مقدمه

اصحاب ائمه(علیهم السلام) ، با توجه به شرایط و موقعیت‌های زمانی، به نگارش و نشر در حوزه‌های گوناگون اسلامی پرداختند که نتیجة آن، گسترش فرهنگ شیعه در طول تاریخ بود. کتابهایی از اصحاب که بر جای مانده، مؤید این مطلب است. در این نوشته، با توجه به اهمیت دورة زمانی اهل بیت: و میراث مکتوب شیعه، به بررسی نقش اصحاب ائمه: در نگارش کتابهای حج خواهیم پرداخت. در این موضوع خاص، تا کنون اثری منتشر نشده است؛ هر چند پژوهشگرانِ دفتر تبلیغات اسلامی در کتاب وزین «فرهنگ‌نامة مؤلفان اسلامی»، همة مولفان دورة صدر اسلام به همراه آثارشان را معرفی کرده‌اند که مؤلف این مقاله، برای گردآوری اطلاعات اصحاب و آثارشان، از این کتاب استفاده کرده و همة مطالب مربوط به حج‌نگاری یارانِ امامان را از این کتاب استخراج کرده و در پایان بر اساس آمار، تحلیل و بررسی کرده است. ذکر این نکته بایسته است که اگر فردی، صحابة بیش از یک امام معصوم بوده، به ترتیب زمانی، در ذیل تیتر اولین امامی درج شده که صحابی آن امام بوده است. اما مشخص شده که راوی و صحابی چند امام دیگر هم هست.

اصحاب امام سجاد 7

1. ‌زید شهید (م122ق.)

ابوحسین، زید‌بن علی، فرزند امام سجاد7 ، از مادری امّ‌ولد که مختار به ایشان بخشیده بود، متولد شد. (ابوالفرج اصفهانی، بی‌تا، ص124) در زمانِ تولدش اختلاف نظر وجود دارد؛ اما با توجه به سن وی، حدود 80 قمری متولد شد. نامش با قیامش علیه امویان ماندگار شده است. زید‌بن علی را محدثی فقیه و سخنوری پرهیزگار و راویِ امام سجاد و باقر8 دانسته‌اند. همچنین امام صادق7 از او روایت کرده است. (ابن عساکر، 1421، ج19، ص45)

زید دارای تألیفاتی بوده که مشهورترین آنها، کتابی است فقهی با عنوان «فقه زید الشهید» یا «المجموع الکبیر» (آقا بزرگ، 1403، ج16، ص293) همچنین کتابهای دیگری از جمله، قرائة امیرالمومنین7 (همان، ج17، ص54)، تفسیر غریب القرآن (همان، ج20، ص245) و مناسک الحج (همان،ج22، ص262) نیز به او نسبت داده شده است. طبق گزارش آقابزرگ، این کتاب، مشهور به «منهاج الحاج» در سی باب تدوین شده که نخستین باب آن «الاحرام» و آخرین آن «کراهة اخذ الشعر اذا دخل شوال» بوده است. این کتاب با اسناد گوناگون روایت شده؛ از جمله توسط محمد‌بن منصور‌بن یزید مرادی کوفی (290ق.؟) از کتاب الامالی امام احمد‌بن عیسی (157-247ق.)، نوة زید شهید (همان، ج22، ص263)؛ نسخه‌ای از این کتاب، نزد سید هبة‌الدین شهرستانی بوده که کاتب آن کمال‌الدین علی‌بن عبدالله محبشه و تاریخ کتابت، 7 رمضان 1085 بوده است (همان). بنابر اطلاعات استاد سید محمدرضا جلالی، این رساله، توسط امام محمد باقر، زید شهید و حسین اصغر، فرزندان امام سجاد7 و به نقل از ایشان، روایت شده است. این رساله در بغداد و با مقدمة سید
هبةالدین شهرستانی به چاپ رسیده است. همچنین محمد‌بن حسین الجلال از علمای یمن، این رساله را با تحقیقی جامع و مقابله به چند نسخه در یمن به چاپ رسانده که نسخه‌ای از آن، نزد آقای سید محمدرضا جلالی است (جلالی، محمدرضا، 1376، ص151).

اصحاب امام باقر7

2. ‌منصور بجلی

ابو ایوب، منصور‌بن حازم بجلی کوفی، از یاران امام باقر، صادق و کاظم: و راویِ امام صادق و امام کاظم8 (نجاشی، 1408، ج2، ص352) و از محدثان مورد اعتماد، صدوق و از بزرگان علما و فقها بوده؛ به قدری که طعنی درباره‌اش وارد نشده است. (تستری، 1391، ج9، ص126) بارها عقیده‌اش دربارة امامت ائمه: را بر امام صادق7 عرضه کرد و امام هم پس از شنیدن آن، برای وی دعا کرد و فرمود: «رحمک الله!» (طوسی، 1348، ص420). وی آثاری دارد؛ از جمله کتاب ‌الحج‌ که شاگردش محمد‌بن حسین طائی آن را روایت کرده است (نجاشی، 1408، ج2، ص352). کلینی روایتی را با ‌موضوع حج از منصور‌بن حازم نقل می‌کند ‌که به احتمال، مربوط به تنها اثر او دربارة مناسک حج است. وی از امام صادق7 دربارة زنی می‌پرسد که حائض است و محرم می‌شود و نماز نمی‌خواند؟ امام هم ضمن تأیید مطلب وی، می‌فرماید: «نَعَمْ، إِذَا بَلَغَتِ الْوَقْتَ، فَلْتُحْرِمْ» (کلینی، کافی، 1429، ج8 ، ص672).

3. ‌موسی اشعری

ابوالحسن، موسی‌بن حسن اشعری قمی، صحابی امام باقر7 ، ثقه، سرشناس و با عظمت بود. سی کتاب داشته؛ از جمله ‌کتاب الحج؛ همة کتابهای او را ابن شاذان از علی‌بن حاتم، از حمیری، از پدرش نقل می‌کند (نجاشی، 1408، ج2، ص338).

4. ‌یحیی اسدی (م 150ق.)

ابوبصیر، یحیی‌بن قاسم اسدی کوفی، از تابعین، صحابی و راوی امام باقر، صادق وکاظم: ، سرشناس، مورد اعتماد، فقیه و از اصحاب اجماع بود (طوسی، 1380، ص140؛ طوسی، 1348، ص173). از آثارش می‌توان به تفسیر ابو‌بصیر، یوم و لیلة و مناسک الحج اشاره کرد. کتاب مناسک الحج وی را علی‌بن ابی‌‌حمزه وحسین‌بن ابی‌العلاء، روایت کرده‌اند (طوسی، بی‌تا، ص178).

اصحاب امام صادق7

5 . ابان کوفی (قرن 2)

ابان‌بن عبدالملک خثعمی نخعی ثقفی، از بزرگان شیعه و جزو اصحاب و راویانِ امام صادق7 بود (نجاشی، 1408، ج1، ص81). اطلاعات دقیق‌تری از زندگی او دردست نیست. تنها یک اثر از او با نام «کتاب الحج» گزارش شده است (همان).

6 . اسحاق بخاری (م206ق.)

ابوحذیفه، اسحاق‌بن بشربن محمد قرشی هاشمی بخاری، در بلخ متولد شد ولی در بخارا ساکن بود. سنی است اما صحابی و راویِ امام صادق7 نیز هست (طوسی، 1380، ص149). نجاشی هم او را سنی موثق توصیف کرده است (نجاشی، 1408، ج1، ص194). او در سال 206 در بخارا وفات یافت (خطیب بغدادی، بی‌تا، ج6، ص326). همة کتابهای او تاریخی است؛ از جمله: الفتوح، المبتدأ (ابن عساکر، 1421، ج8 ، ص190) ‌الرده، الجمل و کتاب صفین، همچنین کتابی با نام «حفر زمزم» (ابن ندیم، 1393، ص106)  از او گزارش شده که تاریخِ احداث
و سیر تاریخیِ بنایِ چاه زمزم است. یاقوت حموی نیز از این کتاب یاد می‌کند (یاقوت حموی، معجم الادباء، ج6، ص70).

7. ‌علی عریضی (م210ق.)

ابوالحسن، علی‌بن جعفر، کوچک‌ترین فرزند امام صادق7 و ساکن عُریض، از نواحی مدینه بود (ابن عنبه، بی‌تا، ص271). او از یارانِ پدرش امام صادق، برادرش امام کاظم ونیز امام رضا: به شمار می‌رود (طوسی، 1380، ص241). از دیدگاه رجالی، موثق، باتقوا و فاضل بود (مامقانی، 1350، ج2، ص273). با این‌که از امام جواد7 بزرگ‌تر بود، اما احترامی خاص به ایشان قائل بود (خوئی، 1403، ج11، ص289). کتابی دربارة حلال و حرام (نجاشی، 1408، ج2، ص72) و المسائل که از برادرش امام کاظم7 پرسیده و کتابی با نام «المناسک» (طوسی، بی‌تا، ص212) از اوست.

8 . عمر بیاع السابری

ابوالاسود، عمربن محمدبن یزید بیاع السابری ثقفی کوفی، از اصحاب و راویانِ امام صادق و کاظم8 بود که هر سال به حضور امام صادق7 می‌رسید (نجاشی، 1408، ج2، ص125). از محدثانِ موثق، مورد اعتماد، مشهور به عدالت و از شیعیان پرهیزکار بوده است (مامقانی، 1350، ج2، ص347). امام صادق7 دربارة او فرموده‌اند: «به خدا قسم تو از خانوادة آل محمدی» (طوسی، 1348، ص331). بنا به گزارش نجاشی، تنها اثری که برای او نام برده شده و نجاشی متعرض اسم وی نشده، کتابی است دربارة مناسک و فرائض و مستحبات حج که آن را بدون واسطه از امام صادق7 شنیده است (نجاشی، 1408، ج2، ص125).

9. ‌محمد زاهری (م220)

ابوجعفر، محمدبن حسن زاهری کوفی خزاعی همدانی، از اصحاب و راویانِ امام صادق، امام کاظم، امام رضا و امام جواد: بود (طوسی، 1380، ص361). ‌دربارة وثاقت وی اختلاف است. نجاشی او را تضعیف کرده (نجاشی، 1408، ج2، ص208)، ولی به نظر شی، هر چند اول به دلیل مخالفت با امر امام جواد7 از طرف ایشان لعن شد اما در نهایت امام از وی گذشت و به نیکی یاد کرد (طوسی، 1348، ص502). حدود ده اثر نگاشته که یکی از آنها کتاب الحج است (نجاشی، 1408، ج2، ص208).

10. ‌معاویة بجلی

ابوالحسن، معاویة‌بن وهب بجلی، از فقیهان و سرشناسان کوفه و صحابی و راویِ امام صادق و امام کاظم8 بود (نجاشی، 1408، ج2، ص348). وی از محدثان ثقة شیعی به شمار می‌رود و کتاب «فضایل الحج» اثر مهم اوست که ابن ابی‌عمیر از آن خبر داده است (طوسی، بی‌تا، ص166).

11. ‌معاویة دهنی (م175ق.)

ابوالقاسم، معاویةبن عمار دهنی بجلی کوفی، از یاران خاص و راوی امام صادق
و امام کاظم8 بود (نجاشی، 1408، ج2، ص347). در وثاقت او اختلاف است. وی در طریق اسناد بیش از 964 روایت قرار گرفته است (خوئی، 1403، ج18، ص209). او 8 اثر داردکه یکی از آنها به نام کتاب الحج است (نجاشی، 1408، ج2، ص347).

ابن ادریس حلی (598ق.) برخی از مسائل حجِ روایت شده توسط معاویه دهنی را روایت نموده، در پایان تأکید می‌کند که «تمت الاحادیث التی من کتاب معاویة‌بن عمار» (السرائر، ج3، 551)؛ بنابراین، به احتمال قوی این کتاب در اختیار او بوده است.

این کتاب توسط شیخ محمد عیسی آل مکباس، از فضلای بحرین، بازسازی و توسط نشر مشعر در قطع رقعی در 203 صفحه در سال 1431 به چاپ رسیده است. روش مؤلف، استخراج همة روایات مربوط به حج است که معاویة دهنی آنها را در کتب اربعة شیعه و وسائل الشیعه روایت کرده است. البته محور وی، کتاب کافی کلینی بوده است. مؤلف پس از بحثی بسیار کوتاه دربارة اصل کتاب و مؤلف، روایات استخراج شدة خود را در 23 باب تنظیم کرده است.

12. ‌یونس بجلی

ابوعلی، یونس‌بن یعقوب دهنی کوفی جلاب، صحابی امام صادق، کاظم و رضا: ، محدث، ثقه و از فقیهان امامیه بود. (طوسی، 1380، ص335) او ابتدا فطحی بود اما پس از مدتی از اعتقاد خود برگشت و جزو یاران خاص امام صادق و امام کاظم8 شد؛ به­طوری که از جانب امام کاظم7 وکالت داشت و زمانی که در مدینه از دنیا رفت، امام رضا7
او را کفن پوشاند، بر وی نماز خواند و در بقیع دفن کرد. (نجاشی، 1408، ج2، ص419) تنها اثر او، کتاب الحج است (طوسی، بی‌تا، ص368).

13. ‌هشام جوالیقی

ابوالحکم، هشام‌بن سالم جوالیقی جعفی کوفی، صحابی و راویِ امام صادق و امام کاظم8 ، مورد اعتماد و دارای اعتقاداتی نیکو بود (نجاشی، 1408، ج2، ص399). پس از شهادت امام صادق7 ، شیعیان را از بیعت با عبدالله فرزند امام صادق برحذر کرد و اولین کسی بود که امامت امام کاظم7 را پذیرفت (طوسی، 1348، ص281). کتاب الحج از اوست. (نجاشی، 1408، ج2، ص399).

اصحاب امام کاظم7

14. ‌صفوان بجلی (م210ق.)

ابومحمد، صفوان‌بن یحیای بجلی کوفی، ملقب به بیاع السابری، اهل کوفه، از یارانِ امام کاظم، امام رضا و امام جواد: و وکیلِ امام کاظم و امام رضا8 بود (طوسی، 1380، ص352). او از علمای شیعه، فقیه و ثقة معرفی شده است (طوسی، 1348، ص223؛ نجاشی، 1408، ج1، ص439). نزد اهل بیت: جایگاه ویژه‌ای داشت و به همین دلیل پس از مرگش، امام ‌جواد7 برای او حنوط و کفن فرستاد و از اسماعیل‌بن موسی‌بن جعفر8 خواست بر او نماز بخواند (طوسی، 1348، ص223). بیش از سی اثر از او به ثبت رسیده که نشانگر فعالیت زیاد او در عرصة کتابت است. کتابهای مجموعه مسائلی از امام کاظم7 و الآداب و بشارات المؤمن (طوسی، بی‌تا، ص83) و کتاب «الحج» از آثار اوست (نجاشی، 1408، ج1، ص439).

15. ‌اسماعیل علوی ‌(زنده در 210)

اسماعیل‌بن موسی‌بن جعفر، از فرزندان امام کاظم7 که در مصر ساکن شد و به نقل حدیث در آن دیار پرداخت (ابن داود، 1342، ص59). راوی پدرش و امام رضا7 است
و از سوی امام کاظم7 متولی موقوفات شد و از طرف امام جواد7 مأمور شد بر جنازة صفوان‌بن یحیی نماز بخواند (خوئی، 1403، ج3، ص188). کتابهای او فقهی است؛ از جمله الطهارة، الصلاة، الزکاة و... همچنین کتاب الحج (نجاشی، 1408، ج1، ص26) که همة کتابهای او ضمن کتاب «جعفریات»،‌ توسط محمدبن محمدبن اشعث (امین، سیدمحسن، ج3، ص436)، روایت شده است.

16. ‌علی طاطری (عصر امام کاظم7)

ابوالحسن، علی‌بن حسن‌بن محمد طاطری کوفی، چون فروشندة نوعی پارچه،
به نام «طاطاریه» بود، به این نام مشهور شد. او فقیه، محدث و از بزرگان واقفیه است، ولی روایات او قابل اعتماد است (نجاشی، 1408، ج2، ص78). کوفی و از یاران امام کاظم7 ‌بود (طوسی، 1380، ص357). بیش از 20 اثر نگاشته که اکثر آنها فقهی و یکی از کتابهایش با نام «الحج»، دربارة احکام حج است (نجاشی، 1408، ج2، ص78).

17. ‌علی صالح

ابوالحسن علی، فرزند عبیدالله اعرج و نوة حسین اصغر، فرزند امام سجاد7 که در مدینه زندگی می‌کرد (ابن عنبه، بی‌تا، ص321). وی از یاران خاص امام کاظم و امام رضا8 و به زاهدترین فرد آل ابی‌طالب و مستجاب الدعوه مشهور بود (بخاری، ابونصر، 1413، ص71) تنها «کتاب الحج» به او نسبت داده شده که همة آن را از امام کاظم7 روایت کرده است (نجاشی، 1408، ج2، ص80).

18. ‌علی‌بن مهزیار اهوازی (عصر امام هادی7)

ابوالحسن علی‌بن مهزیار اهوازی، از اصحاب امام کاظم7 ، و از اصحاب خاصّ امام جواد و امام هادی8 بود (طوسی، 1380، ص381) و از سوی آنان، در برخی مناطق وکیل بود (نجاشی، 1408، ج2، ص75) شیخ طوسی او را جلیل‌القدر و واسع‌الروایه و صاحب33 کتاب می‌داندکه یکی از آنها کتابی دربارة حج است (طوسی، بی‌تا، ص88).

19. ‌حسن کندی (م263ق.)

ابومحمد، حسن‌بن محمدبن سماعة کوفی کندی صیرفی، ساکن کوفه، صحابی امام کاظم7 بود. نجاشی او را از بزرگان واقفه، معاند و متعصب در مذهب خود دانسته ولی
در عین حال می‌نویسد: «وی فقیهی ثقه به شمار می‌رود و احادیث بسیاری را روایت کرده است (نجاشی، 1408، ج1، ص140). بیش از 20 اثر نگاشت که در بین آنها کتاب الحج نیز از اوست (همان).

20. ‌محمد ابن ابی‌عمیر

ابواحمد، محمدبن ابی‌عمیر ازدیِ بغدادی، اهل بغداد و ساکن آنجا، از بزرگان شیعه
و موثق بود (نجاشی، 1408، ج2، ص204). امام کاظم، امام رضا و امام جواد: را درک کرد (طوسی، بی‌تا، ص142). او را باتقواترین، موثق‌‌ترین و عابدترین مردم دانسته‌اند (همان). وی بیش از بیست اثر که بیشتر فقهی و برخی کلامی است، نگاشت. سه اثر «الحج، فضائل الحج و مناسک الحج» با موضوع حج، از اوست (نجاشی، 1408، ج2، ص206).

21. محمد برقی

ابوعبدالله، محمدبن خالدبن عبدالرحمان برقی، پدر احمد برقی، از اصحاب امام جواد7 منسوب به روستای برقرود قم، از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد: وموثق بود (طوسی، 1380، ص363). او ‌ادیب و مورخ بود و از این رو، آثار او ادبی و تاریخی است. کتاب «مکه و المدینه» از اوست (نجاشی، 1408، ج2، ص220).

22. ‌محمد عمی (م210)

ابوعبدالله، محمدبن حسن عمی بصری، از اصحاب امام کاظم وامام رضا8 (طوسی، 1380، ص387). برخی وی را غالی و در بیان روایات ضعیف و غیر قابل اعتماد می‌دانند (حلی، حسن‌بن یوسف، 1381، ص251). بیش از ده اثر حدیثی نگاشت که یکی از آنها کتاب «نوادر الحج» است (نجاشی، 1408، ج2، 225).

23. ‌محمد کوفی

ابوجعفر، محمدبن اسماعیل کوفی، از موالی منصور عباسی و صحابی امام کاظم، امام رضا و امام جواد: بود و از امام رضا و امام جواد8 روایت نقل کرده است (حلی، حسن‌بن یوسف، ص139) او توثیق شده و امام رضا7 در مورد وی، فرموده­اند:

«دوست داشتم میان شما شخصی مثل محمدبن اسماعیل‌بن بزیع وجود داشت (نجاشی، 1408، ج2، ص214). تنها دو کتاب با موضوع حج با نام «ثواب الحج» و «کتاب الحج» از اوست (همان).

24. ‌یونس اسدی (م 208ق.)

ابومحمد، یونس‌بن عبدالرحمان اسدی، اهل قم، از اصحاب امام کاظم و امام رضا8 بود و روایات زیادی از آنان نقل کرد (طوسی، 1380، ص346). وی با امام رضا7 ارتباط نزدیک داشت و نزد ایشان معتبر و از وکیلان آن حضرت بود. بعدها، هنگامی­که کتاب «یوم و لیلة» وی بر امام هادی7 عرضه شد، آن را ستود و محتوایش را حق و دین اهل بیت: دانست (طوسی، 1348، ص483). ‌بیش از 50 اثر نگاشت که در میان آنها، دو کتاب «اختلاف الحج» ‌و «ثواب الحج» با موضوع حج است (نجاشی، 1408، ج2، ص422).

25. ‌یعقوب انباری (م حدود 279ق.)

ابویوسف، یعقوب‌بن یزید سلمی قمی کاتب، صحابی امام کاظم، امام رضا و امام هادی: و مورد اعتماد امام هادی، ثقه و راستگو بود؛ هر چند از منشیان منتصر عباسی نیز
به شمار می‌رفت (نجاشی، 1408، ج2، ص427). غیر از حدیث، در شعر هم تبحّر داشت و از یاران ابونواس معروف به شمار می‌رفت. چند کتاب نگاشته که یکی از آنها نوادر الحج است (همان).

اصحاب امام رضا7

26. ‌عباس ناشری (م220ق.)

ابوالفضل، عباس (عبیس)‌بن هشام ناشری اسدی عراقی، از محدثان شیعه، موثق و اصحاب امام رضا7 بود (نجاشی، 1408، ج2، ص119). او را دارای هفت اثر دانسته‌اند که بیشتر آنها فقهی است. کتاب الحج، از آثار اوست (همان).

27. ‌حسن و حسین اهوازی ‌(معاصران امام جواد7)

ابومحمد، حسن‌بن سعید‌بن حماد کوفی اهوازی، از راویان و مولفان مشهور شیعه
و برادر حسین‌بن سعید اهوازی، صحابی امام رضا و امام جواد8 و از امام کاظم تا امام جواد: را درک و از آنان روایت کرده است (طوسی، 1380، ص371). او فقیهی موثق بود که به همراه برادرش حسین‌بن سعید اهوازی، بیش از سی کتاب تألیف کرد که یکی از آنها «کتاب الحج» است (نجاشی، 1408، ج1، ص172).

ابومحمد، حسین‌بن سعید‌بن حماد کوفی اهوازی، همراه برادرش حسن به اهواز و سپس به قم رفت و در همانجا درگذشت. از یاران و راویانِ امام رضا، امام جواد و امام هادی: است (طوسی، بی‌تا، ص58). نام وی در سندِ بیش از پنج هزار روایت آمده است (خوئی، 1403، ج5، ص243).

28. ‌حسن وشاء

ابومحمد، حسن‌بن علی‌بن زیاد وشاء بجلی خزّاز کوفی، از افراد سرشناس و به نام طایفة بجلی (حلی، حسن‌بن یوسف، ص41) و از یارانِ امام کاظم، امام رضا و امام هادی: و یکی از راویانِ امام رضا7 ، جلیل‌القدر و مورد اعتماد بود (برقی، 1342، ص51). او نهصد استاد را درک کرده که همگی از امام صادق7 حدیث شنیده و روایت کرده‌اند (نجاشی، 1408، ج1، ص137). ‌چهار اثر «مسائل الرضا7»، «ثواب الحج»، «المناسک» و «النوادر» از اوست که همه را ابن شاذان روایت کرده است (همان).

29. ‌احمد اشعری (اواخر قرن3)

ابوجعفر، احمدبن محمدبن عیسی‌بن عبدالله‌بن سعد اشعری قمی، اصل او از قم، جزو صحابی امام رضا، امام جواد و امام هادی: (طوسی، 1380، ص309) و از روایانِ امام جواد و امام هادی8 است (اردبیلی، 1331، ج1، ص69). وی از فقیهان و محدثان بزرگ قم بوده و به نوعی، ریاست این شهر را بر عهده داشت و حاکم قم در امور ملکی به نظرات او توجه می‌کرد (قمی، حسن‌بن محمد، 1388، ص176). فقیه، جلیل‌الشأن و ثقه بود (طوسی، بی‌تا، ص25). او محدث بزرگی است و نامش در 2303 سند از روایات کتب اربعه، آمده است. (خوئی، 1403، ج2، ص301) چند اثر فقهی داشته؛ از جمله کتابی دربارة حج (نجاشی، 1408، ج1، ص216).

30. ‌محمد حضرمی

ابوعبدالله، محمدبن سماعه حضرمی کوفی، از اصحاب امام رضا7 . وی موثق بود
و چهار کتاب فقهی از جمله «الحج» را نگاشت (نجاشی، 1408، ج1، ص211).

31. ‌محمد کرخی

ابوجعفر، محمدبن احمد، معروف به ابن خانبه، ایرانی‌الاصل و صحابی امام رضا7
و ثقه بود (نجاشی، 1408، ج2، ص240).

اثر مشهور او «التادیب» است که به امام هادی7 عرضه شد و آن حضرت محتوای آن را تأیید کرد (قمی، عباس، 1409، ج1، ص275). یکی دیگر از آثار او، «کتاب الحج» است (نجاشی، 1408، ج2، ص240).

32. ‌موسی بجلی

ابوعبدالله، موسی‌بن قاسم بجلی کوفی، از اصحاب امام رضا و جواد8 و موثق
و جلیل‌القدر بود که سی کتاب تألیف کرد و یکی از آنها «کتاب الحج» است (نجاشی، 1408، ج2، ص335).

اصحاب امام جواد7

33. ‌احمد برقی (م280ق.)

ابوجعفر، احمد‌بن محمد‌بن خالد برقی کوفی که پس از قیام زید به همراه پدرش به قم مهاجرت کرد و در روستای قم‌رود ساکن شد (طوسی، بی‌تا، ص20). وی از یارانِ امام جواد و امام هادی8 بوده (طوسی، 1380، ص398) و از محدثان و عالمان شیعه و موثق است. بیش از 150 اثر به او نسبت داده شده که دو کتابِ «المساجد الاربعه» و «ذکر الکعبه» دربارة مکان‌های مقدس حجاز است (نجاشی، 1408، ج1، ص76 ؛ صفدی، صلاح‌الدین، 1381، ج7، ص391).

اصحاب امام هادی7

34. ‌علی کاشانی

ابوالحسن، علی‌بن محمد، از اهالی کاشان که نامش در شمار اصحاب امام هادی7 آمده است (طوسی، 1380، ص417). کتاب «الجامع» در فقه، اثر اوست. همچنین کتابی با نام «التادیب» نوشت که همان کتاب «الصلاة» و مطابق کتاب ابوجعفر، ابن خانبه کرخی می‌باشد و اضافاتی دربارة حج دارد (نجاشی، 1408، ج2، ص79). توضیح آن‌که احمدبن عبدالله‌بن مهران، معروف به ابن خانبه از صحابیان امام رضا7 کتاب «التأدیب» را نگاشته­که در بارة نمازهای روزانه بوده است. نجاشی ذیل نام علی­بن محمدبن شیره قاسانی، از فقهای معاصر احمدبن عیسی، کتابی با عنوان التأدیب را به او نسبت می‌دهد که موضوع آن نیز نماز است. وی توضیح می‌دهد که این کتاب با کتاب ابن خانبه یکسان بوده و فقط افزوده‌هایی در باب حج دارد. دربارة این مطابقت، دست کم دو احتمال می‌توان داد؛ یکی این­که هر دو نفر مطالب آن را از امام رضا7 دریافت کرده‌اند و دیگر این‌که علی‌بن محمّد، مطالب ابن خانبه را استنساخ کرده و سپس مطالب دیگری را به آن افزوده است (طارمی راد، حسن، پیشینه مکتوب منابع معتبر حدیثی شیعه امامیه، مجموعه مقالات کنگره کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، ص234).

35. ‌علی ابن فضال (اواخر قرن 3)

ابوالحسن، علی‌بن حسن کوفی تمیمی، اهل کوفه، فقیه شیعه در کوفه، مورد توثیق
و محدث (نجاشی، 1408، ج2، ص83) و از اصحاب امام هادی و امام عسکری8 (طوسی، 1380، ص419) بود. وی فطحی غیر معاند و به امامیه نزدیک بود. (طوسی، بی‌تا، ص92) تألیفات وی فراوان است که یکی از آنها، کتاب مناسک حج است (نجاشی، 1408، ج2، ص83).

36. ‌ابن شاذان

ابومحمد، فضل‌بن شاذان نیشابوری، از محدثان امامیه، از اصحاب امام هادی و امام عسکری8 (طوسی، 1380، ص420) و از راویانِ امام جواد7 بود (نجاشی، 1408، ج2، ص168). اصالتا اهل نیشابور بود اما در کودکی به همراه پدرش، به بغداد مهاجرت و در آنجا ساکن شد و در اواخر عمر به نیشابور برگشت و همانجا درگذشت (طوسی، 1348، ص515). بنابر نقل نجاشی، تألیفات وی 180 کتاب و یکی از آنها کتاب «المتعتین؛ متعة النساء و متعة الحج» بوده است (نجاشی، 1408، ج2، ص168).

شیخ طوسی نیز بر این مطلب تصریح می‌کند (طوسی، بی‌تا، 361).

37. ‌محمد صابونی

ابوالفضل، محمدبن احمد صابونی جعفی کوفی، اهل مصر (نجاشی، 1408، ج2، ص287) و از اصحاب امام هادی7 بود (طوسی، 1380، ص422). وی ابتدا بر مذهب زیدی بود اما پس از مدتی جزو امامیه شد (نجاشی، 1408، ج2، ص287). او کتابهای زیادی نگاشته که مهم­ترین آن، «الفاخر» است. این کتاب حجیم، مشتمل بر67 کتاب بودکه یکی از آنها، کتاب «الحج» است (همان).

38. ‌محمد قمی

ابوجعفر، محمد‌بن اورمة قمی، از اصحاب امام رضا7 (طوسی، 1380، ص292)، در وثاقت وی بین رجال شناسان اختلاف است. بنابر دیدگاه برخی، امام هادی7 در نامه‌ای به اهل قم، ایشان را از نسبت غلو مبرا دانسته است (نجاشی، ج2، ص212). بیش از چهل کتاب به وی منسوب است که یکی از آنها، «کتاب الحج» می‌باشد (همان).

اصحاب امام حسن عسکری7

39. ‌حسن خشاب (عصر امام حسن عسکری7)

حسن‌بن موسی خشاب کوفی، از یاران و راویانِ امام حسن عسکری7 ، از عالمان بزرگ و محدثان مورد وثوقِ امامیه بود (ابن کثیر، 1966، ج11، ص55). البته شیخ طوسی وی را از کسانی آورده که از اهل بیت: روایتی ندارند. کتاب الحج از اوست ‌(ابن ندیم، 1393، ص244). برخی روایات او با موضوع حج در منابع حدیثی شیعه، منعکس شده است.
به عنوان نمونه شیخ طوسی با سلسله سند از خشاب و او با سلسله سند از امام علی7 ‌نقل می‌کند:

«مَنْ فَاتَهُ صِیَامُ الثَّلَاثَةِ الْأَیَّامِ الَّتِی فِی الْحَجِ‏ فَلْیَصُمْهَا أَیَّامَ التَّشْرِیقِ فَإِنَّ ذَلِکَ جَائِزٌ لَهُ» (شیخ طوسی، 1407، ج5، ص229).

40. ‌سعد اشعری (م301ق.)

ابوالقاسم، سعد‌بن عبدالله‌بن ابی‌خلف اشعری قمی، اهل قم ولی ساکن بغداد بود. بزرگ، فقیه و فرد مورد توجه شیعه معرفی شده و با امام حسن عسکری7  ملاقات داشته است (نجاشی، 1408، ج1، ص401). وی برای فراگیری دانش، سفرهای گوناگونی داشت و با بزرگان اهل سنت ملاقات ­کرد و از آنان احادیث زیادی آموخت (همان). کتابهای زیادی تدوین کرده که بیشتر آن­ها فقهی است. کتاب «الحج» از اوست (همان).

41. ‌محمد صفار (م290)

ابوجعفر، محمدبن حسن صفار قمی اعرج،‌ ملقب به «مموله»، از یاران امام حسن عسکری7 ، از بزرگان امامیه در قم، موثق و عظیم‌القدر بود (نجاشی، 1408، ج2، ص252). بیش از سی اثر نگاشت. مهم‌ترینش که تا کنون مانده، بصائر الدرجات، از منابع مهم حدیثی شیعه است. از آثار دیگر وی، «الحج» است (طوسی، بی‌تا، ص144). از این کتاب، اثری در دست نیست؛ اما روایاتِ با موضوع حج وی، در کتابهای حدیثی شیعه، به خصوص کتب تهذیب الاحکام 10 روایت و ‌الاستبصار 6 روایت بازتاب داشته است. روایات برجای ماندة او دربارة حج، ‌هم دربارة اهمیت حج و ثواب آن و هم دربارة احکام حج است.

نتیجه

در مجموع، 43 نفر از اصحاب ائمه: دربارة حج، عمره و اماکن مقدس حجاز کتاب نگاشته‌اند. (جدول 1) دربارة اصحاب سه امام نخست (علی‌بن ابی طالب، حسن مجتبی و حسین‌بن علی: هیچ گزارشی مبنی بر نگارش کتاب با موضوع حج به ما نرسیده است. دیگر اصحاب ائمه نیز به ترتیب:

اصحاب امام سجاد7 1 مورد.

امام باقر7 4 مورد،

امام صادق7 11 مورد،

امام کاظم7 23 مورد،

امام رضا7 21 مورد،

امام جواد7 10مورد،

امام هادی7 10 مورد،

امام حسن عسکری7 5 مورد،

و در مجموع، 48 کتاب با موضوع حج نگاشته‌اند. (نمودار 1) همچنین از مجموع 48 کتاب نگارش شده، 39 مورد با موضوع حج و 3  مورد با موضوع اماکن است که نشانگر اهمیت دادنِ بیشتر به موضوع حج، در مقایسه با شناسایی اماکن، از سوی اصحاب ائمه: است (نمودار 2). در یک آمار دیگر، ‌از مجموع 43 محدثی که جزو یاران اهل بیت: بودند و در زمینة حج و اماکن، کتاب نگاشته‌اند، 20 نفر کوفی و 23 نفر از جاهای دیگر هستند (قم 8 ، بخارا 1، مدینه 2، اهواز 3، کوفه 20، بغداد 3، مصر 2) که نشانگر قوی بودن حوزة حدیثی کوفه نسبت به دیگر حوزه‌های حدیثی در قرون اولیه است که دیگر گزارشها نیز این موضوع را تأیید می‌کند.

جدول شماره (1)؛ مشخصات مختصر مولفان

 نمودار (1)؛ آمار اصحاب ائمه با توجه به نگارش کتابهای حج

‌

 ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ نمودار (2)؛ آمار کتب نگاشته شده بر اساس موضوع