزار متر مربع میرسد، مسجد به طور کامل تجدید بنا شده است.
دستگاههای تهویه که تعداد آن به 410 میرسد و همینطور تعداد 1100 پنکه سقفی و شبکه صوتی از جدیدترین دستگاهها، 4 مناره، مجموعه دستشوییها که به هزار عدد میباشد و 300 شیر برای وضو گرفتن، امکانات برقی برای پوشش خبری از مراسم به وسیله ماهواره به سوی سرزمینهای مختلف اسلامی، از خدماتی است که انجام شده است.
تجدید بنای مسجد که اکنون 35000 نماز گزار را در خود جای میدهد، 90 میلیون ریال هزینه در بر داشته است. بیش از هزاران نسخه قرآن کریم در آن قرار داده شده و غذا میان حاجیان فقیر در روز عید و ایام تشرف به مسجد الحاق شده است.
تجدید مساجد و میقاتها
تجدید بنا و تجهیز تمام مساجد و خدمات میقاتهای حج و عمره، در راههای مختلف حج به اتمام رسیده و خدمات زیر برای هر یک از آنها انجام گرفته است:
1. میقات السیل الکبیر
این میقات در تاریخ به «قرن المنازل» معروف است که بین طائف و مکه مکرمه قرار دارد. مسجد آن، برای بیش از 3000 نمازگزار توسعه یافته و تجهیزات بسیاری؛ از جمله دستشویی زنانه و مردانه، مکانهای مُحرم شدن که شامل دوشهای آب، به ویژه 16 مکان برای سکونت به آن اضافه شده است که هر یک از آنها 6 غرفه دارد. در پیرامون مسجد دیواری ساخته شده که آن را احاطه کرده و علاوه برآن، باغ و فضای سبز و مخازن زمینی و مرتفع که در کل مساحت (این مسجد و اطراف) را به 2600 متر مربع رسانیده و برای ساختن آن 76 میلیون ریال هزینه شده است.
2. میقات وادی محرم
این میقات در راه طائف و مکه واقع شده و مسجدی به سبک معماری جدید در آن ساختهاند. در بنای آن، باغها و میادین بزرگی که بتواند آسایش حجاج و معتمرین را فراهم کند احداث و پارکینگ ماشینهایی هم برای آن اختصاص داده شده است.
مساحت کلی آن برای نماز، حدود 1460 متر مربع بوده که میتواند تقریباً تا 2000 نمازگزار را در خود جای دهد. همچنین دستشوییهایی و سه مکان برای سکونت به اضافه تعدادی غرفه مخصوص راهنمایی احداث شده که جمعاً بیش از 55 میلیون ریال هزینه در برداشته است.
3. میقات جحفه در رابغ
مساحتی به میزان 400/ 14 متر مربع را اشغال کرده و شامل چندین غرف ویژه برای احرام مردان و زنان، همراه با تجهیزات پزشکی متعدد است که گنجایش حدود 1500 نماز گزار را داشته و مبلغ 10 میلیون ریال هزینه آن شده است.
4. میقات یلملم
ص: 55
این میقات در خدمت حاجیان و معتمرانی است که از جنوب کشور برای حج میآیند و آن، دارای تجهیزات و امکانات خدماتی فراوان؛ مانند سایر میقاتها است.
5. میقات تنعیم
میقات مردم مکه است و اکنون داخل مکه مکرمه قرار گرفته بگونهای که محلههای مسکونی تا بعد و پیرامون آن نیز امتداد یافته است. بنا و توسعه مسجد سیده عایشه بر مساحت 84 هزار متر مربع اعاده گشته که دارای تجهیزات و خدمات مربوطه است. اما مساحت مسجد 6000 متر مربع بوده و ظرفیت آن به 6500 نفر افزایش یافته است. این میقات تمامی خدمات لازم را داراست و مبلغ یکصد میلیون ریال هزینه برداشته است.
6. میقات جِعرانه
از میقاتهای مردم مکه و ساکنان آن، جِعرانه است که هنگام انجام مناسک عمره از آنجا محرم میشوند. این بنا حدود 2 میلیون ریال هزینه برداشته است.
7. میقات ذو الحلیفه
مسجد و میقات ذو الحلیفه در آبار علی واقع شده و مساحت کلّی آن، به 6180 متر مربع میرسد. این مسجد دارای دو مناره به ارتفاع 64 متر مربع و گنبدی به ارتفاع 28 متر است که قطر آن به 17 متر میرسد. ارتفاع دیوارههای مسجد 12 متر میباشد.
بیت عتیق
کعبه مشرفه نخستین خانهای است که برای مردم بنا شده؛ چنانکه در قرآن کریم آمده است: إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ.
توصیف کعبه
کعبه بنای مکعبی است که داخل آن خالی است و ابراهیم خلیل (ع) طول آن را 9 ذرع قرار داد. برای آن دو ورودی چسبیده به زمین قرار داد که یکی در سوی شرق بود و دومی در ضلع غرب. برای آن دو ورودی دری قرار نداد که باز و بسته شوند. برای کعبه سقفی نساخت و در داخل آن چاهی حفر کرد که مخزنی برای هدایا بود.
(1)اما وصف داخل کعبه در کتاب «تاریخ الکعبه المعظمه» 2 آمده است. سقف پایین آن ترمیم شده و برداشتن سقف بالا پایان یافته و نیز سقف جدید با تغییر ستونها و چوبهای آن انجام گرفته است.
بر دیوار بین دو سقف کنارهای ساخته اند که بالای تمام دیوارها با آن احاطه شده است؛ بگونهای که از این کناره چتر افزودهای پیدا نباشد. گفتنی است دیوارههای داخل، پوشش مرمرین دارد.
(2)کعبه از داخل بر سه ستون بزرگ استوار است. در سمت شمالی، باب التوبه واقع شده که از آن به سوی سطح کعبه میروند. سقف کعبه از داخل پوشیده و اطراف دیوارهها را با حریر قرمز به صورت مربع که بر آن «الله جلّ و جلاله» نوشته شده، تزیین کردهاند. در ناحیه روبهروی باب الدخول، محراب و بقیه دیوارها با سنگ مرمر پوشیده شده است.
در کعبه صندوق بزرگی است که چیزهایی در آن نگهداری میشود و از سقف نیز قنادیل و چراغهای بزرگی از طلا و تزیین شده با جواهر آویزان گشته است.
(3)ویژگی های کعبه
از مهمترین ویژگیهای بیت الله الحرام آن است که خداوند تعالی آن را از حیله خیانتکاران و تخریب کنندگان مصون داشته است و این خانه، چهار هزار سال است که مقامی شامخ دارد؛ از زمانی که ابراهیم (ع) آن را بنا نهاد تا هر زمان که خدا بخواهد و تا آنگاه که زمین و هر آنچه در آن است را صاحب شود. آری، این خانه همچنان برای طواف گزاران و رکوع و سجده کنندگان پابرجا خواهد ماند.
1- فی رحاب بیت الحرام- 124
2- این عملیات در سال 1377 قمری تمام شده است.
3- الکعبه المشرفه- ص 233- 234
ص: 56
در گذشته برای از بین بردن کعبه تلاشهای بسیار انجام گرفته که مهمترین آن، حمله ابرهه اشرم، پادشاه یمن، دست نشانده پادشاه حبشه بود. وی با لشگری عظیم از یمن و حبشه همراه با فیلی بزرگ حرکت کرد. وقتی به وادی محسّر، میان مزدلفه و منا رسید و تنها میان او و مکه جز 10 کیلومتر فاصله نبود، لشگر خود را آراست و فیل را مقدم داشت. وقتی آن را به جانب حرم میراند، در جای خود میایستاد و حرکت نمیکرد و سپس وقتی روی او را به سمت یمن میکرد با شتاب به حرکت در میآمد. سپس درآن هنگام خداوند بر آنان پرندگان سیاه رنگی فرستاد که آن را در سوره فیل بیان کرده است.
خدمت به کعبه
خدمت به کعبه را حجابت یا پرده داری خوانند و خادمان کعبه را پرده داران کعبه گویند. آنان افراد ویژه وخاصی هستند که این امر را به فرمان پیامبرخدا (ص) تا امروز بر اساس این گفته به ارث بردهاند.
«این امر را بر عهده گیرید برای همیشه و کسی جز ظالم آن را از شما نخواهد گرفت» ایشان معروف خاندان بنی شیبه هستند.
(1)پیامبر خدا (ص) پس از فتح مکه، کلید کعبه را به عثمان بن طلحه و شیبه بن عثمان بن طلحه واگذار و به آنان فرمود:
«امر حجابت از میان نسل شیبه بن عثمان تا امروز خارج نشده است.»
(2)نخستین کسی که به خدمت کعبه پرداخت ابراهیم خلیل (ع) بود و این منصب از او به فرزندش اسماعیل (ع) رسید و پس از او برای فرزندان او تا اینکه آن منصب را داییهای آنان از جرهم غصب کردند. سپس خزاعه به زور آن را متصرف شدند و تا چند قرن آن را در اختیار خود داشتند تا اینکه امر مکه و کعبه به قصیّبن کلاب از قریش رسید و او جد چهارم پیامبر (ص) بود. سپس قصیامور کعبه را به فرزند بزرگترش عبدالله واگذاشت تا اینکه این امر به همینگونه در عصر جاهلیت و اسلام ادامه یافت و این منصب نزد شیبه بن عثمان بن طلحه و فرزندان او پس از وی قرار گرفت.
(3)اندازههای کعبه
مورّخان در اندازههای کعبه نظریات گوناگون دارند و این اختلاف، طبیعی و برخاسته از تفاوت در (مقیاس) ذرع (ذرعِ دست و ذرعِ آهن) است. در تاریخ کعبه معظمه آمده است:
«ذرع دست، 46 تا 50 سانتیمتر است و ذرع آهنی 5/ 56 سانتیمتر میباشد.»
(4)در عصر و دوران ما نیز گفتهاند: ذرع دست 48 سانتیمتر است.
(5)ابراهیم رفعت پاشا در کتاب خویش «مرآه الحرمین» آورده است که: ذرع کعبه، بر اساس واحد متر، در ارتفاع 15 متر، طول ضلع شمالی 92/ 9 متر، ضلع غربی 25/ 12 متر و ضلع شرقی 88/ 11 متر است.
این اندازهها، با گفته مورخ «تاریخ الکعبه المعظمه» در ارتفاع سازگار نیست زیرا وی تأکید میکند: «در ظاهر ابراهیم رفعت پاشا ارتفاع کعبه را به طور علمی اندازه نگرفته بلکه نظریه تخمینی داده است.»
(6)مرکز تحقیقات حج در دانشگاه امّ القرای مکه مکرمه، به بحث حرکت در مطاف پرداخته و از آن میان، نقشهای تفصیلی از کعبه مشرفه و حجر اسماعیل داده و اندازههای کعبه را اینگونه مشخص کرده است.
1. از رکن اسود تا رکن شامی 68/ 11 متر، که درِ کعبه در آن است. (ضلع شرقی)
2. از رکن یمانی تارکن غربی 04/ 12 متر. (ضلع غربی)
3. از رکن اسود تا رکن یمانی 18/ 10 متر. (ضلع جنوبی)
4. از رکن شامی تا رکن غربی 90/ 9 متر. (ضلع شمالی)
اما ارتفاع؛ در بنای حضرت ابراهیم (ع) 32/ 4 متر میباشد.
قریش آن را 64/ 8 متر بنا کرد و در بنای عبدالله بن زبیر 95/ 12 متر بوده که عبدالملک مروان آن را در همین اندازه حفظ کرد.
1- فی رحاب بیت الله الحرام، ص 125
2- برای اطلاع بیشتر به کتاب تاریخ الکعبه المعظمه، ص 228 به بعد رجوع شود.
3- الکعبه المشرفه، ص 247
4- تاریخ الکعبه المعظمه، ص 136
5- مجدی حریری، توسعه و عماره الحرمین الشریفین، رویه حضاریه
6- تاریخ الکعبه المعظم، ص 137
ص: 57
در بنای حَجّاج، اندازه ارتفاع را که ابراهیم رفعت پاشا آورده، دقیق نیست. این ارتفاع را 15 متر گفتهاند که معلوم است آن را از «مرآه الحرمین» نقل کردهاند.
بنای کعبه
بنای کعبه معظمه در دوازده مرحله انجام شده است:
(1)1. بنای فرشتگان 2. بنای آدم (ع) 3. بنای حضرت شیث 4. بنای حضرت ابراهیم (ع) 5. بنای عمالقه 6. بنای جُرهم 7. بنای قصی 8. بنای عبدالمطّلب 9. بنای قریش 10. بنای عبداللهبن زبیر 11. بنای حَجاج 12. بنای سلطان مراد خان عثمانی.
(2)مورّخان در تعیین بنای کعبه نظریات گوناگون دارند، جز در یک سخن، که به سبب محکم بودن دلیل آن، اختلافی در آن وجود ندارد و این نظریه آن است که این خانه در سه مرحله ساخته شده است.
1. بنای ابراهیم خلیل (ع) 2. بنای قریش 3. بنای ابن زبیر و حَجاج
بنای ابراهیم (ع) با دلیل قرآنی ثابت است. بنای قریش با حدیث صحیحی که بخاری روایت کرده تأیید می شود و بر بنای ابن زبیر و حَجاج، مفسّران و مورّخان اتفاق دارند.
بنابراین، میتوان گفت: این 11 مرتبه،
(3) همگی تعرض به کعبه است با دست؛ چه برای اصلاح یا تجدید بنا و یا بازسازی که این امر برای آنان مقامی عظیم بوده و گروهی چه کم و چه زیاد، به این جایگاه یعنی تقدیم خدمات به بیت الله دست یافتهاند.
علاوه بر این، اینها (سه مورد) کسانی هستند که آن را بنای حقیقی و از پایه ساختهاند؛ مثلًا حجاج، آنچه را که ابن زبیر افزوده بود خراب کرد و آن را به بنای قریش رسانید و از اساس بنا نکرد.
مراحل بنای تاریخی
براساس صحیحترین منابع، بیت الله الحرام 11 مرتبه بنا شده است و اختلاف در مورد کسانی است که آنرا به طور کامل از اساس بنا نهادهاند و عبدالمطّلب بن هاشم، جد پیامبر به عنوان دوازدهمین بانی، که نام او که در تاریخ کعبه معظمه آمده، ثابت نشده است. کعبه چندین مرتبه بازسازی شده که آخرین مورد آن، در دوران سعودی بوده است.
بنای ابراهیم و اسماعیل
در اینجا مطالب خود را با بنای ابراهیم و اسماعیل (علیها السلام) آغاز میکنیم که به طور قطع از طریق قرآن کریم ثابت شده است. ابراهیم (ع) با سنگهایی که آنها را روی هم قرار میداد و بعضی از آنها غیر از گل و آجر بود بنا کرد و در داخل آن- سمت راست کسی که داخل میشود- گودالی عمیق همانند چاهی حفر کرد و در آن هدایایی را که به کعبه تقدیم میشد به عنوان یک خزانه و انبار قرار میداد.
عمق این گودال براساس گفته ارزقی (5/ 1 متر) بود. وی برای کعبه سقفی و دری از چوب و غیره قرار نداد و در دیوار شرقی کعبه، مکان درب را بازگذاشت تا نشانی برای روی کعبه باشد.
مواد بنای ابراهیم برای کعبه از 5 کوه (سینا، زیتا، لبنان، جودی، حرا) تامین شد که فرشتگان سنگهایی را از این کوهها آورده و ابراهیم در حالیکه کعبه را بنا میکرد، اسماعیل سنگها را در آن قرار میداد، پس آنرا براساس بنای آدم (ع) بنا کرد و آن اساس با سنگهای کوه حراء بنا نهاده شده بود. ابراهیم (ع) آنگاه برای کعبه دو رکن (گوشه) قرار داد، رکن اسود و رکن یمانی و از سمت حجر رکنی قرار نداد بلکه آنرا همانند نیم دایرهای مثل دیوار حجر کرد و دری چسبیده به زمین، بدون آنکه دری بر جای آن قرار دهد باز کرد و ارتفاع آن را از زمین به آسمان 9 ذرع، عرض دیوار روی کعبه را 33 ذرع، عرض دیوار پشت کعبه را 31 ذرع و عرض دیواری که ناودان در آن قرار داشت 22 ذرع و عرض دیوار پشت آن را 20 ذرع قرار داد.
(4)
1- این امرا تاریخ الکعبه المعظمه ذکر کرده و بنای عبدالمطلب را درست ندانسته است.
2- تاریخ الکعبه المعظمه، ص 39
3- بجز بنای عبدالمطلب براساس ترتیب است و بنای ابن زبیر و حجاج یکی حساب شده است.
4- فی رحاب البیت الحرام، ص 120
ص: 58
بنای قصی بن کلاب
ابن اسحاق میگوید:
قصی، نخستین فرزند کلاب بود که به پادشاهی رسید و قومش از او اطاعت کردند. وی پرده داری، سقایت، رفادت، ندوه و لواء را در اختیار داشت و بزرگ شهر مکه بود. قصی جد چهارم پیامبر (ص) بوده و بنای او هفتمین بنا است. او در بنای کعبه کوشید و مخارجش را تأمین و سپس آن را خراب کرد و چنان بنیاد نهاد که هیچکس مانند او بدینگونه بنا نکرده بود.
آنگاه کعبه را با چوب تر و شاخههای نخل پوشانید و سقف کرد و آن را بر 25 ذرع بنا نهاد.
(1)بنای قریش
براساس آنچه «تاریخ الکعبه المعظمه» آورده، این نهمین بنای کعبه مشرفه است. نویسنده کتاب یاد شده، بنای هشتم را به وسیله جدّ پیامبر خدا (ص)، عبدالمطّلب ذکر کرده و آن را به روایت فاسی در «شفاء الغرام» مستند ساخته که این موضوع ثابت نشده و در منابع و مراجع تاریخی هیچ اشاره و تصریحی به بنای کعبه معظمه به وسیله عبدالمطلب نشده است.
(2)اما بنای قریش قطعی و ثابت شده است. در بخاری و مسلم از عایشه نقل شده که گفت:
از پیامبرخدا (ص) در مورد دیوار حجر پرسیدم که آیا متعلّق به خانه است؟ گفت: آری. گفتم: چرا آن را داخل بیت نکردهاند؟ گفت: آیا نمیبینی که قوم تو مخارج و هزینه بنا را به این وسیله کم کردهاند؟ پرسیدم: چرا درِ آن را از زمین بلندتر قرار دادهاند؟ گفت: شاید قوم تو میخواستند هرکسی را که مایل باشند اجازه ورود دهند و هر کسی را که نخواهند مانع شوند. دل افراد قبیله تو به دوران جاهلیت نزدیک است، پس اگر از رنجش آنان نمیترسیدم، به یقین دیوار را در بیت داخل میکردم و درِ آن را به زمین میچسباندم.
(3)در سیره ابن هشام، به نقل از ابن اسحاق آمده است: وقتی پیامبر به 35 سالگی رسید، قریش برای بنای کعبه گرد هم آمدند. آنان به دنبال آن بودند که کعبه را مسقف سازند ولی از خراب کردن آن میترسیدند، هر چند سنگهایی بلندتر از قامت انسان در آن به کار رفته بود، اما تصمیم گرفتند بر ارتفاع آن بیفزایند و آن را مسقف کنند. این به خاطر آن بود که گروهی از دزدان، گنجینه را که در چاهِ داخل کعبه قرار داشت، ربوده بودند.
(4)ابن هشام آنگاه که از کشتی شکسته و به گل نشسته در ساحل جده سخن میگوید، میافزاید: قریش از چوبهای آن برای مسقف کردن کعبه استفاده کردند و وقتی از خروج ماری از چاه کعبه که پرندهای را بلعیده بود سخن گفته، نوشته است: بزرگان قریش برای تخریب کعبه و بنای آن، گرد آمدند؛ ابو وهب بن عمرو بن عائذ مخزومی ایستاد و از کعبه سنگی را بر گرفت و آن را از دست خود رها کرد تا به جای خود برگشت و گفت: ای گروه قریش، در بنای کعبه جز آنانکه کسب پاک و طاهر دارند، ستم پیشه نبوده و معامله را ربا نمیکنند و حقوق هیچیک از مردم را پایمال ننمودهاند، شرکت نکنند. در این هنگام قریش کار بنای کعبه را تقسیم کردند؛ یعنی شکافتن در را به بنی عبدمناف و بنی زهره، بین رکن اسود و رکن یمانی را به بنی مخزوم و قبائل قریش، پشت کعبه را برای بنی جمح و فرزندان عمروبن هصیص بن کعب بن لوی و شکافتن دیوار را برای بنی عبدالدار بنی قصی و بنی اسد ابن العزّی بن قصی و بنی عدی بن کعب بن لؤی واگذاشتند.
ابن اسحاق گوید: آنگاه قبایلی از قریش سنگهایی برای ساختن آن جمع کردند و هر قبیله به اندازه خود، آنها را جمع میکرد. آنگاه شروع به بنا کردند تا به اساس آن و رکن (حجرالأسود) رسیدند. آنان در این امر اختلاف و نزاع به حدی زیاد شد که همه آماده جنگ گردیدند. سپس قریش به همینگونه چهار یا پنج شب صبر کردند، سپس در مسجد جمع شده و به مشورت پرداختند. بعضی از کسانی که این موضوع را روایت کردهاند، پنداشتهاند که «ابا امیه بن مغیره بن عبدالله بن عمرو بن مخزوم» که درآن سال مسنترینِ قریش بود گفت: ای گروه قریش در مورد آنچه که بین شما اختلاف است اولین کسی را که از درِ مسجد وارد شد حکم و قاضی خود قرار دهید. آنان چنین کردند و نخستین کسی که داخل شد محمد امین بود.
آنان وقتی محمد (ص) را دیدند، گفتند: این مرد امین است بهآن خشنودیم. این محمد است. وقتی محمد به سوی آنان آمد و از این امر آگاه شد، گفت: «پارچهای بیاورید» وقتی آوردند رکن (حجر الاسود) را با دست خویش داخل پارچه گذاشت. سپس گفت: هر قبیله گوشهای از آن را بگیرد، پس همگی بالا ببرید. آنان چنین کردند تا اینکه به مکان و جای اصلی حجرالأسود رسید. آنگاه آن حضرت با دستان مبارکش آن را بر جای خود قرار دادند و سپس بنا را برآن ساختند.
1- تاریخ الکعبه المعظمه، ص 39
2- تاریخ الکعبه المعطمه، ص 65
3- تاریخ الکعبه معظمه، ص 66
4- تاریخ الکعبه المعظمه، ص 86- 69
ص: 59
بنا را تا ارتفاع چهار ذرع و نیم بنا کرده، آنگاه آنرا با خاک پرکردند و در را بر بالای این اندازه قرار دادند و آن را با قطعهای از چوب و قطعهای از سنگ بالا بردند. طول دیوار 9 ذرع بود که آن را کم پنداشتند و میخواستند به آن بیفزایند، از این رو، 9 ذرع دیگر بر آن افزودند و نپسندیدند که بدون سقف بماند، پس وقتی به سقف رسیدند «باقوم» رومی ازآنان پرسید: دوست دارید که سقف برآمده باشد یا صاف تا من همان کنم؟ گفتند: خانه خدای ما را صاف بنا کن. پس آن را صاف کردند و در آن 6 ستون در دو ردیف قرار دادند. هر ردیف سه ستون از گوشه (رکن) شامی که کنار حجرالأسود بود تا طرف یمانی را شامل میشد.
ارتفاع آن را از کف زمین تا بالا 18 ذرع قرار دادند که پیش از آن 9 ذرع بود. آن را از بالا تا پایین 15 ردیف از چوب و 16 ردیف از سنگ بنا کردند و ناودان آن را جایی قرار دادند که آب باران در داخل حجر اسماعیل بریزد و پلههایی از چوب داخل رکن شامی قرار دادند و یک در نیز برای آن گذاشتند که باز و بسته میشد.
(1)بنای ابن زبیر
صاحب کتاب «تاریخ الکعبه المعظمه» روایتی را نقل می کندکه واضحترین و جامعترین روایات نقل شده از حافظ نجم الدین بن فهد، در «اتحاف الوری» در مورد عمارت و بنای ابن زبیر است و در همان زمان با روایت دیگری مخالفت و ناسازگاری نداشته است. ما بخشی از آن را بیان خواهیم داشت. این بخش میتواند برای روشن ساختن بنای عبدالله بن زبیر کفایت کند. بی آنکه به جزئیات مربوط به اختلافات و نیز علل هجوم به کعبه با منجنیق که منجر به سوزانیدن آن شد، بپردازیم.
پس ما به این روایت در آن بخشی خواهیم پرداخت که مخصوص بنای کعبه است. در روایت حافظ آمده است: «ابن زبیر بزرگان و اشراف را فراخواند و با آنان درخراب کردن کعبه مشورت کرد. سپس مردم بسیاری از جمله جابر بن عبدالله که برای انجام عمره به مکه آمده بودند، برای خراب کردن آن نظر دادند ولی بسیاری دیگر از مردم نیز نظر به خراب کردن آن نداشتند؛ از جمله عبدالله بن عباس».
1- تاریخ الکعبه المعظمه، ص 68- 69