خانه حضرت خدیجه (ع) بهترین مکان مکه، پس از مسجدالحرام‌

نوع مقاله : اماکن و آثار

موضوعات


از میان بردن برخی آثار اسلامی شهرهای مکه، مدینه و جده و یا تغییر نام برخی دیگر از این اماکن، باعث شکل‌گیری بحث‌های گسترده‌ای در دو عرصه فکری و رسانه‌ای گردیده است. شماری از اندیشمندان، فرهیختگان و بزرگان، این روند را تأیید می‌کنند، اما شماری دیگر نیز در برابر این اقدامات ایستاده و با آن به مخالفت بر می‌خیزند؛ همچنان‌که توجه شماری از نویسندگان و اندیشمندان رسانه‌های ما به این موضوع جلب شده است.
به دلیل اهمیت این موضوع و نیاز به بررسی ژرف‌تر، مؤسسه «عکاظ» به انتشار سلسله مطالبی در این باره اقدام کرده است. این پژوهش را شیخ دکتر عبدالوهاب ابراهیم ابوسلیمان، عضو جمعیت دانشمندان بلند پایه سامان داده است. در این پژوهش، موضوع یاد شده، به همراه دلایل و شواهد محکم، بررسی و به اشکال‌های مطرح شده از سوی موافقان و مخالفان پاسخ داده شده است.
ازرقی عنوان جدید دیگری با نام «اماکن متبرکه مکه مکرمه، موسوم به زادگاه‌ها» مطرح نموده و سخنش را اینگونه آغاز می‌کند: «این اماکن، مساجدی هستند که مردم آن‌ها را با نام موالید (1) می‌شناسند.» و ما به همین دلیل، این اماکن را از مساجد جدا کردیم.
از جمله زادگاه‌های یاد شده، عبارت‌اند از:
1. «زادگاه پیامبر گرامی اسلام (ص)» و آن، در جایی است به نام «سوق اللیل» (2) که مردم مکه آنجا را می‌شناسند ...
سهیلی در تعیین زادگاه پیامبر و سازنده این بنا، مطالبی شگفت آورده، می‌گوید:
« [پیامبر] در شعب به دنیا آمد و نیز گفته‌اند در خانه‌ای نزدیک صفا به دنیا آمد. این خانه در دست محمد بن یوسف، برادر حجاج بن یوسف ثقفی بود. پس از آن، زبیده به هنگام سفر برای حج، در این مکان مسجد ساخت.»
حافظ علاء الدین مغلطای نیز در کتاب «سیره» خود مطالب شگفتی در باره محلّ تولد پیامبر (ص) آورده است. وی می‌نویسد: «بر اساس آنچه برای من ثابت شده، پیامبر در مکه به دنیا آمد.» وی سپس می‌افزاید: «پیامبر در خانه‌ای که بعدها متعلّق به محمد بن یوسف، برادر حَجّاج بن یوسف بود، به دنیا آمد.»
شگفت‌آورتر این‌که گفته‌اند: پیامبر 9 در «الردم» و به روایتی در «عسفان» زاده شد. ادعای ردم به عنوان زادگاه پیامبر را ابوحفص بن شاهین در «الناسخ و المنسوخ» آورده است.
وی می‌گوید: «احمد بن عیسی بن السکن به نقل از هاشم بن قاسم، به نقل از یعلی بن اشدق از عبدالله بن جراد نقل می‌کند: «پیامبر (ص) در الردم به دنیا آمد و در همان جا ختنه شد. بعثت ایشان نیز در ردم بود.»
بکری می‌گوید: «در ردم [نقطه‌ای که متعلّق به بنی جمح در مکه است] میان بنی جمح و بنی محارب بن فهر جنگی رخ داد. بنی محارب با بنی جمح پیکاری سخت کردند. به همین دلیل آن جا «ردم» (3) نام گرفت. دلیل آن ویرانه‌های به جا مانده از نبرد بود.» (4)
پس از آن، مطالبی در باره موضوعات مربوط به این مکان شریف آورده است؛ مانند: «روایات مربوط به برکت این مکان، ویژگی و مساحت آن، بر اساس آنچه مرحوم فاسی نقل کرده و سر انجام از نام خلفایی که برای آبادانی آنجا اقدام کرده‌اند یاد کرده است.»
2. «زادگاه فاطمه 3»، این مکان نقطه‌ای از خانه مادرش خدیجه بنت خویلد 3 است که درکوچه معروف به کوچه «الحجر» در مکه مکرمه واقع است.» (5)
وی درجای دیگر، به هنگام «بیان خانه‌های متبرّکه مکه مکرمه» نیز درباره این مکان سخن گفته و افزوده است: از جمله مکان‌ها، خانه خدیجه بنت خویلد 3 است که این خانه به «زادگاه فاطمه 3» شهرت دارد؛ چرا که حضرت زهرا و دیگر فرزندان خدیجه از پیامبر (ص) در این خانه به دنیا آمده‌اند ...
بخش مهمی از این خانه، اکنون به شکل مسجد است؛ زیرا در آن یک رواق، هفت قوس روی هشت ستون قرار دارد. در دیوار سمت قبله، سه محراب وجود دارد .... آنها عبارت‌اند از سه نقطه و جا:
اول: جایی که گفته می‌شود فاطمه در آن زاده شد.


1- زادگاه‌ها
2- بازار شب‌
3- یعنی ویرانه‌
4- شفاء الغرام ج 1، ص 269
5- شفاء الغرام ج 1، ص 270

ص: 77
دوم: نقطه‌ای که می‌گویند گنبد وحی است. این نقطه به زادگاه فاطمه چسبیده است.
سوم: مکانی‌که به آن «المختبأ» 6 گفته می‌شود. آن نیز به گنبد وحی چسبیده است ... (1)
به گفته محبّ طبری، این خانه پس از مسجد الحرام برترین مکان مکه است. شاید دلیل این برتری، سکونت پیامبر (ص) در این خانه باشد که از زمان ازدواج با خدیجه تا زمان هجرت در آن زیسته است. همچنین در این خانه وحی بسیار نازل شده است. در این خانه پیامبر با خدیجه نزدیکی کرده و در این سرا فرزندانش به دنیا آمده‌اند. همچنانکه مرگ خدیجه 3 در این خانه بوده است.
3. «زادگاه علی بن ابی‌طالب (ع)»، این نقطه به زادگاه پیامبر (ص) نزدیک است و از سمت کوه در بالای زادگاه پیامبر قرار دارد. این نقطه برای اهل مکه مشهور است و اختلافی بر سر آن وجود ندارد. ازرقی در باره آن سخنی نگفته ولی ابن جبیر از آن یاد کرده است. بر سردر آنجا نوشته‌اند: «این زادگاه امیرمؤمنان، علی بن ابی طالب 7 است. در این مکان پیامبر (ص) رشد کرده است. ساخت این خانه به دستور سرور ما ابو عباس احمد بن ناصرلدین‌الله، در سال ششصد و هشت صورت گرفته است .... (2) وی در ادامه از ابعاد و مساحت خانه و موقعیت آن سخن گفته است.
4. «زادگاه [امام] جعفر صادق (ع)»، از دیگر اماکن متبرک در این دیار است. این مکان، در خانه‌ای معروف به خانه ابو سعید و در نزدیکی دار العجله قرار دارد. بر سر در این خانه، روی سنگی نوشته شده «اینجا زادگاه جعفر صادق است.» پیامبر (ص) وارد این خانه شده است ...» (3) سپس وی به بیان مساحت خانه و بناکننده آن می‌پردازد.
ازرقی در مطلبی با عنوان «بیان خانه‌های متبرک مکه مکرمه» به ترتیب از این خانه‌ها یاد می‌کند و می‌گوید: خانه امّ المؤمنین حضرت خدیجه 3 که پیشتر در این باره سخن فته شد.
5. محلّی‌که گفته‌اند «خان ابوبکر» است. این خانه در «کوچه الحجر» قرار گرفته و مشهور است و بر سنگی که پیش روی خانه قرار گرفته، نوشته‌اند: «این، خانه همنشین پیامبر (ص) در غار و رفیق ایشان در سفرهای او است ...» (4) در ادامه، ابعاد تاریخی این خانه و توصیف مسجد موجود در آن را تشریح می‌کند.
6. «خان ارقم مخزومی»، که نزدیک صفا قرار گرفته و به «خانه خیزران» مشهور است. از این مسجدی که در این خانه است، دیدار می‌شود. این مسجد از مساجد شناخته شده‌ای است که ازرقی از آن یاد کرده است ... شاید این نقطه، پس از خانه خدیجه بنت خویلد 3 با فضیلت‌ترین جای مکه باشد؛ چراکه پیامبر (ص) در آن بسیار توقف داشتند و مردم را پنهانی دعوت به اسلام می‌کردند. از سوی دیگر اقامت پیامبر (ص) در این خانه کمتر از اقامت ایشان در خانه حضرت خدیجه بود. به همین دلیل خانه خدیجه از این نقطه با فضیلت‌تر بود.(5) وی به توصیف این مسجد و بیان مساحت آن و همچنین کتیبه موجود در آنجا می‌پردازد.
7. «خان عباس بن عبدالمطّلب- رضی الله عنه- در مسعی»، در این خانه پرچم سبزی وجود دارد. این خانه اکنون سرای فقیران است. (6)
این هفت مورد، از مکان‌هایی است که علامه تقی الدین فاسی از آن‌ها یاد کرده است. وی پس از شناساندن جاهای پیش‌گفته، در ضمن مطلبی با عنوان «کوه‌های متبرک مکه و پیرامون آن» به معرفی مسجدی در منا می‌پردازد:
8. مسجد مرسلات، این مسجد نزدیک مسجد خَیف و در سمت یمن است. محبّ طبری در کتاب «القری لقاصد امّ القری» می‌نویسد: عبدالله بن مسعود 2 درباره غاری که در آن، سوره «مرسلات» نازل شده، چنین روایت می‌کند:
«در منا، با پیامبر (ص) در غاری بودیم که سوره مرسلات بر ایشان نازل شد. آن حضرت این سوره را تلاوت می‌کردند و من برای افراد حاضر در غار واگویه می‌کردم. در این هنگام ناگهان ماری به سوی ما جهید. پیامبر (ص) فرمود: مار را بکشید. ما آن را فراری دادیم. پیامبر (ص) فرمودند: همانگونه که شما از شرّ مار حفظ شدید من هم از شر شما حفظ شدم.»


1- شفاء الغرام، ج 1، ص 272
2- شفاء الغرام، ج 1، ص 270
3- شفاء الغرام، ج 1، ص 271
4- شفاء الغرام، ج 1، ص 273
5- شفاء الغرام، ج 1، ص 274
12. 
13. 
6- شفاء الغرام، ج 1، ص 275

ص: 78
این روایت را بخاری در باب «جنبندگانی که کشتن آن‌ها حرام است» نقل می‌کند:
«این غار از سمت کوه، مُشرف به یمن، پشت مسجد خَیف قرار دارد و در منا غاری است مشهور. از پیشینیان اینگونه نقل می‌شود و خداوند داناست.» (1)
از تألیفات مهم فاسی در این باره، مطالبی است که در باب «بیست و دوم» آورده است. باب یاد شده، از اماکنی در مکه مکرمه یاد می‌کندکه متعلّق به مناسک هستند. ایشان در این راستا بیست و شش مکان را نام می‌برند. ترتیب این اماکن که به تفصیل درباره آن‌ها سخن گفته، طبق حروف «الف- با» است.
علامه جمال الدین محمد جار الله بن محمد نور الدین بن ابو بکر بن علی بن ظهره القرشی المخزومی (وفات: 986) بخش پایانی کتاب «الجامع اللطیف فی فضل مکه و أهلها و بناء البیت الشریف» را به بیان اماکن مهم و ارجمند مکه و پیرامون آن (مشاهد، زادگاه‌ها، خانه‌ها، مساجد، کوه‌ها، آرامگاه‌ها و مانند آن) اختصاص داده که زیارت می‌شوند و فضیلت آن‌ها دارای شهرت است.
وی در آغاز، به بیان زادگاه‌ها پرداخته، می‌نویسد:
1. «محل تولد سرور ما، پیامبرخدا (ص)، ارجمندترین زادگاه‌ها»، این مکان در مکه و در جایی است که به «سوق اللیل» شناخته می‌شود. مشهور است که این‌جا زادگاه پیامبر (ص) می‌باشد.»
جمال الدین محمد جار الله در ادامه افزوده است: «این‌که سوق اللیل زادگاه پیامبر (ص) است، سخنی است مشهور و نقل شده از پیشینیان. در گذشته، رسم بر این بود که شب دوازدهم ربیع الأول قاضی شافعی مکه، پس از گزاردن نماز مغرب، خود را آماده زیارت این مکان شریف می‌کرد. وی این کار را به همراه جمع بزرگی، از جمله حضور قضات سه‌گانه، بیشتر فقهای برجسته و اهل فضل، با جمعیتی عظیم انجام می‌داد و برای این کار از فانوس‌های فراوان و شمع‌های بزرگ استفاده می‌شد ...» (2) وی در ادامه، به بیان تفصیلی این اماکن می‌پردازد که ما اکنون به طور فشرده، آن‌ها را بر می‌شماریم:
2. «زادگاه حضرت فاطمه 3، دختر سرور ما پیامبر (ص)» که در خانه مادرش خدیجه 3 در کوچه‌ای به نام «کوچه حجر» واقع شده است.
طبری نام این خانه را «دار خزیمه» خوانده است ... بخش مهمی از این خانه، به شکل مسجد است. در آن، گنبدی است‌که «گنبد وحی» اش نامیده‌اند. در کنار این گنبد جایی است که مردم از آن دیدن می‌کنند و آن «المختبأ» نام دارد. برخی گمان کرده‌اند که پیامبر (ص) برای در امان بودن از سنگ‌های مشرکان، در این مکان پنهان می‌شدند. البته این، سخنی است بی‌پایه.
3. «زادگاه مولای ما علی بن ابی طالب 7» و آن، در محلی معروف به شعب علی (3) است. (4) این مکان، روبه‌روی زادگاه پیامبر (ص) واقع شده و از سمت کوه، در بالای این زادگاه قرار گرفته است. آنجا نقطه‌ای است که برای اهالی مکه مشهور بوده و اختلافی در آن نکرده‌اند. در ورودی آن، سنگی است که بر آن نوشته‌اند: «اینجا زادگاه امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب است. در این محل پیامبر (ص) پرورش یافت ...» گفته‌اند: زادگاه حضرت علی 7 در دل کعبه است. اما نووی در کتاب تهذیب الاسماء و اللغات آن را ضعیف می‌داند.
4. «زادگاه حضرت حمزه بن عبدالمطّلب، عموی گرامی پیامبر (ص)»، و آن در بخش فرودست مکه و در مسیر برکه ماجن واقع است. مکّیان آن‌را برکه ماجد گویند که اشتباه است. مرحوم فاسی گوید: مطلبی که نشانه صحت این سخن باشد نیافتم. بلکه باید گفت: درستی این سخن جای تأمل دارد؛ زیرا در این جا محلّی برای بنی‌هاشم نبوده است. البته خداوند آگاه‌تر است.
5. «جایی که گفته می‌شود زادگاه عمربن خطاب است». فاسی این مطلب را ضعیف شمرده، می‌گوید: «در این باره چیزی نمی‌دانم که بتوان از آن کمک گرفت ...» (5)
6. جایی که گفته‌اند زادگاه [امام] جعفر صادق [ (ع)] است. (6)
*** جمال الدین محمد جار الله در ادام معرفی «خانه‌های متبرک» بار دیگر این بحث را دنبال کرده، اما این بار به اعتبار «معرفی مساجد مکه» به شناسایی این خانه‌ها پرداخته است. از خانه‌هایی که بر شمرده، «خان ارقم بن ابی


1- شفاء الغرام، ج 1، ص 283
2- الطبعه الثالثه، مکه المکرمه: توزیع مکتبه الثقافه، بسوق اللیل، عام 1392/ 1972 ص 325
3- دره علی.
4- شیعیان و حتی تعدادی از علمای اهل سنت بر این باورند که آن حضرت در کعبه تولد یافته است. از جمله علمای اهل سنت که بر این مطلب تصریح کرده‌اند، عبارت‌اند از:
* ابوعثمان، عمرو بن بحر، معروف به «جاحظ»، صاحب کتاب «البیان و التّبیین»، متوفّای 255 ق. رساله‌ای در باره فضایل بنی‌هاشم نوشته و در آن، از ولادت امیر مؤمنان 7 سخن گفته است. متن این رساله را قندوزی در «ینابیع المودّه» ج 1، ص 461 درج کرده است.
* پیشتاز مورّخان، علی بن حسین مسعودی متوفّای 333 ق. در کتاب گرانسنگ خود «مروج الذّهب» ج 2، ص 2 که در طول بیش از یکهزار سال، از استوارترین منابع مورد اعتماد مورّخان بوده است، با صراحت و قاطعیت اعلام می‌دارد که: «ولادت آن حضرت در درون کعبه واقع گردید.»
* محدّث خبیر، محمد بن علی‌بن اسماعیل شافعی، مشهور به «ابن قفّال» متوفّای 365 ق. می‌نویسد: «فاطمه بنت اسد به هنگام زایمان وارد کعبه شد و علی 7 را در آنجا به دنیا آورد. گفته می‌شود به جز علی بن ابی‌طالب کسی در کعبه زاده نشده است.» فضائل امیر المومنین، به نقل از احقاق الحق، ج 7، ص 498.
* حافظ، ابوعبدالله محمدبن عبدالله، مشهور به «حاکم نیشابوری» در کتاب بسیار معروفش «مستدرک صحیحین» ج 3، ص 483 می‌نویسد: «به تواتر رسیده است که فاطمه بنت اسد، امیر مؤمنان- کرّم‌الله وجهه- را در خانه کعبه به دنیا آورد.»
* ابوالحسن، علی بن محمد واسطی شافعی، مشهور به «ابن مغازلی» متوفّای 483 ق. در کتاب ارزشمند «مناقب علی‌بن أبی طالب» ص 7 به تفصیل، داستان ولادت امیر مؤمنان 7 در درون کعبه را با سلسله اسناد خود، نقل کرده است.
* شمس الدّین، ابوالمظفّر، یوسف بن قز اوغلی، مشهور به «سبط ابن جوزی» در کتاب پر ارج «تذکره الخواص» ص 20 می‌نویسد:
«در روایت آمده است که فاطمه بنت اسد حامله بود، برگرد خانه طواف می‌کرد، ناگهان درد زایمان گرفت، درِ کعبه به رویش باز شد، فاطمه به اندرون کعبه در آمد و علی]» [را در آنجا به دنیا آورد.» برای آگاهی بیشتر در این زمینه، ر. ک. به: فصلنامه میقات حج، ش 34، مقاله «طلوع خورشید از درون کعبه»
5- الجامع اللطیف، ص 328
6- الجامع اللطیف، ص 329

ص: 79
ارقم مخزومی» است که امروزه به «دار الخیزران» مشهور است. این خانه در نزدیکی صفا واقع شده و در آن مسجدی است از آن دیدار به عمل می‌آید؛ زیرا پیامبرخدا (ص) درآغاز اسلام، از این خانه به دعوت پنهانی خود می‌پرداخت. عمربن خطاب، حمز بن عبدالمطّلب و دیگران در این مسجد مسلمان شدند. یاران پیامبر (ص) در این خانه گردهم‌آیی داشتند. به همین دلیل دارای فضیلت فراوان است. این مسجد را خیزران، کنیز مهدی عباسی بنا کرده است ....» (1)
جمال الدین محمد، در ادامه، همچنین از «خان عباس بن عبدالمطّلب 2» را نام برده، می‌نویسد:
«این خانه اکنون منزلگاه فقیران در مسعای (2) بزرگ است. بر دیوار این مسجد دو میله سبز رنگ است که حرکت در میان آن‌ها به هنگام سعی سنت است.» (3)
وی از مساجد موجود در منا و اطراف آن، که در روایات از آن‌ها نام برده شده، یاد می‌کند و می‌گوید: «برخی از این مساجد تا به امروز مشهور و شناخته شده‌اند. برخی از این مساجد نیز در مکه و بیرون آن هستند ولی کسی آن‌ها را نمی‌شناسد.» این عالم اسلامی، در ادامه، از مساجد معروف زمان خود که از جمله آن‌ها «مسجد البیعه»، «مسجد جن» و «مسجد الاجابه» است نام می‌برد که در زمان ما نیز مساجدی مشهور هستند.»
جمال الدین محمد، همچنین به هنگام بیان مساجد موجود در منا و سمت و سوی آن، از «مسجد بیعت» و «مسجد نحر» نام برده که بین جمره اول و جمره میانی و در سمت راست مسیر منتهی به عرفه واقع است. و می‌گوید: مسجد دیگر، «مسجد کبش» است که در سمت چپ مسیر منتهی به عرفه، در دامنه کوه ثبیر واقع است. «مسجد عایشه» نیز از این مساجد است که در دامنه کوه روبه‌روی ثبیر قرار دارد. «مسجد خَیف» نیز از مساجد یاد شده است. مسجد دیگری نیز هست که در کوهپایه مشرف به مسجد خیف است. طبق نقل صغانی، نام آن، «مسجد ضب» می‌باشد. همچنین نام آن صفایح و یا صابح نقل شده است ... ومشهور به «غار المرسلات» است. این غار تا به امروز مکانی است مشهور. در صحیح بخاری بابی است با عنوان «جنبندگانی که کشتن آن‌ها حرام است» و در آن، از ابن مسعود در باره غاری که در آن سوره «مرسلات» نازل شد، روایتی نقل گردیده که می‌گوید:
«ما در منا، با پیامبر در غاری بودیم که سوره مرسلات بر ایشان نازل شد. پیامبر این سوره را تلاوت می‌کردند و من نیز برای افراد حاضر در این غار واگویه می‌کردم. هنوز تلاوت این سوره تمام نشده بود که ناگهان ماری به سمت ما جهید. پیامبر (ص) فرمود: مار را بکشید. ما آن را فراری دادیم و رفت. پیامبر (ص) فرمودند: همانگونه که شما از شر مار حفظ شدید من هم از شر شما حفظ شدم.»
از دیگر مساجد این منطقه، «مسجد عرفه» است که در آن، امام (4)نماز می‌خواند. این مسجد نیز مشهور است.
همچنین «مسجد تنعیم» است که عایشه پس از حج خود، در سال حَجّه الوداع از آنجا معتمر شد ... (5)
علامه جمال الدین محمد بن ظهیره به نام بردن از مساجد غیر مشهوری مبادرت می‌کند که ازرقی آن‌ها را ذکر کرده است. وی می‌نویسد:
«اما مساجدی که ازرقی نام برده و امروزه مشهور نیستند، پنج باب است:
1. مسجدی در بالاترین نقطه مکه، واقع در میان شعب ابن عامر که امروزه به شعب عامر مشهور است ...
2. مسجدی در اجیاد، که گفته می‌شود پیامبر (ص) در نقطه‌ای از آن تکیه داده است. ازرقی می‌نویسد: دانشمندان این سخن را انکار می‌کنند و می‌گویند: پیامبر (ص) در اجیاد صغیر نماز گزارده است. اما به طور قطع نمی‌توان محل نماز ایشان را تعیین کرد. بلکه برخی از روی حدسی بی پایه، این نقطه را مشخص می‌کنند.
3. مسجدی واقع در بخش بالای مکه در برابر مسجد حرس، که به آن «مسجد شجره» گفته می‌شود. نقل می‌کنند که پیامبر (ص) در مسجد حرس بود. درختی را که


1- الجامع اللطیف، ص 331
2- محل سعی‌
3- الجامع اللطیف، ص 330
4- به نظر می‌رسد مراد امیر الحاج باشد.
5- الجامع اللطیف، ص 333- 336

ص: 80
در این مسجد بود به نزد خود خواند. این درخت نیز نزد پیامبر (ص) آمد. آنگاه ایشان از درخت چیزی پرسید و به آن دستور داد به جای پیش بازگردد و درخت چنین کرد ...
4. مسجدی در «طوی» در بالای مکه، واقع در میان دو تنگه‌ای که حاجیان از آنجا وارد مکه می‌شوند.
5. مسجد سرر ... اما تعیین مکان دقیق این مسجد اکنون ممکن نیست. بلکه سمت آن را نیز نمی‌توان مشخص کرد.
6. مسجدی در عرفه، از سمت شمالی مسجد ابراهیم. این مسجد آن نیست که امام نماز می‌گزارد. این مساجد در زمان ما شناخته شده نیستند ....» (1)
** کتاب «الإعلام بأعلام بیت الله الحرام فی تاریخ مکه المشرفه»، تألیف امام محمد قطب الدین بن احمد علاء الدین بن محمد نهروالی مکی، مشهور به قطبی (990- 917 ق.).
محمد قطب الدین، نام عنوان پایانی کتاب خود را «خاتمه فی ذکر المواضع المبارکه و الأماکن المأثوره بمکه المشرفه» (2)می‌گذارد و در آن، اماکن تاریخی و مأثور را بر می‌شمارد.
ایشان در این بخش، به شکل مفصل و با پژوهش تاریخی و سازمان یافته، به شناساندن این اماکن پرداخته و ابتدا از اماکنی سخن می‌گوید که در رساله حسن بصری (ره) از آن‌ها یاد شده است. سپس اماکنی را معرفی می‌کند که نقاش آن‌ها را مرتبط با این اماکن می‌داند.
نخستین این مکان‌ها «خانه حضرت خدیجه 3» است. پس از آن، «زادگاه پیامبر 9»، سپس «دار ارقم مخزومی» است. وی در ادامه، مکان‌های دیگر را به همراه شرح تاریخ و چگونگی ساخت آن‌ها می‌آورد. قطبی نهروالی به ذکر مکان‌هایی بسنده می‌کند که در زمان ایشان معروف بوده‌اند. وی در پایان نوشتار خود می‌نویسد: «ما به اماکن معروف و شناخته شده بسنده کردیم.» (3)
** کتاب «الأرج المسکی فی التاریخ المکی وتراجم الملوک والخلفا»، تألیف: علامه علی‌بن عبد القادر طبری (متوفای 1070 ق.).
نویسنده در فصل سوم کتاب، با عنوان «اماکن مشهور مکه و مساجد آن» نوشته است:
«در مکه و پیرامون آن، مکان‌های مشهوری هست که زیارت آن‌ها مستحب می‌باشد. به غیر از مسجد الحرام، مساجد و منزل گاه‌های فراوانی هست که پیشینیان آن‌ها را ذکر کرده‌اند. آن دسته از مساجدی که آنان بیان کرده‌اند، در اینجا یادآوری می‌شوند. ملاک ما، در نام بردن از آن‌ها، مساجدی است که در زمان ما وجود دارند. زادگاه‌هایی که پیشینیان نام برده‌اند، در زمان ما همگی به مسجد تبدیل شده‌اند ...» (4)
نخستین مکانی‌که در این کتاب نام برده می‌شود، «زادگاه پیامبر (ص)» است. وی می‌نویسدکه آن، در دهانه شعب علی است. این مکان معروفی است‌که پیشینیان ذکرکرده‌اند. ناصر عباسی (622- 553 ق.) به آبادانی آنجا اقدام کرد. پس از وی، به ترتیب اشرف شعبان، حاکم مصر، ناصر فرج بن برقوق، ملک مظفر غسانی حاکم یمن و سلطان سلیمان خان برای آبادانی این مکان تلاش کردند. سلطان سلیمان خان در سال 935 گنبد و مسجدی در این مکان بنا کرد. پس از وی، سلطان غازی محمد خان ابن مولانا مقدس مراد خان- که خداوند هر دو را بیامرزاد- در سال 1009 برای آبادانی این زادگاه تلاش کردند. معماری که در ا ین سال برای این کار استخدام شد، از بزرگان دولت عثمانی بود و «غضنفرآغا» نام داشت. برای این اقدام کمک مالی فراوانی شد. دیوارهای این مکان بالا آورده شد و بر آن گنبدی بزرگ به همراه مناره بنا شد. از سوی دیگر در دیار رم برای آن وقف ایجاد گردید. برای زادگاه پیامبر (ص) مؤذن، خادم و امام جماعت نیز تعیین شد که برای هر یک از آن‌ها نیز از محل غلات وقف یاد شده به صورت سالیانه مقداری تعیین و میان آن‌ها تقسیم می‌گردید. پس از آن این دولت شریف عثمانی یک مدرس را برای آنجا تعیین کرد تا دو روز در هفته در این مکان یادشده تدریس کند.


1- الجامع اللطیف، ص 338
2- بیان اماکن متبرکه و مأثور مکه مکرمه‌
3- تاریخ القطبی، ص 353
4- الطبعه الأولی، تحقیق وتقدیم أشرف أحمد الجمال مکه المکرمه: المکتبه التجاریه، مصطفی باز، عام 1416/ 1996،

ص: 81
از دیگر مکان‌های مکه، زادگاه فاطمه 3 است. این مکان درکوچه «حجر» در سمت راست مسیر منتهی به مسجد الحرام قرار دارد. خانه حضرت خدیجه نیز از دیگر آثار اسلامی مکه است: این مکان در کنار زادگاه حضرت فاطمه 3 قرار دارد ... پس از مسجد الحرام، خانه حضرت خدیجه با فضیلت‌ترین مکان مکه است ... دار الخیزران نیز از جمله این مکان‌ها است که در صفا معروف است. پیشینیان گفته‌اند که در این خانه مسجدی است که به آن «المختبأ» (1) گفته می‌شود؛ زیرا که در آغاز بعثت، پیامبر در این مکان مخفی می‌شد. واژه «مسجد» به همه این خانه اطلاق می‌شود. این خانه دارای امام جماعت و خادم است ... (2)
به این گونه تاریخ نگاران مکی، یکی پس از دیگری و به‌طور متواتر این مکان‌ها را نام برده‌اند. آن‌ها به بیان اصلاحات صورت گرفته روی این مکان‌ها و نیز اهتمام ملوک و حاکمان مسلمان از گذشته تا به امروز پرداخته‌اند. از جمله می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد.
** کتاب «منائح الکرم فی أخبار مکه و البیت و ولاه الحرم»، تألیف علامه علی بن تاج الدین بن تقی الدین سنجاری (1125- 1057 ق.)
این دانشمند مسلمان به بیان «آثار مکه و زیارت گاه‌های آن» می‌پردازد. وی سخن در این باره را با این عبارت آغاز می‌کند که: «در مکه آثار فراوان و زیارت گاه‌های مشهوری هست. مورّخان در کتاب‌های مفصل خود آن‌ها را نام برده‌اند. برخی از این‌ها به هنگام نیاز نام برده خواهند شد ...» (3)
** کتاب: «تحصیل المرام فی أخبار البیت الحرام والمشاعر العظام ومکه والحرم و ولاتها الفخام»، تألیف علامه محمد بن احمد بن سالم بن عمر مکی مالکی، معروف به ابن صباغ (وفات: 1321 ق.)
وی می‌نویسد: «فصل سوم: اماکنی از مکه مکرمه و پیرامون آن که دعا در آن‌ها مستجاب است ....» در ادامه چنین می‌نگارد: «قاضی مجد الدین شیرازی در کتاب خود (الوصل و المنی) مکان‌های دیگری از مکه و پیرامون آن را نام برده که دعا در آن مکان‌ها مستجاب است؛ زیرا که نقاش در کتاب «منسک» آورده است: دعا در ثبیر و مسجد کبش مستجاب است. دیگران مسجد خَیف را نیز افزوده اند ....» وی در سطور بعد می‌نویسد:
«همچنین در خانه خدیجه همسر پیامبر (ص) در شب جمعه دعا مستجاب است. زادگاه پیامبر (ص) نیز نقطه دیگری است که به هنگام زوال روز دوشنبه، دعا در آن‌ها مستجاب است. در محل «المختبأ» در دار الخیزران نیز پس از نمازهای مغرب و عشا دعا مستجاب می‌شود ...» (4)
** «سالنامه العربیه فی شأن الدوله العثمانیه» که به سال 1303 ق. منتشر گردید. در این سالنامه مکان‌های اسلامی متبرک مکه مکرمه را بیان کرده است. این بیان مفصل به همراه تشریح اقدامات و تحوّلات صورت گرفته در این اماکن متبرک نگاشته شده است. (5) 
** علامه محدث، رییس مورخان مکی در دوران جدید، شیخ عبدالله غازی (1365- 1290 ق.) فصل چهارم کتاب دانشنامه‌ای خود با نام «افاده الأنام بذکر أخبار بلد الله الحرام» را به بیان زادگاه‌های مشهور مکه اختصاص داده و در این فصل به بیان تفصیلی این زادگاه‌ها می‌پردازد. همچنانکه تاریخ ساخته شدن این بناها، اهتمام پادشاهان و فرمانروایان نسبت به این مکان‌ها را نیز در این فصل آورده است. (6) این کتاب‌ها نمونه‌ای از تألیفات فراوان تاریخی در این باره بودند.
برجسته‌ترین اثر علمی مکتوب در زمان کنونی، اثر علامه شیخ عبدالمالک بن عبد القادر بن علی، معروف به طرابلسی (وفات: 1418 ق.) است که با نام «ملخّص مناسک الحج، ویلیه دلیل الآثار المطلوبه فی مکه المحبوبه» به زیور طبع آراسته شده است. (7) ایشان در این کتاب سی مورد از آثار مطلوب مکه را نام می‌برد. درمیان آن‌ها نام‌های مشاعر مقدس نیز دیده می‌شود. وی در کتاب خود نقشه مکه را کشیده و بر روی نقشه اماکن تاریخی اسلامی مشهور در زمان حاضر را تشریح می‌کند.


1- مخفی گاه‌
2- الأرج المسکی، ص 70
3- الطبعه الأولی، دراسه وتحقیق جمیل عبد الله محمد المصری، مکه المکرمه، جامعه أم القری، عام 1419/ 1998 ج 1، ص 226
4- ورقه ب، مخطوط، مصور، خاص.
5- الطبعه الثانیه مکه المکرمه: المطبعه المیریه، عام 1303 ه- ص 148
6- ج 1، ص 742
7- طبع مکه المکرمه: مکتبه ومطبعه النهضه الحدیثه، عام 1407/ 1978 م 9