نسخه خطی منظومه «حنانه» در توصیف کعبه و شرح مناسک حج، مرکب از دوازده غزل مرتبط و در جمع، 84 بیت است و من برای سرودن آنها، تمام جوهره جان و روح و روان خود را افزون بر تمام دانسته‌ها و یافته‌های علمی و ادبی و پژوهشی خویش، در این بوته آزمایش قرار داده‌ام. گفتنی است وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برای سرودن این شعر، یک سفر زیارتی سوریه، یک قطعه لوح تقدیر و نامه‌ای تحسین آمیز به ارادتمند اهدا کرد و همانگونه که ملاحظه خواهید فرمود، تمام این سروده‌ها متکی به آیات قرآنی، احادیث، اخبار سفرنامه‌ها و کتابهای خاطره‌ها است: «ابوالفتح حکیمیان»
1. نشانه‌هایی از مقام یکتا
تابید زدامان فلک نور الهی چون برق گریبان افق نامتناهی
وامانده در آن دانش دلهای خردمند در خیره از آن دیده ابلیس سیاهی
روشنگر آیات پیام آور توحید ویرانگر بنیان پلیدی و تباهی
زاینده ازآن پرتوِ اعجاز اوامر پیچیده در آن پرده اسرارنواهی
گلزار (1) از آن بهرِ خلیل آتش نمرود (2) در جلوه از آن معجزه یونس و ماهی (3)
1- قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانصُرُوا آلِهَتَکُمْ إِنْ کُنتُمْ فَاعِلِینَ. انبیا: 68
2- قُلْنَا یَا نَارُ کُونِی بَرْداً وَسَلَاماً عَلَی إِبْرَاهِیمَ. انبیا: 69
3- ر. ک. به: صافات، آیات 139 به بعد.
1- خوشگذران.
2- هر قبیله‌ای درکعبه بتی داشتند. شمار این بتها از سیصد بیش بود. بعضی از آنها شکل انسان، بعضی شکل حیوان و پاره‌ای شکل گیاه داشتند.
جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام. ج 1، صص 18 و 19
3- روگردان.
4- تاریک.
5- عکس و تصویر.
6- بوی خوش.
7- به سوی.
8- لباس، تنپوش.
1- یک راهبر.
2- چون چهار دیوار مسجدالحرام دارای اضلاع مساوی و مستقیم نیست، به نظر چنین می‌رسد. ر. ک. به: «نخبه الدهر» دمشقی.
3- مادر فداکار، از جان گذشته و خدا پرست اسماعیل
4- در مورد این دو واژه، به تعبیرات دکتر شریعتی در کتاب «حج» رجوع شود.
5- همان.
1- إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ ... آل عمران: 96
2- صافّات: 93- 90
3- جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَهً لِلنَّاسِ وَأَمْناً ... بقره: 125؛ وَمَنْ دَخَلَهُ کَانَ آمِناً. آل عمران: 97 مثابه یعنی مرجع.
4- سنگ آسمانی یا بهشتی که عموم مؤلفان فارسی نویس، آنرا حجرالاسود می‌نویسند که نادرست است. در این بیت، میان سنگ آسمانی و چشمه زمینی صنعت لفّ و نشر مراعات شده است.
5- چشمه آبی که پس از هروله‌های هاجر، به روی او گشوده شد. درباره فوران چشمه‌های آب در خشکزارهای عربستان برای ساره [همسر ابراهیم و مادر اسحاق] رجوع شود به کتاب: سقوط قسطنطنیه، ترجمه مصطفی مقربی، ص 38
6- راه خماخم ترجمه‌ای است از فجّ عمیق که به شرح زیر در قرآن آمده است:
وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ. حج: 27
7- مَعْلَم یعنی نشانی، راهنما. علی در خطبه اوّل ذکر حجّ نهج‌البلاغه می‌فرماید: «جَعَلَهُ سُبْحانَهُ وَ تَعَالی لِلاسْلامِ عَلَماً». همچنین مراجعه شود به سوره بقره: 125 و سوره آل عمران: 96
8- درباره میقات و پنج موضع آن، مراجعه شود به: احکام القرآن برقعی، ص 400
1- سوگند به هستی‌ام که شیفتگی من به دیدارت روز افزون است. مصراع عربی از سراینده است
2- فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْکُرُوا اللهَ ... بقره: 198، شریعتی می‌گوید: عرفات، آخرین منبر پیامبر اسلام بود. ابن اثیر، بیانات حضرتش را با عنوان «بیان حج و وداع» آورده است. رجوع شود به: الکامل فی التاریخ، ج 1. ص 372.
عرفات، موقف حجاج در روز نهم ذی‌الحجه و در واقع شهر یک روزه است. این منطقه در چند کیلومتری مکه قرار دارد و از طریق تنگه‌ای که به سوی منا کشیده شده به زیارتگاه ختم می‌شود. حاجیان نماز ظهر و شب را در آن صحرای فراخ می‌گزارند و به ادعیه می‌پردازند. شریعتی می‌گوید: مفرد و جمع این واژه [عرفه، عرفات] به یک معنی است.
3- در مورد هبوط آدم در فراخنای عرفات و آشنایی او با حوّا در آن محل، به منابع فراوان می‌توان مراجعه کرد.
1- تصویر و تجسمّی است از انبوه سفرکردگان حج در وادی با پوشش احرام، بنابر: فَاذْکُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ ... دنباله آیه مذکور ذیل شماره 20
2- من و منا به صورت جناس ناقص آمده است. در باره منا، خاصه توقف حضرت ختمی مرتبت در شب حجه‌الوداع به منابع مختلف قدیم و جدید می‌توان مراجعه کرد؛ از جمله: التّفهیم ابو ریحان بیرونی. ص 253. سفرنامه ناصر خسرو. مواضع متعدد. تاریخ انبیا. سید نبی الدّین اولیایی. صص 707 و 708
3- جمرات سه جمره است و یکی از اعمال سه گانه منا است. پس از مراجعت از عرفات و مشعر به منا، در روز عید اضحی، نخستین کاری که باید به جای آورد، این است که حاجی نزدیک عقبه- که نام یکی از آن سه محل است- باید از صبح تا غروب روز عید سنگ به آن پرتاب کند سپس از منا به مکه نرود.
1- اشاره است به عبارت: «یَدُ اللهِ مَعَ آلجماعَهِ».
2- إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَهَ مِنْ شَعَائِرِ اللهِ بقره: 158. درباره سعی میان صفا و مروه و هیبت و عظمت آن، به نوشته جلال آل احمد و تجسّم رعب انگیز او از این مراسم، مراجعه شود به: خسی در میقات: صص 198- 94
3- اسم جمع «الناس» که در قرآن کریم 241 بار آمده، فاقد مفرد است.
1- «گم شدن فرد در جمع» به تعبیر آل احمد همانجا و «همدیگر شدن همه» به تعبیر شریعتی، کتاب حج. ص 42
2- درنگی استحبابی، پس از انجام آخرین و اجبات حج. بقره: 203 تشریق در لغت به معنای طلوع آفتاب برای قربانی است.
3- صّفّ: 13، نَصْرٌ مِنَ اللهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ وَبَشِّرْ الْمُؤْمِنِینَ.
4- جاودانه.
5- استوار.
6- آل عمران: 59
7- آماده.
8- همیشگی.
)