اسرار اعمال حج در قرآن و سنت

طرح مسئله

در میان واجبات الهی، حج، برجستگی و ویژگی خاصی دارد که به ابعاد وسیـع و گسترده مناسک آن مربوط است و به دلیل همین گستردگی  مناسک فلسفه اسرار‌آمیز حج همچنان پویا و شگفتی‌آفرین است؛ هرچند که برای بسیاری ناشناخته مانده است. حج گنجینه‌ای است با زوایای بی­شمار‌ که هرکس به قدر فهم و دانش خود، آن را درک می­کند و با این همه، حقایق آن تمام‌نشدنی است و پا به پای حرکت زمان و رشد اندیشة بشر، رشد می‌کند
و هر اندازه، به بحث و بررسی فلسفه حج بپردازیم، نکات تازه‌تری خواهیم یافت. ازاین‌رو، یکی از عوامل مهم‌که می­ تواند ما را در انجام  دادن حج واقعی و مورد رضایت خداوند متعال یاری کند، توجه عمیق و همه‌جانبه به اسرار و فلسفه و روح حج است؛ زیرا وقتی ما با فلسفه و اسرار حج آشنا شویم و اهداف عالی شرع مقدس را از این فریضه بزرگ به دست آوریم، دیگر به خود اجازه نمی­ دهیم‌که به اجرای مراسم تشریفاتی و اعمال خشک و بی­روح اکتفا کنیم.

مفهوم ‌شناسی

1. حج

  الف) حج درلغت؛  در منابع لغوی معانی گوناگونی برای حج ذکر شده ‌که برخی از آنها عبارت‌اند از:  قصد کردن؛ آهنگ کردن؛ پی در پی؛ قصد زیارت کردن؛ آمدن؛ شاد شدن (ابن‌منظور، 1414، ج4، ص37).

ب) حج در اصطلاح؛ حج در اصطلاح و عرف اسلامی به معنای قصد زیارت خانة خدا و انجام‌دادن مناسک مخصوص در ایام معیّن است؛ چنان‌که راغب اصفهانی دراین‌باره می‌گوید:

«اصلُ الحَجِّ، القَصدُ للِزّیارةِ، خُصَّ فی تعارف الشّـرع بِقَصدِ بَیتِ اللهِ تعالى إقامَةً لِلنُسُک». (راغب اصفهانی، 1387ش ، ص107).

اصل حج، به معنای قصد زیارت است، ولی در عرف شرع به قصد خانه خدا، برای برگزاری مناسک حج اختصاص یافته ست».

 اما طریحی، لغت‌شناس معروف، ارتباط معنای لغوی و اصطلاحی حج را به صورت واضح‌تر بیان می‌کند:

«حج در لغت، قصد کردن چیزی را گویند و در اصطلاح شرعی، عبادت مخصوصی است‌که در زمان و مکان معیّن و به شکل خاصی در جوار بیت الله الحرام به­منظور اطاعت و تقرب به خدا انجام می‌شود. ارتباط میان معنای لغوی و اصطلاحی
در اینجاست‌که شخص برای انجام‌دادن اعمال مخصوص، قصد زیارت خانة خدا می‌کند.» (طریحی، 1375ش، ج3، ص285).

ج) حج تمتّع؛معنای حج تمتع آن است‌که شخص مکلف ابتدا اعمال عمره را در ماه‌های حج انجام دهد و پس از فراغت از عمره، برای حج تمتع احرام ببندد و اعمال حج را به جا آورد. (شهید اول، 1372ش، ج1، ص217).

وجه تسمیة حج تمتع این است‌که مکلف (زائر خانة خدا) پس از انجام اعمال عمره، از آنچه در بین حج و عمرة تمتع بر او حرام شده بود، بهره‌مند گردد. این حج بر کسانی‌که استطاعت مالی دارند، واجب است (همانجا).

2. فلسفه

«ف ل س ف، قال بعض العارفین: الفلسفة لغة یونانیة معناها محبة الحکمة، وفیلسوف أصله فیلاسوف؛ أی محب الحکمة، وفیلا: المحب، وسوف الحکمة. وقد جاء فی الحدیث صفة المتفلسفین» (طریحی، 1375، ج4، ص107).

در بحث حاضـر، فلسفه به معنای «حکمتِ احکـام» است و پرداختـن به اینکه تشریع یک حکم  برای رسیدن به چه غرض­ها و فوایدی بوده است. این کلمه یونانی و مرکب از «فیلا» و «سوفیا» به معنای «دوست‌دار دانش» است. این واژه در آغاز به مجموعه علوم
و سپس به علوم عقلی اطلاق می‌شد و در زمان حاضر علاوه بر کاربرد آن در بحث «هستی‌شناسی»، در هر موردی‌که «چیستی» و «چرایی» چیزی مورد پرسش باشد، به کار می‌رود.

3. سرّ

«واژه «سرّ» به معنای مخفی نگهداشتن اجسام به کار می‌رود و نیز به معنای کلامی است‌که در درون حفظ می‌شود و از گفتن آن به کسی اجتناب می‌گردد و از آن جهت‌که حکمت احکام مستور است، به آن سرّ گفته می‌شود» (راغب اصفهانی، 1378ش ، ص135).

فلسفة تشریع حج

خداوند حج را بر کسانی­که اسـتطاعت وتوان رفتن به­آن را دارند، واجب کرده است و در این مطلب، هیچ شـک وشـبهه‌ای وجود ندارد؛ (فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً وَلِلهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِین) (آل عمران: 97).

حضرت علی(ع) می‌فرمایند:

«خداوند حج خانه خود را بر شما واجب گردانیـد و خانه خود را قبله­گـاه مردم ساخت، مردم با شوق تمام، آنسان که ستوران به آبشخور روی نهند و کبوتران به آشیانه پناه برند، بدان درآیند. خدای سبحان حج را مقرر فرمود تا مردم در برابرعظمت او فروتنی نشان دهند و به عزت و جبروت او اعتراف کنند و از میان بندگان خود کسانی را برگزید تا صلای دعوت او شنیدند و اجابت کردند و سخن حق تصدیق نمودند و در آنجا پای نهادند که پیامبرانش نهاده بودند و به آن فرشتگان همانند شدند که گرد عرشش طواف می­کنند و  در این سودا که سرمایه شان عبادت اوست، سود فراوان حاصل کردند و تا به میعاد آمرزش او دست یابند بر یکدیگر پیشی جستند. خداوند، سبحانه و تعالی حج را نشانه و علامت اسلام قرار داد و کعبه را پناهگاه پناهندگان و حج را فریضتی واجب قرار داد و حقش را واجب گردانید و حج را بر شما مقرر فرمود وگفت: برای خدا حج آن خانه بر کسانی که قدرت رفتن به آن داشته با شند واجب است و هرکه راه کفر پیش گیرد بداند که خدا از جهانیان بی نیاز است.»[1] (فیض الاسلام، 1379ش ، ص42 ـ 41).

نکته مهم و درخور بررسـی، فلسفه تشریع حج است؛ زیراخداوند تعالی، حکیم است و هیچ یک از افعال او بدون حکمت نیست. پس تشـریع حج نیز بدون فلسـفه و حکمت نمی‌‌‌باشد. دربارة فلسـفه تشریع حج چند مطلب درخور توجه است:

1. نماد عبودیت

روشن است­که  فلسفه خلقت بشر،  عبادت و شناخت خداوند تعالی و رسیدن به­کمال مطلوب است: {وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُون)(ذاریات : 56)؛ «و من جن و انس را نیافریدم، مگر براى اینکه عبادتم کنند.» در روایتی از امام صادق و امام باقر8  نقل شده است:

«خداوند دوست داشت او را این­گونه عبادت کنند، لذا خانه کعبه را در زمین آفرید
و بر بندگانش طواف پیرامون آن را واجب نمود و بیت‌المعمور را در آسـمان آفریدکه هر روز هفتاد هزار ملائکه بر آن وارد می‌شوند و تا روز قیامت از حالت طواف پیرامون آن، بیرون نمی‌‌‌روند (ابن بابویه، 1380ش ، ج2، ص402).

بنابراین، حج را خداوند واجب کرد چون نمونه کامل عبودیت و تسلیم است.

2.  مغفرت گناهکاران

انسان هر لحظه در خطر است و هر زمان ممکن است مغلوب وسوسه شـیطان قرارگیرد. لذا خداوند به انسان فرصـت‌های مناسبی داده است تـا بتوانـد به درگـاه او توبه کند و بخشایش بطلبد. بنابراین، بین شب‌‌ها و روزها، شب و روز جمعه را، و بین ماه‌ها، ماه مبارک رمضان را، و بین سال‌ها و طول عمر، سفر به حج را قرار داد تا بندگانش؛ چنانچه فریب شیطان را خوردند و مغلوب هوای نفس شدند، به درگاه خداوند پناه آورند و طلب مغفرت کنند.

امیرالمؤمنین، علی(ع) در وصف حج و عمره می‌فرماید: «ویرخضان الذنب»؛ «حج
و عمره گناهان را پاک می‌کند» (فیض الاسلام، 1379ش ، خ 109، ص338).

3.  نمونه اجتماع و وحدت مسلمین

در موسم حج از همه اقشـار وگروه‌ها و ملت‌های مسـلمان حضور دارنـد همه آنان با هم لبیک می‌گوینـد و مناسک حـج را در موسم آن، انجام می‌دهند. مسلمانان در حج با همدیگر آشنا می‌شوند وگرفتاری‌‌ها و نیازهای خود را مطرح می‌کنند و منافع عمومی مسلمانان را بررسی می‌نمایند و در نتیجه، وحدت و همبستگی آنان بیشتر می‌شود.

 از امام صادق(ع) پرسیدند: «چرا خداونـد بنـدگان را به انجام ‌دادن حـج و طواف کعبه مکلّف ساخت؟» حضـرت فرمودند: «در حج، مسلمانان از مشرق و مغرب در یک مکان اجتماع می‌کنند و همدیگر را می‌شناسند و هرگروهی از آنان از راه تجارت، سود می­برند.» (ابن‌بابویه، 1380، ج2، ص405).

خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:

{وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلى‏ کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ *  لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللهَ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى‏ ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیر} (28 : حج).

این آیه علاوه بر اینکه اشاره به وحدت مسلمانان جهان دارد، در مورد آثار و منافع‌ این اجتماع نیز سخن می‌گوید. علامه طباطبایی می‌نویسد: کلمه «منافع» در جملة «لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» اطلاق دارد و منافع دنیوی و اخروی را شامل می‌شود (طباطبایی، 1386ش، ج14، ص369).

برخی دیگر از آیات، ناظر به منافع معنوی و مادی برای مسلمانان است؛ از جمله:

الف) استغفار و یاد خدا

{فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا الله عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ} (بقره: 198).

عرفات، نام سرزمینى است در بیست کیلومترى مکه که بر زائران خانة خدا واجب است در روز نهم ذى‌الحجه، از ظهر تا غروب در آنجا بمانند و اگر قبل از غروب از آنجا خارج شوند، باید یک شتر جریمه دهند. واژة «عرفات» از «معرفت» به معناى محلّ شناخت است. در آنجا آدم و حوا(علیهما السلام) یکدیگر را شناختند و به گناه خود اعتراف کردند. به فرمودة امام صادق و امام باقر8 جبرئیل در این مکان به حضرت ابراهیم گفت: «وظایف خود را بشناس و فراگیر» (کلینی، 1385ش ، ج4، ص207).

زمین عرفات خاطراتى از ناله‏ ها و اشک‏هاى اولیاى خدا دارد. از نشانه‏ هاى جامعیت اسلام این است که در کنار اعمال عبادى حج، به زندگى مادى و کسب معاش نیز توجه دارد؛ همان‌گونه که در سورة جمعه در کنار دستور به شرکت در نماز جمعه، مى‏ فرماید: «بعد از پایان نماز به سراغ کسب معاش بروید» (جمعه: 10).

آرى، حج در عین عبادت، اقتصاد است.  امام صادق(ع) فرمودند:

«یکى از آثار حج، تشکیل اجتماعی بزرگ از مسلمانان نقاط مختلف جهان و نقل
و انتقال انواع تجربیات و فراهم شدن زمینه انجام مبادلات تجارى و اقتصادى است (شیخ حرّعاملی، 1414ق، ج8 ، ص9).

ب) اخلاص و تقوا و فضل الهی

{وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوى‏ وَ اتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْبابِ} (بقره : 197).

در هر سفرى، زاد و توشه لازم است. بهترین زاد و توشة سفر حج، تقواست (قرائتی، 1383ش ، ج1، ص314).

ج) تمرین تعظیم شعائر الهی

{یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ الله...} (مائده : 2).

خداوند در ابتداى این آیه، احترام به همه شعائر را واجب، و هتک حرمت آنها را حرام کرده است؛ ولى در میان شعائر، چند مورد را به خصوص ذکر کرده است؛ از جمله: چهار ماه رجب، ذی‌قعده، ذی‌حجه و محرم که جنگ در آنها حرام است و ماه ذی‌حجه که حج در آن انجام مى‏شود، هَدْى که قربانى بى‏نشان است و قلائد که قربانى نشان‏دار است.

د) رفع فقر و گرسنگی

{فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَر} (حج : 36).

مراد از «القانع»، فقیر قانع است و مقصود از «الْمُعْتَرَّ» فقیرى است که نیاز دارد، اما حرفى بر زبان نمی­آورد، ولى به قصد کمک گرفتن از کنار شما عبور مى‏کند (قرائتی، 1383، ج8 ، ص44).

ه‍ ) حج هدایتی برای جهانیان

{إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمِین} (آل عمران : 96).

از ایرادهاى بنى‌اسرائیل این بود که چرا مسلمانان، با توجه به قدمت بیت‌المقدس که هزار سال قبل از میلاد به‌دست حضرت سلیمان ساخته شده، آن را کنار گذاشته و کعبه را قبله خود برگزیده­اند. این آیه در پاسخ آنان مى‏فرماید: «کعبه از روز نخستین، اولین خانه عبادت بوده
و قدمت آن بیشتر از هر جاى دیگر است». امام صادق(ع) با توجه به جمله «أَوَّلَ بَیْتٍ» فرمودند:

چون مردم مکه بعد از کعبه گرد آن جمع شده‏اند، پس حق اولویت با کعبه است
و لذا براى توسعه مسجدالحرام مى‏توان خانه‏هاى اطراف کعبه را به نفع حرم خراب کرد (شیخ حرّ عاملی، 1414ق، ج13، ص217).

علامة طباطبایی در المیزان مى‏نویسد: روایات «دحوالأرض (گسترش زمین از زیر خانه کعبه) (کلینی، 1385، ج4، ص189) بسیار است و هیچ دلیل علمى که مغایر آن باشد، پیدا نشده و با قرآن نیز مخالفتى ندارد.

حضرت على(ع) در نهج البلاغه، خطبه 192 مى‏فرماید: «خداوند تمام مردم را از آدم(ع) تا آخرین نفر، با همین سنگ‏هاى کعبه آزمایش مى‏کند.»

و) اعلان عمومی برائت از مشرکان

{وَ أَذانٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ الله بَرِی‏ءٌ مِنَ الْمُشْـرِکِینَ وَ رَسُولُه}  (توبه : 3).

ز) گسترش تجارت و کسب و کار

{لَکُمْ فِیها مَنافِعُ} (حج : 33) .

در سایة تعظیم شعائر، منافع مادّى شما نیز تأمین مى‏شود.

{لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُم} (بقره : 198).

از نشانه‏هاى جامعیّت اسلام آن است که در کنار اعمال عبادى حج، به زندگى مادّى و کسب معاش نیز توجه دارد.

4) نشانه عظمت خداوند

امام علی7 می‌فرماید: «خداوند حج را نشانه‌ای برای تواضع مردم در برابر عظمت خداوند قرار داد.» (فیض الاسلام، 1379، خ1، ص40).

5) تجدید خاطره پیامبر خدا9

وقـتی انسـان بـه حـج می‌رود و وارد مکـه و مـدینه می­شـود، نزول جبرئیـل و فرشـتگان بر پیـامبر9 ، فداکاری‌ها و پیکارهای مسـلمانان، بنای مکه به‌دست حضـرت ابراهیم و اسـماعیل(علیهما السلام)، اسلام آوردن علی(ع) ، مقـاومت مسـلمانان در شـعب ابی‌طـالب و صـدها واقعه و جریان معنوی را در ذهن خود مجسم می­ سازد. این امر باعث می‌شود تمام آن وقایع در طول تاریـخ زنـده بمانـد و موجب تقویت اسـلام و مسـلمانان شود.

پس یکی ازحکمت‌های تشریع حج در اسلام، تجدید خاطره دوران پیامبر خداست. امام صادق(ع)  نیز درباره علت و فلسفه تشریع حج می‌فرماید: «حج تشریع شده است تا آثار پیامبر(ص) و اخبار او شناخته و یادآوری شود و فراموش نگردد.» (ابن‌ بابویه، 1380، ج2، ص405).

تقویت دین اسلام و آزمایش کردن انسان‌ها از جمله حکمت‌های دیگر تشریع حج است.

با توجه به آیات شریفه و بیانات گهربار ائمه(علیهم السلام) نتیجه می­ گیریم‌که اسلام، فرد صالح را هسته‌ای برای تشکیل جامعه صالح می‌داند و این بدان معناست‌که هدف نهایی اسلام، جامعه است، نه فرد. ازاین‌رو، عبادت‌های فردی را در اصلاح شخص منحصر نمی‌داند؛ بلکه هدف اصلی عبادات، بر پایی جامعه صالح است. هر یک از عبادت‌ها؛ از جمله نماز و روزه و حج، اصلاح شخص را به اصلاح جامعه پیوند می‌زند؛ چون آدمی در زندگی از دیگران اثر می‌پذیرد؛ بنابراین، موسم حج بهترین فرصت برای اجتماع مسلمانان در این همایش بزرگ است تا با یکدیگر همفکری کنند و در حل مشکلات جهان اسلام بکوشند و طرح‌های استواری را برای دفع خطرهای بی‌شمار جوامع اسلامی تصویب کنند.

اسرار اعمال عمره و حج تمتع

مراسم شکوهمند حج اگر بر اساس برنامة الهی انجام شود (مانند عبادات دیگر)، نتایج و بهره‌های فراوانی نصیب امت اسلامی خواهد کرد. حج، مراسمی عبادی ـ سیاسی است
و ابعاد گوناگونی دارد و هر بعد آن، دریچه‌ای از کمالات را در برابر انسان می‌گشاید. حج سبب تقویت پیوند‌های الهی می‌شود و انسان را از تاریکی‌های گناه بیرون می‌آورد و به سوی آینده‌ای روشن و مملو از امید رهنمون می­سازد.

بنابراین، در میان عبادات، حج دارای جایگاه بلندی است و حج کامل نیز حجی است‌که با آشنایی به ابعاد اسرار آن انجام پذیرد. حال، بیان اسرار اعمال عبادی را با حدیثی از امام صادق7 آغاز می‌کنیم و سپس به بررسی اسرار تک تک اعمال می‌پردازیم.

امام صادق(ع) می‌فرماید:

«آنگاه که لباس احرام به تن کردی، نیت احرام کن، و آنچه تو را از ذکر پروردگار متعال باز مى‏دارد و از اطاعت امر خدا مانع مى‏شود، بر خود حرام کن و سپس لبیک بگو، به این قصد که دعوت خداى متعال را با نهایت صفاى خاطر و خلوص نیت و نظر پاک، اجابت مى‏کنم و در راه آن‏ موضوعى که دعوت شده‏ام صمیمانه قدم برمی‌دارم و به ریسمان محکم ایمان و توجه به خداوند متمسک مى‏شوم و همین طور که در ظاهر، اطراف خانه کعبه طواف مى‏کنى، دل تو نیز مانند ملائکه حول عرش پروردگار متعال طواف کند و قلبت چون بدنت مشغول طواف و توجه و حضور باشد. پس از آن در میان صفا و مروه حاضر شو و هوا و هوس و خودبینى و قدرت و شخصیت را کنار بگذار و مشغول هروله باش. بعد از آن با خارج شدن از شهر مکه و از هیاهوى اجتماع و گرفتاری‌ها و قیودات از مراحل غفلت و از لغزش‌هاى خود بیرون آی و به سوى منا حرکت کن، و آنچه را براى تو جایز و حلال نیست، آرزو مکن، و هر آنچه را سزاوار مقام تقوا و اخلاص نباشد، در دل خود راه مده.»[2]

در این دستورهاى اجمالى نکاتى دیده مى‏شود؛ از قبیل:

1.  توجه پیدا کردن به موانع سلوک و عیوب و حجاب‌هاى نفسانى و صفات ناپسند باطنى که سالک را از سیر به سوى خدا مانع مى‏شوند؛

2.  آماده شدن براى سیر و سلوک با تصفیه خاطر و اخلاص نیت و نظر پاک؛

3.  متمسک شدن به حقیقت ایمان به خدا، و دور کردن وسایل و علایق دیگر؛

4.  توجه خالص به پروردگار متعال و طواف قلب عرش روحانى الهى؛

5 . رها شدن و فرار کردن از هوا و هوس و خودبینى، و از روى صفا و محبت در کنار خانه خداوند متعال هروله کردن؛

6 . قطع علایق اجتماعى و انصراف از قیدهای زندگى شهرى؛

7.  تصمیم گرفتن به ترک حرام و آنچه سزاوار نیست.

باید توجه کرد که در حالت احرام که لبیک گفته مى‏شود، بزرگ‌ترین نعمت و مهم‌ترین حالت روحانى به انسان رو آورده است؛ زیرا موقعیتى است که ا نسان به میهمانى پروردگار دعوت شده و براساس دستور و شرایط و مقدمات براى این دعوت پذیرفته شده و قدم به اولین مرحله برنامه میهمانى گزارده و در مقابل توجه میزبانى که آفریننده و مالک و سلطان جهان است، لبیک مى‏گوید و در طول مدت زندگى، کمتر نظیر این حالت را مى‏شود به دست آورد. اگر این توفیق و سعادت براى کسی پیدا شد، ‏باید در مقابل آن ‏ توفیق قدردان باشد. این برنامه را با بهترین نحو و با تمام توجه و احترام انجام دهد.

تک تک اعمال عبادی حج دارای اسرار و رموزی است‌که خداوند داناتر است و انسان نمی‌‌­تواند به حکمت تمامی آنها دست یابد. اما اگر به آنچه از طریق بزرگان رسیده توجه داشته باشد، موجب تعالی روح می‌شود‌که در ذیل به برخی اشاره می‌شود:

1. موسم حج

موسم حج خود دارای سرّی است و آن، اشاره به رجعت و مرگ است؛ چراکه انسان در هر دو حال (هنگام حج و هنگام مرگ) کدورت‌ها و غبارها را می‌شوید، با کسانی‌که قهر است آشتی می‌کند، قرض‌هایش را می‌پردازد، خمس مالش را می‌دهد و از دیگران حلالیت می‌طلبد.

2.  احرام

در احرام‌که همراه با برهنه شدن از زینت زندگی دنیاست، ظهور توحید و تجلّی بالغ آن، همچنین تمثیل حشر و معاد؛ یعنی بازگشت به مبدأ، آشکار است. ازاین‌رو، بر اساس رهنمود امام سجاد(ع) آن‌که هنگام احرام بستن، از قلب نگذراند‌که «خدایا! از هر چه غیر توست دست شستم و فقط به ولای تو دل بستم»، در حقیقت به میقات نرفته واحرام نبسته است. البته مراد، نفی کمال است نه نفی صحت (جوادی آملی، 1377، ص415).

3.  راز استحباب غسل در  میقات

 امام سجاد7 می‌فرماید:  حجگزاران با انجام دادن آن، تطهیر خود از گناه و لغزش را قصد کنند. پس در میقات، فقط پاک کردن بدن نیست، بلکه نشانه‌ای از تطهیر دل است و این اولین سرّ از اسرار حج است. بر این اساس، زائر متعهد می‌شود‌که اولاً: دیگر خود را به گناه نیالاید، ثانیاً: از این پس جز در راه اطاعت گام ننهد، ثالثاً: کاستی‌های گذشته را جبران و ترمیم کند. غسل احرام با چنین قصد و تعهدی غسل توبه است. آن‌گاه زائر بیت‌الله با روح و جسم پاک، جامه طاعت در بر کند و با نماز احرام؛ یعنی با ستون دین، به خدا نزدیک می‌شود و نیز با در بر کردن لباس سادة احرام، امتیازات ظاهری افراد زایل می‌شود و زمینة هرگونه برتری‌طلبی و فخرفروشی از بین می‌رود (همانجا).

لبیک؛«با لبیک گفتن در حقیقت با خدا پیمان می‌بندد‌که از این پس جز به طاعت او زبان نگشاید و بر گناهان ببندد. تلبیه پاسخ صادقانه به خداست و مبارزه با هر گونه شرک و بت از جاهلیت تا مدرن است.» (همانجا).

طواف؛  طواف و احکام آن نشان‌دهنده این نکته است‌که از یک مرکز، حرکت کنید و به سوی یک هدف بروید. منظم باشید و آزار شما به کسی نرسد.

سزاوار است‌که به هنگام طواف، قلب زائر پر از تعظیم، محبت، خوف و رجا باشد و بداند‌که با عمل طواف، در نقش فرشتگان مقرب خداست‌که پیرامون عرش الهی در حال طواف­اند:  {وَ تَرَى الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِم‏...} (زمر: 75).

بنابراین، راز طواف و روح و حقیقت آن، طواف دل است گرد حضرت ربوبی و خانه کعبه، مثال ظاهری در عالم شهود برای حضرت ربوبی است‌که با چشم ظاهر قابل مشاهده نیست... و ما در این طواف، خود را به قدر امکان با فرشتگان مقرب شبیه می­سازیم (محقق، 1390، ص86).

4. نماز طواف

«سرّ اینکه پشت مقام ابراهیم و نزدیک آن نماز، نیاز و حضور به جای آوری آن است‌که اسماعیل و ابراهیم،‌که این از آتش گذشته و آن از قربانگاه، هر دو مأمور خداوند
و مسئول خلق و معمار کهنه‌ترین معبد توحید در زمین‌اند و تو اکنون در مقام ابراهیمی و بر­ پای ابراهیم به پا خاسته‌ای و به دست خدای ابراهیم دست بیعت داده‌ای؛ باید ابراهیم­وار زندگی کنی و در عصر خویش معمار کعبة ایمانت باشی؛ قوم خویش را از مرداب زندگی راکد
و حیات مرده و ذلت جور و ظلمت جهل، به حرکت درآوری و جهت بخشی، به حج بخوانی آنها را، و به طواف آوری» (شریعتی، 1350، ص74).

5. سعی

«همانا صفا و مروه دو نمونه از نشانه‏ هاى خداست. پس هر کس حج خانه یا عمره به‌جاى آورد، می­ تواند میان آن دو، سعى کند و کسى که عمل خیرى را به طوع و رغبت خود بیاورد، خداوند شاکر و داناست.»[3] (158 :  بقره).

سعی بین صفا و مروه آثار و برکات بسیاری دارد؛ از جمله:

الف) کسی‌که سعی بین صفا و مروه انجام می‌دهد از گناهان پاک می‌شود (ابن‌بابویه، 1367، ج2، ص138).

ب) پاداش کسی را داردکه پیاده از شهر خودش برای انجام‌دادن حج به مکه می‌رود و پاداش کسی را دارد‌که هفتاد کنیز مؤمنه آزاد کند (برقی، 1371، ج1، ص139)؛

ج)  مورد شفاعت ملائکه قرار می‌گیرد (ابن‌بابویه، 1367، ج1، ص139).

سعی بین صفا و مروه یکی از نمودهای عینی تواضع، فروتنی، عبودیت و بندگی انسان است و در آنجاست‌که صفت‌های ناپسندی چون کبر و غرور و خودکامگی به کنار گذاشته می‌شود و فضایل اخلاقی همچون تقوا و پارسایی شکوفا می‌شود.

6. تقصیر

«حقّاً خداوند رؤیاى پیامبر خود را تحقّق بخشید [که دیده بود:] شما بدون شک، به خواست خدا در حالى که سر تراشیده و موى [و ناخن‏] کوتاه کرده‏اید، با خاطرى آسوده در مسجد الحرام درخواهید آمد. خدا آنچه را که نمى‏دانستید دانست، و غیر از این، پیروزى نزدیکى [براى شما] قرار داد.[4] (فتح : 27).

تقصیر یعنی کوتاه کردن مقداری از ناخن یا موی سر یا صورت. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: بر حج‌گزار واجب است پس از اتمام سعی، تقصیر کند. حاجی بعد از آنکه سعی خویش را انجام داد، همانند انسانی است‌که به دیار معشوق بازگشته، نورانی شده و از تمامی گناهان پاک و مبرا گردیده است. او به میهمانی خدا رفته و با کوله­باری ازخوبی‌ها، نیکی‌ها و زیبایی‌ها بازگشته است. او تولدی دوباره یافته، حیاتی مجدد پیدا کرده و اینک انسانی دیگر شده است.

خداوند می‌خواهد این تغییر و تحول را با علامتی در بدن او نشان دهد؛ از طرفی مو، نشانه زیبایی است. بنابراین، خدا خواسته است انسان از زیبایی ظاهری بکاهد و سیرتی زیبا بیابد؛ درونش نورانی شود از نعمت‌های الهی بهره‌مند گردد. خدا خواسته‌که انسان جمال خویش را به پای جمال او قربانی کند تا از درون خود روزنه‌ای به سوی نور معرفت پیداکند و در پایان این راه و در آخرین مرحله این هجرت طولانی، به نشانه بازگشت به زندگی نورانی، دستی به سر و روی خویش کشد و اوج خشوع و تواضع را در ظاهر خود هم نشان دهد. تقصیر، رهایی از آلودگی­هاست. تقصیر، شستن زشتی‌هاست. تقصیر، تمرین بندگی است. تقصیر، شکستن قفس­های مادی است و تقصیر، پالایش ظاهر و درون است.» (فعالی، 1389، ص82 ـ80).

7. احرام برای حج

پس از اعمال و مناسک عمرة تمتع، انسان از حالت احرام بیرون می‌آید و باید در مکه برای اجرای مناسک حج تمتع، بماند. اولین عمل حج، احرام است و اسـرار احرام را پیش­تر ذکرکردیم. اما سـرّ تکرار آن برای حج تمتع این است‌که انسان دوباره به میهمـانی خداونـد می‌رود. در واقع، اعمال عمره مقـدمه و تمرینی برای عمل اجتماعی وگروهی حـج است وگویا انسان در عمره تمتع، پس ازکسب علم‌الیقین، به مرحله عین‌الیقین می‌رسد و رسـیدن به مرحله عین‌الیقین، مقدمه رسیدن و درک حق‌الیقین است

حجاج روز هشـتم ذی‌حجه برای شروع اعمال حج تمتع، از مکه محرم می‌شوند.  روز هشـتم ذی‌حجه، «یوم‌الترویه» نـام دارد. از امام صادق7 درباره علت نام‌گـذاری این روز به «یوم‌الترویه» پرسـیدند. آن حضـرت فرمود:

«در آن زمـان، آب در صـحرای عرفات نبود. مردم در روز هشـتم برای آب دادن به مردم از مکه آب می­بردند و لذا بعضـی از آنان به بعضـی دیگر می‌گفتند: «ٍتَرَوَّیْتُمْ مِنْ المَاء»؛ «سـیراب شدید» و لذا آن روز را یوم‌الترویه نامیدند (ابن‌بابویه، 1380، ج2، ص435).

8. عرفات و مشعر الحرام

«در اثناى حج اگر بخواهید خرید و فروشى کنید، حرجى بر شما نیست و چون از عرفات کوچ مى‏کنید، در مشعرالحرام به ذکر خدا بپردازید و به شکرانة اینکه هدایتتان کرده، یادش آرید؛ چه، قبل از آنکه او هدایتتان کند، از گمراهان بودید.»[5] (بقره : 198).

مشعر و وقوف در آن (مشعرالحرام)که در فاصله بین عرفات و منا واقع شده، دارای چند نام است:

الف) مشعرالحرام؛ «مشـعر؛ یعنی محل درک وشـعور». و وقوف در مشـعر، به معنای وقوف و دقت در محل شـعور است. و ممکن است اشاره به مشاعر و قواهای نفس و ترتیب مراتب کمال باشد؛ زیرا مراتب کمال عبارت‌اند از:

تجلیه؛ یعنی جلا بخشیدن نفس با پذیرش دین مبین اسلام و رعایت حلال و حرام؛

تخلیه؛ یعنی زدودن هرگونه گناه وصفت رذیله از نفس؛

تحلیه؛ یعنی جایگزینی صفات نیکو و پسندیده در نفس؛

فنا؛ وقوف در عرفات به مرتبه تخلیه اشاره دارد؛ زیرا انسان در آنجا باید با دعا و استغفار، نفس خـویش را از هرگونه آلودگی پاکسـازی کند. وقوف در مشـعر نیز اشـاره دارد به مرتبه تحلیه؛ زیرا در این مکـان، انسان باید تمام مشاعر و قواهای نفس را در خدمت خدا بگیرد و آنها را با فضیلت­ های نفسانی و رحمت­ های خداوند آشنا کند.

علت نامگذاری مشعر به «مشعرالحرام» این است‌که این مکان، جزو حرم می­ باشد.

ب) مزدلفه:  در علت نامگذاری مشعر به «مزدلفه» چند احتمال وجود دارد:

یک‌ـ واژه مزدلفه از «ازدلاف» مشـتق شده و ازدلاف  به معنای تقدم است، و چون مشعرالحرام مکانی مقدم بر مناست، نام آن را مزدلفه گذاشته‌اند؛

دوـ ازدلاف یعنی تقرب، چون در این مکان، مردم به خداوند تقرب می­جویند، لذا مزدلفه نامیده شده است؛

سه‌ـ ازدلاف یعنی اجتماع، و به خاطر اینکه مردم در آنجا اجتماع می‌کنند، «مزدلفه» نامیده شده است.

ج) جمع: گفته شـده علت نام‌گـذاری آن، به «جمع» این است‌که حضـرت آدم و حوا8
در این مکـان با هم ملاقات و اجتماع کردند (زارعی سبزواری، 1376ش، ص187).

در مورد عرفات نیز گفته­اند: اینجا همان بقعه‌ای است‌که حضرت آدم ابوالبشر7 در آن به تقصیر خود اعتراف کرد و مورد عفو و مغفرت واقع شد، و از آن جهت عرفات نامیده شد.

خدایا! اینجا همان جاست‌که حسین عزیزت(ع) در میان آفتاب سوزان، در حالتی‌که جمعی از کسان و یارانش همراهش بودند، با سر برهنه در پیشگاهت ایستاد و مانند مسکینی دست‌های مقدسش را به سوی تو دراز کرد و قطرات اشک از چشمان مبارکش بر رخسارش ریخت و با قلبی پرسوز و گداز و مواج از محبتت، با تو سخن گفت و دعا و مناجات شورانگیزش، انقلابی عجیب در دل‌ها افکند و روحانیتی غریب به صحرای عرفات، بخشید. آفتاب روز عرفه، در میان اشک و آه و ناله و زاری‌های سیدالشهدا، حسین بن علی(ع) ، و یارانش غروب کرد و وقت افاضه از عرفات به مشعر، فرا رسید. خدایا! به حرمت آن عزیز، بر ما ذلیلان ترحّم فرما!

یکی از فلسفه‌های وقوف در مشعر این است‌که حج‌گزار، پیش از تشرف به خانه خدا، قلب خویش را با شعار تقوای الهی و ایمان به خالق جهان، آشنا و آمیخته سازد (محقق، 1390ش، صص98 ـ 97).

  حج‌گزاران، در این سرزمین مقدس پیش‌بینی‌های دفاعی را انجام داده، گلوله‌های نبرد با دشمن را نیز تدارک می‌کنند؛ گر‌چه طبق روایات، حجاج می‌توانند ریگ‌هایی را‌ که برای رمی جمرات نیاز دارند، غیر از مسجدالحرام و مسجد خیف، از هر نقطه دیگر حرم نیز جمع‌آوری کنند (همان، 1390ش، ص99).

9. حرکت به سوی منا

در روز دهم ذیحجه، پس از طلوع آفتاب، حجاج از مشعرالحرام خارج، و برای اجرای اعمال منا روانه آنجا می‌شوند. علت نامگذاری این مکان به «منا» این بوده است‌که در آنجا جبرائیل بر حضـرت ابراهیم8 نازل شد و به او فرمود: «تمنّ یا ابراهیم»؛ «ای ابراهیم، هر آرزویی داری از خداوند درخواست کن.» از امام رضا(ع) نقل شده‌که آن حضرت دربارة علت نامگذاری این مکان به نام «منا» فرموده است:

جبرئیل در آن مکان به ابراهیم(ع) گفت: «ای ابراهیم، هر آرزویی‌ داری از خداونـد خویش درخواست کن.» ابراهیم7 در قلب خویش آرزوکرد که ‌ای کاش خداوند دستور می­داد گوسفندی (قوچی) را به جای اسماعیل ذبح کند. خداوند نیز آرزویش را برآورده ساخت (ابن‌بابویه، 1372ش، ج2، ص91).

دستور این است‌که هنگام حرکت به سمت چپ و راست متمایل نباشد و فاصله مشعر و منا را در محدوده خاص طی کند و سرّش این است که ‌ای حاجی، در جاده و صراط مستقیم حرکت کن، نه متمایل به شرق باش و نه متمایل به غرب؛ چون «الْیَمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّرِیقُ الْوُسْطَى هِیَ الْجَادَّةُ»؛  «چپ و راست، انحراف است و راه وسط، همانا صراط مستقیم است» (فیض الاسلام، 1379ش،‌ خطبه 16، ص145).

10. رمی

یکی از مناسک حج، رمی جمرات و سنگ زدن به تندیس شیاطین است. این حکم نیز مانند سایر مناسک، برگرفته از سنت و سیرة ابراهیم خلیل است‌که هنگام عزیمت به منا برای قربانی کردن اسماعیل، با وسوسه‌های ابلیس روبه‌رو شد و او را رجم کرد و راه خود را پیمود و زیبا‌ترین نمایش ایمان و عشق را متجلی ساخت. برخی روایات، رمی شیطان در جمرات را به حضرت آدم7 نیز نسبت داده‌اند که بدین وسیله، ابلیس را از خود راند. بدین ترتیب ابراز تنفّر از شیطان همزمان با تعبد و تسلیم در برابر خدای یگانه، از آغاز تاریخ انسان در تار و پود حج تعبیه شده و از آن جداشدنی نیست.

معنا و حقیقت رمی جمره

درباره فلسفه و سرّ رمی جمرات می‌گوییم: هر یک از این ستون‌ها به منزله شیطان است و انسان با زدن سنگ به هر یک از آنها شیطان را از نفس خویش دور، و او را منکوب می‌کند. نفس انسانی سه قسم است:

الف)  نفس اماره؛ این نفس از نظر خداونـد مـذموم است؛ زیرا همیشه انسان را به انجام دادن کارهای زشت و ارتکاب گناه، وسوسه می‌کنـد. ازاین‌رو، برای رسیدن به کمال، باید با نفس اماره، ستیز کرده و با اطاعت خداوند و ترک معاصی، آن را کشت و نابودکرد. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:

«من خویش را مبرا نمى‏کنم چون که نفس انسانى پیوسته به گناه فرمان مى‏دهد، مگر آن را که پروردگارم رحم کند که پروردگار من آمرزگار و رحیم است.»[6] (یوسف: 53)

رمی جمرة اولی به ستیز و مقابله با شـیطان و غلبه بر نفس اماره اشاره دارد؛ زیرا دشمن اول انسان در رسیدن به کمال و قرب خداوند، نفس اماره است. ازاین‌رو، باید از رمی جمره اولی شروع کرد وگام به گام با نیت خالص به سوی خداوند رفت.

ب) نفس لوامه: این نفس، انسـان را هنگام انجام دادن اعمال خلاف در این دنیا ملامت و سـرزنش می‌کنـد و به تجدیـد نظر وادار می­سازد. خداوند در قرآن کریم فرموده است: {وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَة} (قیامت : 2).

در واقع نفس لوامه، انسان را هنگامی‌که بین انجام‌دادن عمل خلاف و انجام ندادن آن مردد است، بر انجام‌دادن آن سـرزنش می‌کند، و در رمی جمره وسـطی، انسان دوباره به شـیطان سـنگ می‌زنـد تا به او نزدیک نشـود و در هنگام تردیـد بین ارتکاب عمل خلاف و عـدم ارتکاب آن، او را نفریبد و نفس لوامه را بی­اثر نسازد. پس با رمی جمره وسـطی شـیطان را از نفس لوامه دور می‌کنیم تا نفس لوامه به سرزنش خود برای ارتکاب عمل خلاف، ادامه دهد.

ج) نفس مطمئنه: وقتی انسان نفس اماره را بکشد و نفس لوامه، او را از ارتکاب اعمال خلاف باز دارد و در مقابل انجام‌دادن گناهان از او مراقبت کند، به نفس مطمئنه، ‌که در پرتو ایمان به خداوند و انس با اخلاق حمیده و صـفات نیک حاصل می‌شود، خواهد رسید، و رمی جمره عقبه به دورکردن شیطان از نفس مطمئنه اشاره دارد؛ زیرا دو بار به شیطان سنگ زد تا چنین مرحله‌ای راکسب کند و اکنون‌که آن را کسب کرده، ممکن است شیطان برای از میان بردن آن تلاش کند. ازاین‌رو، جمره عقبه را سنگ می‌زند. پس از تحصیل نفس مطمئنه، خداوند می‌فرماید:

تو اى جان با ایمان * خشنود و پسندیده به سوى پروردگارت بازگرد.»[7] (فجر: 27 و 28).

ممکن است فلسـفه رمی جمره عقبه پس از مشعر، و رمی جمرات، پس از حضور در عرفات و دعا و مناجات به درگاه خداوند، این باشد که حاجی در مشـعرالحرام نفس اماره راکشـته و شیطان را از نفس لوامه دورکرده و نفس مطمئنه را کسب نموده و اکنون آمـاده رفتن به درگـاه ربوبی است و برای حفـاظت از نفس مطمئنه لازم است جمره عقبه را سنگ بزند و پس از اعمال مکه، تمام این سـتون‌ها را سـنگ می‌زند تا با اعمال حج، شـیطان را به‌طور دائم از خود دور کرده باشد (زارعی سبزواری، 1376، ص98).

 نکته اساسی، توجه حج­گزاران به فلسفه رمی جمره و رجم شیاطین است. آیا مفهوم واقعی رمی، همان سنگ زدن به ابلیس و مجسمة سنگی اوست یا مفهوم وسیع‌تر و عمیق‌تری ورای این عمل نمادین نهفته است؟

 بدیهی است‌که بینش اسلامی و حکمت الهی عمیق‌تر از آن است‌که رمی جمره را به رمی ستون‌های بی­جان و حتی خود شیطان محدود کند؛ بلکه می­توان گفت خداوند حکیم، صف‌آرایی و نبرد مؤمنان در برابر شیطان و صفات و مظاهر شیطانی و شیطان‌صفتان را در این مصاف ملحوظ داشته است.

برای توضیح مطلب، باید دانست‌که در فرهنگ قرآن، مراد از واژه «شیطان و شیاطین» چیست و از چه­کسانی به عنوان شیطان و یاران او یاد شده است؟

هرچند مقصود از شیطان در کاربرد اولیة این واژه، همان ابلیس و سپاهیان او هستند، به لحاظ صفات و ویژگی‌های شیطانی به انسان‌هایی نیز تعمیم داده می‌شود‌که کانون شیطنت و استکبار
و صفات رذیله‌اند و با وسوسه‌ و افسون، راه رشد و کمال را بر بنی­آدم سد می‌کنند و قرآن گاهی آنها را «اولیای شیطان»، گاه «حزب شیطان»، و گاه «برادران شیطان» نامیده است؛ مانند این آیات:

یک ـ‌ {الَّذِینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الله وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفاً} (نساء:76).

این آیه دلالت دارد‌که هرکس برای خشنودی غیر خدا عملی انجام دهد، در مسیر طاغوت گام برداشته‌که تعبیر دیگر آن، شیطان است، و یاران طاغوت، یاران شیطان‌اند.

دوـ‌ {اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ} (مجادله:19).

از این آیه استفاده می‌شود‌که هرکس خدا را از یاد ببرد، در صف شیاطین قرار می‌گیرد.

سه ـ {إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً} (اسراء : 27).

از این آیه استفاده می‌شود‌که اسراف و تبذیر، عملی شیطانی و کفران نعمت است. کسانی‌که دارایی خود را در راهی‌که بر خلاف رضای خداست خرج کنند، کفران نعمت کرده، و همانند شیطان‌اند‌که فضل و رحمت الهی را کفران نمود. خلاصه اینکه اسراف‌کاران، شیاطینی هستند در قالب انسان.

چنان‌که در این آیات ملاحظه کردیم، شیاطین با صفات ویژه و در چهره‌های گوناگون ظاهر می‌شوند؛ در چهرة نفاق، اسراف، تبذیر، فساد در زمین، مکر و استهزای اهل حق، یاری کردن به طاغوت، اغفال از ذکر و قرارگرفتن در حزب طاغوت و... . با این حال رمی جمرات و برائت از شیاطین، متضمن انزجار و تنفر قلبی و واکنش عملی در برابر شیطان‌صفتانی است‌که با نفاق و نیرنگ و توطئه، در مقام خصومت با مؤمنان‌اند و رهروان راه ابراهیم و امت پیامبر9 باید با خشمی سردی‌ناپذیر، آنان را رمی کنند و از اعمال آنها بیزاری جویند و برای نفی آنها و کوتاه کردن دستشان از حریم اسلام، چاره بیندیشند.

 اگر در عصر ابراهیم، شیطان می‌خواست راه فداکاری در طریق عبودیت حق را بر ابراهیم و اسماعیل ببندد، امروز شبکه‌های استعماری و استکباری و مراکز توطئه آمریکایی و اسرائیلی با در دست داشتن ابزارهایی چون اینترنت،  ماهواره، تلویزیون، رادیو و...، می‌کوشند راه مسلمانان را به سوی قرآن و قبله سد کنند. مسلمانان باید آگاه باشند تا در سرزمین مقدس منا خشم خود را متوجه سنگ‌های بی­جان نکنند و از شیاطین زنده و توطئه‌گران واقعی غافل شوند. آنان باید سر چشمه شیطنت و فساد را از بین ببرند (ورسه‌ای، 1380، ج2، ص335).

امام خمینی(ره) در پیامی به زائران خانه خدا در مورد رمی جمرات فرموده است:

مسلمانان باید به فکر رمی استعمار از کشور‌ها و سرزمین‌های اسلامی خود باشند و برای بیرون راندن جنود ابلیس و بر چیدن پایگاه‌های نظامی شرق و غرب از کشور‌های خود تلاش کنند و نگذارند دنیاخوران از امکانات آنان در جهت منافع خود و ضربه زدن به کشور‌های اسلامی استفاده کنند (امام خمینی، 1370، ص114).

11. قربانی

انسان موحدی‌که به حکم وقوف در عرفات و مشعر، به مقام معرفت اللَّه و خداشناسی کامل رسیده و تمام شئون دنیایی و تمایلات نفسانی، در نظرش چون خاک و سنگ، بی‌ارزش شده و در بحر محبّت خالق مهربان مستغرق گشته، طبیعی است‌که از کشتن
و سربریدن هر موجودی‌که مانع از نیل به قرب معبودش گردد، دریغ و مضایقه نخواهد داشت؛ اگرچه آن موجود، فرزند عزیزش یا جان و خواهش‌های درونی‌اش باشد. البته حضرت معبود محبوب، از باب ارفاق و رعایت جانب ضعف بندگان، به کشتن یک حیوان، راضی شده و همان را به عنوان مظهر جانبازی و فداکاری در راه خود، پذیرفته است. اما با این شرط‌که انسان با کشتن این حیوان، تمام شهوات افراطی و تمایلات پست حیوانی را از قبیل حرص و بخل و طمع، حبّ ریاست و شهرت، اختلاف انگیزی و بدبینی و سایر رذایل نفسانی و خوی‌های شیطانی را زیر پا بگذارد و ذبح کند و با تصمیمی قاطع و عزمی راسخ، بگوید: (وَجَّهْتُ وَجْهِی لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ اْلَأرْضَ) (انعام : 72).

هنگام انجام این عمل، به یاد این آیات شریفه بیفتد و از نظر بگذراند‌که خداوند می‌فرماید:

{لَنْ یَنالَ الله لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُم} (حج : 37).

یعنی آن دل‌های باتقوا و غرق در حبّ خدا،‌که با کشتن قربانی، گوشه‌ای از صفا
و رمز عبودیت خود را نشان می‌دهند، به مقام قرب خدا نایل می‌شوند و مشمول عنایات خدا می‌گردند و خداوند طالب تقوای شماست. تقوا هم یعنی کشتن هوای نفس و ریختن افکار شیطانی از دامن دل (ضیاءآبادی، 1388ش، ص193).

در واقـع، قربـانی درسـی است‌که حضـرت ابراهیم(ع) به امرخداونـد برای انسان‌ها به یادگـارگـذاشت. ابراهیم(ع) وقتی به ذبح اسماعیل مأمور شد، بدون هیچ تردیدی به جانب خداوند رفت و با پرهیز از پیروی هوا و هوس، جگرگوشه خودش را برای تقدیم به خداوند، آماده قربانی کرد. امام سجاد(ع) به شبلی می‌فرماید:

«آیا هنگام قربانی، نیت کردی‌که حنجره طمع را ذبح می‌کنی؟ و آیا نیت کردی‌که با این عمل، از سنت ابرا هیم(ع) پیروی می‌کنی‌که پسرش و میوه قلبش وگل سرسبدش را برای خداوند قربانی نمود؟ گفت: «نه». امام7 فرمود: «پس تو قربانی نکرده­ای» (نوری، 1408، ج10، ص171).

12. حلق

تراشیدن سر در روز عید قربان، نشان بندگی و عبد شدن حج‌گزاران است. موی سر، سبب زیبایی وآراستگی و تشخّص مردان است‌که آن را دوست می‌دارند و به آن بهای فراوانی می‌دهند. اینجاست‌که به اعتبار اینکه عبیدیم، حلق می‌کنند و با عمل حلق، عبد شدن خود را اعلام می‌کنند. در مرحله اول (عمره) تقصیر بود ‌که با آن، انسان از احرام خارج می­شد و اینجا عبودیت، عبد را از احرام خارج می‌کند؛ چرا‌که اینجا دیگر عبد شده است و حالا شعور از حرمات، به حد اطاعت رسیده و عبد شده و مقصود حاصل شده است (صفایی حائری، 1386، ص28).

13. حرکت به سوی مکه

پس از اعمال منا در روز عید قربان، حاجی باید دوباره به مکه برگردد و پنج عمل را انجام دهد: طواف حج، نمازطواف حج، سعی بین صفا و مروه، طواف نساء، نمازطواف نساء.

سرّ طواف و سـعی بین صـفا و مروه را قبلاً ذکرکردیم. اکنون فقـط به اسـرار تکرار این اعمال اشاره می‌کنیم. بـدون شک، تکرار این اعمال، بی­هدف و بدون غایت و ثمره نیست؛ بلکه تکرار آنها دارای اسراری است‌که برخی از آنها عبارت­اند از:

الف) تکرار این اعمـال اشاره دارد به اینکه اگر انسان نتوانـد بار اول آن­گونه‌که شایسـته این اعمال است، ا نجام دهد، در این مرتبه دوم سعی کندکه آنها را به جا آورد.

ب) انسان، این اعمال را تکرار می‌کند تا چنانچه در مرتبه نخست، مقبول واقع نشد، در مرتبه دوم مورد قبول خداوند قرارگیرد.

ج) تکرار این اعمال، اشاره دارد به اینکه اگر در مرتبه اول به حقیقت این اعمال توجه نداشته و از اسرار آنها آگاه نبود، اکنون به حقیقت آنها توجه کند و آنها را با آشنایی به اسرارشان انجام دهد.

14. بیتوته در منا

حاجی باید در شب یازدهم و دوازدهم در منا بیتوته کند؛ یعنی در منا بمانـد و به تضـرع و شب‌زنـده‌داری بپردازد؛ زیرا در این حال، انسان ازگناه پاک شده و نفس او آمادگی بندگی تام خداوند را پیدا می­ کند.

در روز یازدهم و دوازدهم ذی‌حجه باید به هر یک از سه سـتون «جمره اولی»، «جمره وسطی»، «جمره عقبه» هفت عدد سنگ زد. البته خداوند به تمام اسرار این اعمال و مناسک آگاه است و آنچه ما گفتیم، ذره‌ای از واقعیات و اسرار این اعمال است‌که با استفاده از کلام معصومین: و راهنمایی عقل و پیامبر درونی، بیان کردیم.

نتیجه‌گیری

خلاصه آنکه این همایش بزرگ سالیانه، مظهر اقتدار امت و وسیلة نیرومندی است‌که مسلمانان جهان، اختلافات فرعی خود را کنار بگذارند و به خود آیند و یک هدف مشترک‌ را که همان «اعتلای کلمة‌الله» است، شعار خود قرار دهند و هویت اسلامی خویش را بازیابند
و به مصالح جهان بیندیشند تا عظمت اسلامی را همان‌‌گونه‌که شایستة امت رسول­الله9 است، برپا دارند.

مناسک حج از آن نظر‌که شامل اعمال نامأنوس و غیرقابل توجیه است، از نظر طبع و عقل، ابتدایی به‌نظر می‌رسد؛ ولی وسیله است برای آزمایش انسان‌ها تا عمل و گفتارشان در مقابل خداوند آشکار شود. حج به­گونه‌ای است‌که باعث می‌شود توحید و کفر از هم دور شوند و هر یک، معلوم گردند و با وضوح نشان می‌دهد‌که بیابان عرفات و مشعر و منا و کوه صفا و مروه، نه ریاکاری می‌طلبد و نه به حیله‌گری میدان می‌دهد؛ بلکه این اماکن باید جولانگاه عشق و جلوه­گاه محبت معبود یکتا باشد. بنابراین، به همان مقدار‌که به شکل ظاهری حج اهمیت می‌دهیم، باید به روح و معنای آن نیز اهمیت دهیم.