نوع مقاله : اخبار و گزارشها
چکیده
موضوعات
1. میقات حج: ابتدا کمی از خودتان بگویید که ورودتان به حوزة علمیه، برای فراگیری علوم دینی، از چه سالی آغاز شد و از محضر کدام اساتید بهره بردید؟
پاسخ: هر چند خود را فرد موفقی در زندگی نمی‌دانم ولی از باب شکر نعمت‌های خداوند و اجابت دعوت دوستان و اطاعت امر ایشان، نکاتی را عرض میکنم:
در سال 1338ش. در شهرستان ابرقوه (ابرکوه) به دنیا آمدم، به گفتة بستگان و نزدیکان، تولدم مصادف با شب سوم شعبان 1379ق. بوده و به همین سبب نام «محمدحسین» را برایم برگزیدند.
تحصیلات ابتدایی و راهنمایی را در زادگاهم گذراندم و در سال 1354ش. وارد حوزه علمیة شیراز شدم و از 20 آذر ماه آن سال، تحصیلات علوم دینی را در مدرسه حکیم، که زیر نظر شهید محراب آیت الله حاج سید عبدالحسین دستغیب (قدس سره) اداره میشد، آغاز کردم. درس اخلاق آن شهید والامقام از لحظههای ماندگار و فراموش نشدنی زندگیام محسوب میشود.
حدود یک سال نیم در آن حوزه گذراندم، سپس به قم آمدم و در مدرسة منتظریه (حقانی) که با برنامهریزی و مدیریت شهیدین بزرگوار؛ آیت الله سید محمدحسین بهشتی و آیت الله علی قدوسی] اداره میشد، تحصیلات را ادامه دادم و از محضر اساتید بزرگواری چون، حضرات آیات و حجج اسلام، حایری شیرازی، رازینی، مدرس زاده، نیازی، نیّری و وافی یزدی بهره بردم و از زمانی که انقلاب اسلامی به وقوع پیوست و به پیروزی رسید و برنامههای مدرسه دچار وقفه و رکود شد، با حضور در دروس آزاد حوزه و استفاده از محضر بزرگانی مانند آیات و حجج اسلام احمدی یزدی، رضا استادی، اعتمادی، پایانی، تبریزی، جوادی آملی، حسن زاده آملی، ستوده، صانعی، فاضل لنکرانی، فاضل هرندی، فشارکی، گرامی، مدرس افغانی، مشکینی، مصباح یزدی، منتظری و... استفاده بردم و در همان سال‌ها دروس دبیرستان را هم (در رشته اقتصاد) گذراندم.
بخش عمدهای از اوقات تبلیغ را در داخل و خارج کشور و نیز در جبهه های نبرد حق علیه باطل گذراندم و خدا را شاکرم از آغاز طلبگی تا کنون، هرگز از درس و بحث و مطالعه و تبلیغ فاصله نگرفتهام و از پروردگار بزرگ توفیق بیشتر و اخلاص و حسن عاقبت می‌طلبم.
2. میقات حج: از آثار و توانمندی های شما در بیان احکام، می توان دریافت که از میان موضوعات و علوم رایج در حوزه ها، علاقه و گرایش خاصی به فقه داشته اید. آیا علاقة شخصی، شما را در این مسیر قرار داد یا راهنما و مشوقی داشتهاید؟
پاسخ: هر چند درس فقه و اصول از دروس اصلی و اساسی حوزه‌های علمیه بوده و هست و همیشه با نشاط تام و جمعیت زیاد برگزار میشود و شاید بتوان گفت بیشترین وقت و نیروی طلاب صرف فقه آموزی میشود، اما علاقة بیشتر این حقیر به علوم عقلی؛ از جمله منطق و فلسسفه بود و در دوران مدرسه نیز به ریاضی عشق می‌ورزیدم و هرگز از مطالعة مطالب حساب و هندسه و حل مسأله و معادلات ریاضی خسته نمی‌شدم، این سابقه و علاقه و ذهن ریاضی سبب شد، تا احکام فقهی را به صورت منظم و دسته‌بندی تدوین کنم و در کلاس‌های آموزشی از آن بهره بگیریم، و این امر سبب استقبال ازاین دروس شد و کم‌کم از مدارس و مراکز مختلف، برای تدریس احکام دعوت میشدم؛ لذا به جهت مشغلة فقهی و تدریس احکام دینی، به این امر گرایش پیدا کردیم تا جایی که از 30 سال قبل تاکنون، شاید سه چهارم فعالیتهای فکری و مطالعات علمیام صرف فقه آموزی و نگارش کتب فقهی و احکام دینی شده است. به هر حال، می‌توانم مشوّق اصلی را ذاتی بدانم که اشاره کردم ذهنم ریاضی است و مشوق دوّم را درخواست‌های مدارس و مراکز مختلف. مشوق سوم هم نیازی بود که درجامعه وجود داشت و برای آموزش احکام احساس می‌کردم. بنابراین، در این راه، نه شخصی مشوّقم بود و نه معلّمی راهنمایم. بلکه به جهت آن سه مشوّق، که اشاره کردم، از رشتة علمیِ مورد علاقه‌ام؛ یعنی منطق و فلسفه دست شستم و به رشتة دیگر که مورد نیاز جامعه بود کشیده شدم.
3. میقات حج: برخی از آثار جنابعالی حدود 50 بار و بلکه بیشتر انتشار یافته است، دلیل یا دلایل این استقبال و رویکرد خوانندگان به آثار خودتان را چه چیزهایی می دانید؟ در ضمن جدا از منافع معنوی، از منافع مادی آثار خود نیز در تأمین زندگی بهره میبرید؟
پاسخ: عامل اصلی را ویژگی احکام دینی می‌دانم که براساس فطرت انسان‌ها تشریع شده و نیاز واقعی آنها است و طبعاً هرکسی بخواهد دین‌دار زندگی کند، بی‌نیاز از آموزش احکام نیست.
عامل دیگر انتخاب مطالب براساس نیاز مخاطب است، سعی من براین بوده که مطالب هر نوشتهای را براساس نیاز مخاطب همان نوشته یا کتاب انتخاب کنم.
روشن است که عوامل مؤثر در تعیین نیاز افراد، مختلف است؛ از جملة آنها است؛ سن، صنف، جنس، موقعیت شغلی و اجتماعی و... و این عوامل هرگز نباید در نوشتهای غفلت شود.
معمولاً هرکدام از این نوشتهها را پیش از به چاپ سپاری، به تعدادی از مخاطبان آن می‌سپردم تا را مطالعه کنند و نقطه نظرات خود را ارائه نمایند و در پایان تمام نقطه نظرات مفید، در کتاب یا جزوه اعمال میشد.
عامل سوم، نظم و دسته‌بندی منطقیِ مطالب است.
و عامل چهارم، ساده نویسی و پرهیز از اصطلاحات و لغات نا مأنوس، غیر ضروری و پرهیز از جملات طولانی که سبب دشوار فهمی است.
عامل پنجم، تطبیق احکام با مصادیق آنها که معمولاً مصادیق مورد ابتلا و ملموس استفاده میشود.
4. میقات حج: گویا حضرتعالی در تهیه و تنظیم کتاب «مناسک محشی»، که همواره برای روحانیون حج قابل استفاده و راهگشا بوده، نقش اصلی را داشتهاید، و در اصل از ابتکارات شما بوده است. لطفا کمی از چگونگی آن و اینکه آیا تصمیم خودتان بود و یا به پیشنهاد حوزة نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت انجام گرفت؟
پاسخ: پیش از مناسک محشی فعلی، مناسک حضرت آیت الله العظمی امام خمینی (قدس سره) با حاشیة مرحوم آیت الله العظمی اراکی و سپس با حواشی دو سه نفر از مراجع، آماده و چاپ شده بود و پس از آن، برخی از دوستان زحمت کار را به دوش گرفتند و حواشی برخی دیگر از مراجع تقلید نیز اضافه شد و آنگاه فهرست تفصیلی بر آن افزودند و برای روحانیون کاروان‌ها واقعاً راهگشا و کمک کار علمی خوبی در جهت راهنمایی زائران بود، بنابراین، ابتکار از من نبوده و پیشتر نیز مناسک محشی از مراجع چاپ شده بود و همچنین رسالة محشی از قدیم مرسوم بود و معروف‌ترین آنها در گذشته، رسالة آیت الله العظمی بروجردی بود که با حواشی هشت تن از مراجع آن زمان بارها چاپ و منتشر شده بود و به نظرم پیشنهاد این کار از سوی معاونت محترم آموزش و پژوهش آن عصر بعثه مقام معظّم رهبری، حضرت حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج سیدعلی قاضی عسکر (زیدعزه) بود. پس از آن، خلاصه‌ای از مناسک با نام «گزیدة مناسک حج» آماده و چاپ شد، که ابتکار اولیه آن از حضرت حجت الاسلام و المسلمین آقای راستگو بود.
5 . میقات حج: از میان آثار خود؛ اعم از نوشتاری، گردآوری و تنظیم و یا تدوین، کدام را مؤثر، مفید و کاربردی ارزیابی میکنید؟ و به عبارتی، به کدام یک تعلق خاطر بیشتری دارید؟
پاسخ: اولین بار است با چنین سؤالی مواجه می‌شوم و تاکنون روی آن فکر نکرده‌ام اما شاید بتوانم در خصوص احکام و مناسک حج «مناسک مصور» را نام ببرم که توانست با کمک تصویر و تنظیم درست مطالب و نثر روان، احکام حج را به زائران بیاموزد که مورد استقبال زیادی هم قرار گرفت و در غیر احکام حج، کتاب «آموزش فقه» که سال‌هاست به‌عنوان کتاب درسی طلاب درحوزه‌های علمیه تدریس میشود.
6 . میقات حج: اگر صلاح میدانید در مورد نخستین اثر خود، که ظاهراً مناسک مصور حج است کمی بیشتر توضیح دهید.
پاسخ: اولین نوشتة منتشر شدهام کتاب «آموزش احکام» است و در مورد نگارش آن باید بگویم: متن آن، درسهایی است که برای طلاب و برخی مراکز آموزشی داشتیم. برخی دوستان اصرار داشتند که مطالب بیان شده تدوین شود و این کار صورت گرفت.
در مورد مسائل حج نیز اولین بار «راهنمای مصوّر حج» به چاپ رسید و علت نگارش آن نیز احساس نیاز به مناسک حج با زبان ساده بود. در اولین سفرم به حج که در سال 1363ش./ 1400ق. مشرّف شدم، احساس کردم برای آموزش مناسک حج به زائران، باید چاره‌ای اندیشید؛ زیرا خودم که در حوزه علمیه درس خوانده بودم، وقتی به حج رفتم متوجه شدم که با مطالعة کتاب مناسک، نمی‌توان آن‌گونه که باید مسائل را آموخت، لذا دو کار را جزو برنامههایم قرار دادم؛ یکی تهیة آموزش مصور احکام حج، دوم آموزش عملی مناسک، که هر دو انجام شد و وسیلة آموزشهای عملی کاروانهای حج گردید که از این جهت نیز خدای را شاکرم.
7 . میقات حج: اخیراً اقدام به تأسیس مؤسسهای با عنوان «موضوع شناسی احکام فقهی» کرده و گامهایی در این راه برداشتهاید. گویا بنا است این مؤسسه متکفل بررسی و تحقیق در موضوعات فقهی باشد، بفرمایید ابتکار و فکر راه اندازی چنین مؤسسهای از خودتان بوده یا به پیشنهاد دیگران انجام گرفته است
پاسخ: در این‌خصوص یعنی ضرورت شناخت موضوعات احکام فقهی پیشتر نیز افرادی همچون آیت الله شهید مطهری و شهید سید محمدباقر صدر و امام خمینی (قدس سره) مطالبی گفته یا نوشته‌اند، اما ضرورت تأسیس مرکز یا مؤسسهای که متکفل این امر باشد و به‌طور تخصصی موضوعات احکام فقهی را بررسی کارشناسانه کند و به محضر مراجع معظم تقلید برای اخذ فتوا و به مردم برای عمل به وظیفه ارائه نماید، تاکنون مطرح نبوده و اکنون به لطف الهی چنین مرکزی تأسیس و مورد موافقت شورای عالی حوزة علمیه و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفته است.
فعالیت این مؤسسه بسیار گسترده است، بهطوری که کار خود را در قالب هفت گروه پژوهشیِ «عبادات»، «اقتصاد»، «پزشکی»، «اطعمه و اشربه»، «قضایی و جزایی»، «فرهنگی و هنری» و «بانوان» آغاز کرده است. همچنین از اولویت‌های کار این مرکز، موضوعات مرتبط با احکام حج میباشد.
از نظر تشکیلات، در سه بخشِ «پژوهشی»، «آموزشی» و «نمایشگاهی» ادامة کار خواهد داد. در بخش نمایشگاهی، تمام موضوعات فقهی که قابل نگهداری و عرضه باشد، در معرض دید عموم قرار میگیرد تا با رؤیت آنها حکم فقهی را نیز بهتر متوجه شوند. امیداوریم که خداوند یاریمان دهد و توفیق ساماندهی و برنامهریزی آن را عنایت فرماید!
8 . میقات حج: روشن است که راه اندازی و نگهداری چنین مؤسسهای نیازمند سرمایة مالی مهمی است، چنین سرمایه ای را از کجا تأمین میکنید؟
پاسخ: خداوند متعال که فکر را داده و توفیق برداشتن گام‌های اولیه را نیز عنایت فرموده، بودجهاش را هم خواهد رساند و ما ناامید نیستم و اما، بنابر آنچه در اساسنامة مرکز آمده، بودجة آن از طرق مختلفی؛ مانند بودجة دولتی، کمک های مردمی و فروش آثار تولیدی تأمین خواهد شد.
9 . میقات حج: با توجه به جایگاه حج و عمره در مباحث فقهی، میتوان گفت که بخش عمدهای از فعالیتهای مؤسسه یاد شده با حج و عمره مرتبط خواهد بود، که بدان اشاره هم فرمودید، اکنون بفرمایید چه در صدی از کارهای مؤسسه «موضوع شناسی احکام فقهی» به حوزة حج مربوط خواهد شد؟
پاسخ: همچنان‌که اشاره شد، بخشی از موضوعات فقهی مرتبط با حج است و بی‌شک با تغییراتی که هر ساله در اماکن حج صورت میگیرد؛ مانند توسعة مسعی، توسعة جمرات، تغییر محل ذبح (قربانگاه)، و... کار موضوع شناسی در حج باید به صورت مستمر و همیشگی باشد. میتوان گفت به تناسب احکام حج و گستردگی آنها، موضوعات آنها نیز گسترده خواهد بود و شاید همان درصدی که احکام و فقه حج در بین سایر مسائل فقهی دارد، موضوعات آن نیز به همین میزان باشد و تقریباً 30% آن را و شاید کمی بیشتر را شامل شود، که الحمد لله کلیات فهرست آن آماده شده و با برخی از مراکز از جمله سازمان جغرافیایی کشور و مؤسسة اطلس شیعه نیز مذاکراتی و تفاهم‌هایی صورت گرفته تا به خواست خداوند این بخش از کار هر چه زودتر با همکاری و حمایت پژوهشکدة حج و زیارت شروع و پیگیری شود.
10. میقات حج: روحانیون معظم کاروانهای حج و پژوهشگران این حوزه، چگونه میتوانند تجارب فکری و علمی خود را در اختیار مؤسسة «موضوع شناسی احکام فقهی» بگذارند؟
پاسخ: شاید بتوان گفت روحانیون کاروان حج و به‌طور کلی عالمانی که به امر تبلیغ و ارشاد مردم اهتمام دارند، چون سر وکارشان با موضوعات است و مورد سؤال‌های مختلف قرار می‌گیرند، آشناترین افراد نسبت به این امر باشند و در مواقع بسیاری، کاستی‌ها و کمبودها در این زمینه را احساس کنند، لذا دست نیاز به سوی همة آن بزرگواران دراز می‌کنیم و از ایشان میخواهیم که در امور زیر ما را یاری دهند:
1. ارائة موضوعاتی که نیاز به پژوهش دارد یا مواردی که در کتب فقهی به وسیلة فقهای بزرگوار، تحقیقات موضوع شناسی آن صورت گرفته است.
2. معرفی کتاب‌‌ها، پایان‌نامه‌ها و مقالاتی که به‌طور تخصصی و ویژه به بررسی موضوع یا موضوعاتی از احکام فقهی پرداخته‌اند.
3. معرفی سازمان‌ها و مراکز تحقیقاتی که در این زمینه فعالیت علمی و پژوهشی داشته یا دارند و یا چنین پژوهشی در دستور کار آنها است.
4. اعلام آمادگی برای تحقیق در موضوع خاصی و چنان‌چه موضوعی را نگاشته یا تحقیقی انجام داده‌اند، ارسال فرمایند و چنان‌چه مورد بررسی و تأیید قرار گیرد، استفاده خواهد شد.
یادآوری میشود که جهت ارسال مطالب یا اعلام آمادگی، نشانی ذیل را مدّنظر داشته باشند:
قم ـ بلوارامین، خ جمهوری اسلامی، بین کوچه 16 و 18، شماره 48، صندوق پستی 1118-37175
ـ تلفن و نمابر: 2936045ـ 0251 ـ www.mamsha.ir
11. میقات حج: آیا در مؤسسة موضوع شناسی فقهی، جایی برای دیدار علاقمندان از فعالیتها و محصولات بخشهای مختلف آن در نظر گرفته شده و آیا این امکان وجود دارد که آن مؤسسه روزی حالت موزه پیدا کند و عالمان و فرهیختگان برای پژوهش و مردم برای دیدن، در آنجا حضور یابند؟
پاسخ: بی‌شک بخش نمایشگاهی این مؤسسه را میتوان موزة موضوعات فقهی نامید. در طرح تأسیس مؤسسه این برنامه نیز در نظر گرفته شده که تمام موضوعات احکام فقهی که قابل نگهداری و نمایش باشد، تهیه و در معرض دید عموم، به‌ویژه طلاب و فضلای حوزه‌های علمیه و دانشجویان و اساتید و پژوهشگران دانشگاه ها قرار گیرد و این کار تقریباً آغاز گردیده و برای توسعة آن، زمینی چند هکتاری در نظر گرفته شده است که به خواست خداوند در آینده بتواند فقه اهل بیت(علیهم السلام): را به تمام علاقه‌مندان به‌طور ملموس و عینی آموزش دهد؛ برای نمونه، دِرهم و دینار یکی از موضوعات احکام فقهی است که در جای جای فقه از طهارت تا دیات کاربرد دارد. در بخش نمایشگاهی نمونه‌هایی از درهم و دینار عصر معصومین و تطوّر و تبدّل آن در طول تاریخ نگهداری خواهد شد و در کنارش کاربرد آن در فقه نوشته میشود و قیمت آن به روز اعلام خواهد شد و حتی اطلس تمام موضوعات فقهی ـ مثل بلاد اسلامی و غیر اسلامی، انفال، موقوفات و... تهیه خواهد شد و ماکت اماکنی که موضوع احکام فقهی است؛ مثل مشاهد مشرفه، مشاعر مقدسه و اماکن تخییر و... ساخته خواهد شد.
12. میقات حج: برای آموزش حجاج چه پیشنهاد و توصیه‌ای دارید؟
پاسخ: اولاً اعمال عمره و حج بدون آگاهی از احکام و مناسک آن، معلوم نیست به‌طور صحیح به‌جا آورده شود، لذا آموزش مناسک جزو مقدمات ضروری این سفر معنوی است و همچنین آشنایی با اسرار این اعمال و تاریخ اماکن مدینه و مکه نیز لازم است، لذا زائران گرامی و روحانیون معظم باید تلاش کنند تا این‌گونه معارف را یاد بگیرند و یاد بدهند.
لذا نکات ذیل را در آموزش باید مراعات کرد.
الف) انتخاب مسائل براساس نیاز مخاطب چون بسیاری از مسائل هرچند مفید است ولی مورد ابتلای زائران نیست.
ب) سخن گفتن مطابق فهم مخاطبان، چون مسائل فقهی گاهی دارای اصطلاحات فقهی و مشکلی است که برای عموم قابل فهم نیست. لذا ساده گویی یک اصل مهم در تبلیغ است.
ج) تطبیق احکام بر مصادیق آن ها و ذکر مثال و نمونههای ملموس و مورد ابتلا .
د) آموزش عملی برخی از احکام و مناسک حج؛ مانند طواف و نماز طواف و سعی.
هـ) پرهیز از بیان مسائل به گونهای که دچار شک و وسوسه و احتیاط زیاد و بی مورد نشود.
و) اطمینان خاطر دادن به زائران، برای فهم بهتر مناسک و بجا آوردن راحت تر اعمال حج؛ زیرا بسیاری از زائران نسبت به انجام مناسک حج اضطراب و دلهره دارند و در یک جمله به آنها گفته شود: «احکام و مناسک حج دقیق است ولی مشکل نیست.»
13. میقات حج: معمولاً سفر حج همراه با خاطره است، خاطرههاى شیرین و شاید گاهی هم تلخ که ناشی سختی ها و مشکلات راه است، اما خاطرات شیرین همواره در فضای ذهنی انسان ماندگار است و پیوسته مرور میشود، اکنون براى حسن ختام این مصاحبه، اگر ممکن است حد اقل یکى از خاطرات جالب و به یاد ماندنی از سفرهای متعدد خود را که دیده یا شنیدهاید، برای خوانندگان مجله بیان کنید:
پاسخ: از سفر حج خاطرات زیادی دارم که بیشتر آنها را نوشته‌ام و شاید در آینده انتشار یابد و در اختیار علاقمندان قرار گیرد. از اولین سفرم به حج که 28 سال پیش بود، خاطرات زیادی دارم؛ در آن سال، هنوز محلة بنیهاشم و خانه‌های منسوب به امام صادق و امام حسن8 وجود داشت و بسیاری از اماکنی که تخریب شده یا تغییر شکل داده، به همان صورت سابق و قدیمی وجود داشت و راه عبور زائران از جده به مدینه هم از منطقة بدر بود که زیارت شهدای بدر هم نصیب ایشان میشد و... همچنین از حج سال 1364 و جمعة خونین مکه نیز خاطرات بسیار دارم که فعلاً مجال پرداختن به آنها نیست، امّا به عنوان نمونه، یکی از آنها که مربوط به آموزش احکام حج و پاسخگویی به مسائل آن است عرض می کنم:
روز یازدهم ذی حجه همراه تنی چند از علما و زائران به سمت جمرات برای رمی می‌رفتیم، از مسجد خَیف گذشته بودیم که مرد میانسالی جلو آمد و از میان جمع ما، حضرت حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ محسن قرائتی (زیدعزّه) را شناخت و به ایشان با نگرانی بسیار ـ که از چهره و گفتارش معلوم بود ـ گفت: امروز که برای رمی رفتم، متوجه شدم دیروز (عید قربان) همین جمرة اولی را سنگ زده‌ام! تکلیفم چیست؟ ـ با توجه به اینکه روز عید قربان، باید تنها جمرة عقبه را سنگ زد ـ حضرت آقای قرائتی پاسخگویی به سؤال ایشان را به بنده محوّل کردند. از زائر سؤال کننده پرسیدم: دیروز که برای رمی رفته بودی، اطراف جمره شلوغ بود یا خلوت؟ گفت: بسیار شلوغ بود و به سختی جمره را سنگ زدم. گفتم عمل شما درست بوده و همان جمره عقبه را سنگ زده‌ای، چون جمرة اولی را در روز اوّل (روز عید) کسی سنگ نمی‌زند و جمعیتی در آنجا نیست. در این لحظه زائر نگران آرامش یافت و تشکر کرد و رفت.
آقایان علما ـ که همراه ما بودند ـ این شیوه در پاسخگویی را تحسین کردند و بعضی اظهار داشتند: این نکته به ذهن ما نمی‌آمد و ممکن بود به او بگوییم: باید ابتدا قضای رمی روز گذشته را انجام بدهی، سپس برگردی و از جمرة اولی شروع کنی و هر سه جمره را به ترتیب سنگ بزنی و با این کار، مشکلات و زحمات زیادی برایش فراهم میشد!
14. میقات حج: در آخر، اگر توصیه و سفارشی به خوانندگان مجلة «میقات حج» دارید، بفرمایید.
پاسخ: مجلة میقات حج را باید اولین مجلة تخصصی فارسی در حوزه حج شمرد و به لطف خداوند از آغاز به‌کار مجله و از شمارههای نخستین آن، با مطالبش آشنا بودم و گاهی همکاری داشته‌ام و از مقالات آن استفاده میکنم. برای عموم علاقه‌مندان به معارف حج، به‌ویژه حجاج گرامی و روحانیون معظم کاروان‌ها قابل استفاده است. زحمات محققان و نویسندگان این مجله را باید ارج نهاد و شایسته است مشترکین محترم آن، ضمن مطالعه، نظرات اصلاحی و تکمیلی خود را هم ارائه کنند تا روز به روز کمال یابد و بهره‌وری آن بیشتر شود و نیز به دوستان روحانی و فاضلان ارجمند عرض میکنم که در موضوعات مختلف حج، دست‌اندرکاران این مجله را با نوشتن مقالات علمی یاری دهند.
15. میقات حج: از حضرتعالی به خاطر فرصتی که در اختیار مجله گذاشتید تشکر می کنیم و امیدواریم در آینده نیز بتوانیم از محضرتان بهره مند شویم.
پاسخ: من هم از اینکه دوستان دست‌اندرکار مجله، این حقیر را قابل دانسته‌اند تشکر میکنم و برای همه آرزوی توفیق بیش از پیش دارم.
)