نوع مقاله : از نگاهی دیگر
نویسنده
مسئول کتابخانه / پژوهشکده حج و زیارت
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
زندگینامه مختصر ابن عباس
ابوالعباس، عبدالله ابن عباس‌بن عبدالمطلب، سه سال پیش از هجرت، در شعب ابو‌طالب زاده شد. پدرش عباس (م.34ق)، عموی پیامبر خدا9 و مادرش ام‌فضل، دختر حارث هلالی است. وی هنگام رحلت پیامبر9 13 ساله بود. سخنوری، بلاغت، توان استدلال
و آراستگی ظاهر او، ستوده شده است. به دلیل سن کم، نقش چندانی در سیره نبوی نداشته؛ اما در زمان خلفا، مورد توجه بوده است. خلیفه اول، هنگام مشورت با بزرگان صحابه، او را نیز در جمع اصحاب بدر فرا می‌خواند و نظرش را جویا می‌شد و گاه نظرش را بر دیدگاه‌های بزرگان صحابه ترجیح می‌داد. همچنین در جمع صحابه از وی دربارة تأویل و بطن برخی آیات می‌پرسید. در زمان خلافت عثمان، پویایی اجتماعی و سیاسی بیشتری داشت. در سال 27ق. در فتح آفریقا حضور داشت و فرماندهی بخشی از سپاه اسلام را عهده‌دار بود. در سال 30 قمری در فتح طبرستان حضور یافت و در سال 35 قمری از سوی عثمان امیر الحاج شد.
حضور ابن عباس در دوران خلافت علی7 بسیار برجسته است؛ بهگونه‌ای که از نزدیک‌ترین مشاوران ایشان بهشمار می‌آمد و در بسیاری از مراحلِ دشوار، به عنوان نماینده و سخنگوی ایشان نقش‌آفرینی کرد. در جنگ جمل، فرماندهی جناح راستِ سپاهِ ایشان را عهده‌دار بود و به نمایندگی از امام علی7 با طلحه و زبیر ملاقات کرد. پس از جنگ جمل، استاندار بصره و نواحی آن شد. در جنگ صفین و شب سرنوشت‌ساز «لیلة‌الهریر» فرمانده جناح چپ سپاه بود. در ماجرای حکمیت، امام قصد داشت او را به نمایندگی از خود، نزد عمرو عاص بفرستد؛ اما کوفیان نپذیرفتند. نخستین کسی بود که به تصمیم ابوموسی اشعری در ماجرای حکمیت سخت اعتراض کرد و او را بی‌تدبیر خواند. همچنین نماینده امام برای گفت‌وگو با خوارج نهروان بود. وی تا زمان شهادت امام علی7 در بصره بود و پس از شهادت ایشان، مردم را به بیعت با امام حسن7 ترغیب کرد. بنا بر نقلی، در ماجرای صلح امام حسن7 با معاویه هم حاضر بود و پس از رد درخواست معاویه برای همکاری با وی، در مکه ساکن شد. پس از مرگ معاویه و شروع زمامداری یزید، از کسانی بود که کوشید تا امام حسین7 را از رفتن به کوفه بازدارد
و به ایشان توصیه کرد تا به یمن برود؛ زیرا شیعیان پدرش در آنجا ساکن بودند.
هنگامیکه مردم مکه در سال 64 قمری با عبدالله ابن زبیر به عنوان خلیفه بیعت کردند، ابن عباس از بیعت سر باز زد. یزید چون از بیعت نکردن او با رقیب سیاسی‌اش آگاه شد، در نامه‌ای وی را برای پشتیبانی‌اش از خود ستود؛ ولی ابن عباس در نامه‌ای به یزید، وی را سخت نکوهش کرد و با یادآوری شهادت امام حسین7 و دیگر کارهای او و پدرش، آنان را سزاوار خلافت بر مسلمانان ندانست. از سوی دیگر، بهخاطر بیعت نکردن با ابن زبیر، بارها تهدید شد تا آنجاکه ابن زبیر قصد کرد خانه‌اش را آتش بزند؛ اما سرانجام تصمیم گرفت او را به طائف تبعید کند. بنابراین، ابنعباس از مکه به طائف تبعید شد و تا پایان عمر در همانجا روزگار گذراند. سرانجام وی در سال 68 قمری در طائف، در حالی‌که نابینا شده بود، درگذشت. محمد‌بن حنفیه که مانند او به طائف تبعید شده بود،
بر جنازه‌اش نماز گزارد، سپس وارد قبر او شد و پس از دفن وی، گفت: «امروز ربانی این امت درگذشت.» (دانشنامه حرمین شریفین، 1392ش، اقتباس و تلخیص، صص300 ـ 295)
1. تأسیس مسجد عبدالله‌ابن عباس
پیشینه حضور پیامبر9 در طائف، به سال دهم بعثت برمی‌گردد. در این سال، پیامبر9 به آنجا رفته، قبیلة ثقیف را که نقش بسیار مهمی در طائف داشتند و دیگر سران آنجا را به اسلام فراخواند؛ اما نتیجهای در بر نداشت. (ابن سعد، 1410ق، ج1، ص164).
قبیلة ثقیف ضد پیامبر9 عمل می‌کرد و همواره حامی قریش بود. وضعیت همچنان پایدار بود تا آن‌که پیامبر پس از جنگ با قبیلة هوازن در منطقه حنین در سال هشتم، بیست روز طائف را محاصره کرد. دلیل محاصره، پناهنده شدن سران هوازن به طائف بود؛ البته درگیری چندانی رخ نداد (همان، ص237). در این جنگ که به نام «غزوه طائف» مشهور است، پیامبر9 برای دو تن از همسران خود که همراهش بودند؛ ام سلمه دختر ابو امیه و زینب بنت جحش (طبری، 1387ش، ج3، ص84)، دو خیمه برپا کرد و در تمام مدت محاصرة طائف، میان آن دو خیمه نماز میگزارد (واقدی، 1409ق، ج3، ص927) به دلیل به نتیجه نرسیدن محاصرة طائف، مسلمانان به مدینه برگشتند.
در سال بعد (نهم هجری)، هیئتی از ثقیف رهسپار مدینه شد و بعد از پذیرش اسلام به طائف بازگشت. پیامبر9 عثمان‌بن ابی‌العاص (م51ق)، را به امارت طائف برگزید (ابن سعد، 1410ق، ج1، ص164). پس از آن بود که امیّة‌بن عمرو‌بن وهب‌بن معتّب‌بن مالک، در نمازگاه پیامبر9 ؛ یعنی همان‌جاییکه بین دو خیمه همسران رسول الله9 بود و ایشان در آنجا نماز می‌خواند، مسجدی ساخت (واقدی، 1409ق، ج3، ص927).
درباره چگونگی تأسیس این مسجد، بنا به روایت دیگری که از عثمان‌بن ابی‌العاص (م51ق)، در برخی کتب حدیثی اهل سنت منعکس شده، پیامبر9 فرمان داد تا به جای بتهای طائف، مسجدی بسازند (ابن ماجه، بی‌تا، ج1، ص245، ح743). بنابر گزارش دیگری که شبیه همین روایت؛ اما کامل‌تر است، پیامبر9 ابوسفیان (م32ق)، مغیرة‌بن شعبه (م.50ق)، و مردی دیگر که یا از انصار بوده و یا خالد‌بن ولید (م22ق)، را برای شکستن بتهای قبیلة ثقیف به آنجا فرستاد؛ پس از آن‌که بت‌ها را شکستند، از پیامبر9 پرسیدند که مسجدشان را در کجا بسازیم؟ حضرت فرمود: «در همان جای بت‌هایشان؛ تا خداوند در جاییکه عبادت نمی‌شده، عبادت شود.» (ابونعیم، احمد‌بن عبدالله، 1419ق، ج1، ص458)
این دو گزارش، ظاهراً با همدیگر منافات دارد؛ در گزارش اول، بنای مسجد توسط امیة‌بن عمرو و در جایگاه مصلای پیامبر خدا9 ، بین دو خیمه‌ای که برای دو همسر ایشان برپا شده بود، روایت شده و در گزارش دوم، بنای مسجد توسط عثمان‌بن ابی‌العاص و در جایگاه بتهای مشهور قبیله ثقیف. می‌توان گفت در واقع اینگونه بوده که پس از اسلام آوردن قبیله ثقیف و دستور پیامبر9 به عثمان‌بن ابی‌العاص، او به امیة‌بن عمرو دستور داده تا مسجد را بسازد؛ بنابراین، بخشی از مسجد مصلای پیامبر9 و بخشی دیگر، جایگاه بتهای مشهور ثقیف بوده است (عطار، ضیاء بن محمد، 1434ق، ص136). برخی گزارشهای تاریخی، موید این دیدگاه است. بنابر روایت هشام کلبی (م204ق)، لات، در جایگاه منارة سمت چپ مسجد طائف قرار داشته است (ابن کلبی، هشام‌بن محمد، 2000م، ص3). یاقوت حموی (م 621ق)، نیز همین بیان را دارد (یاقوت حموی، ج2، ص464). همچنین حموی در جای دیگری از کتابش، درباره این مسجد می‌نویسد:
«سلامه، روستایی از طائف که مسجد منسوب به پیامبر9 در آنجا قرار دارد و در سمتی از آن، قبه‌ای است که در آن، قبر ابن عباس و جمعی از فرزندانش قرار دارد و همچنین مشهد صحابه در آنجاست.» (یاقوت حموی، ج4، ص13).
نتیجه آن‌که اولاً: این مسجد، مصلای پیامبر9 بوده وبه دستور آن حضرت، در سال نهم هجرت ساخته شده است؛ ثانیاً مدتها با نام «مسجد الطائف»، «مسجد رسول الله9 »
و «مسجدالنبی9 » مشهور بوده و پس از سکونت ابن عباس در طائف و رفت و آمد به آن مسجد و به احتمال تعمیر آنجا و سپس دفن وی در کنار آن مسجد، به مسجد عبدالله‌ابن عباس معروف شده است؛ ثالثاً این مسجد، در بیرون از حصار طائف و در روستای سلامه قرار داشته و اکنون به دلیل واقع شدن این روستا در شهر طائف، به نام «حیّ السلامة» معروف است. تصویری از این مسجد باشکوه که از دوران عثمانی به دست آمده، مؤید این مطلب است؛ زیرا طبق این عکس، این مسجد در بیابانی، کنار حصار طائف واقع شده است.
تصویر مسجد و مرقد عبدالله‌ابن عباس از دوران عثمانی؛ گنبد و مناره مسجد سمت راست؛ مرقد سمت چپ؛ در این تصویر کاملا مشخص است که این مجموعه خارج از شهر طائف و چسبیده به حصار آنجا واقع شده است. (ارن، خالد، 2013م، ص382)
2 . تاریخ بنا و مرمت مسجد
و مرقد عبدالله ابن عباس
همانگونه که گذشت، ابن عباس در سال 68 قمری در طائف وفات یافت و در کنار این مسجد، دفن شد. محمد‌بن حنفیه پس از دفن وی، به مدت سه روز بر روی قبر عبدالله‌بن
عباس، چادری نصب کرد. (همان، 1410، الطبقة الخامسة، ج1، ص205) بعدها، هنگامیکه مرقد بر روی قبر ابن عباس ساخته شد، این مکان به «مسجد و مقبره عبدالله‌ابن عباس» مشهور شد.
بنابر گزارش فاسی (832ق)، از دیگر آثار طائف، مسجدی است منسوب به پیامبر9 ، در پشت مسجدی که قبر عبدالله ابن عباس در آن قرار دارد؛ در دیوارة قبلة آن از بیرون، سنگ نبشته‌ای است با این عبارت: «ام جعفر دختر ابوالفضل، مادر ولیعهدانِ مسلمانان، دستور بازسازی مسجد رسول الله9 در طائف را صادر کرد، در تاریخ 192؛ به گمان من، مسجدی که قبر ابن عباس در آن قرار دارد، به همراه ضریح وی، به وسیلة مستعین بالله عباسی، مرمت شده است که نام وی در منبر موجود در این مسجد، نوشته شده است.» (فاسی، محمد‌بن احمد، 1386، ج1، ص175).
بنابر این گزارش، ام‌جعفر، زبیده (م.216ق)، همسر هارون عباسی که به خدمت‌رسانی به زائران و حاجیان معروف است، این مسجد را بازسازی کرده است. بنابراین، هرچند بنا به گزارشهایی که گذشت، این مسجد تا قبل از این تاریخ (192ق)، وجود داشته؛ اما زبیده در این سال، دستور بازسازی آن را صادر کرده است؛ همچنین بازسازی بعدی، مربوط به زمان مستعین بالله عباسی (سلطنت252ـ 248) بوده است.
گزارش ناصر خسرو (م.481) نیز مؤید ساختن و تجدید بنای این ساختمان، توسط خلفای عباسی است. او که سفر خود را در سال 437ق. آغاز کرده، دربارة طائف و این مسجد می‌نویسد:
«آنچه قصبة طائف است، شهرکی است و حصاری محکم دارد و بازارکی کوچک و جامعی مختصر دارد و آب روان و درختان نار و انجیر بسیار داشت. قبر عبدالله ابن عباس2 ، آنجاست؛ به نزدیک قصبه. خلفای بغداد آنجا مسجدی عظیم ساختهاند و آن قبر را در گوشة آن مسجد گرفته، بر دست راست محراب و منبر.» (ناصر خسرو، 1389ق، ص141)
سخن هروی (م611ق)، نیز وجود مقبرة ابن عباس در طائف را تأیید می‌کند. او به مناسبت معرفی مزار محمد‌بن حنفیه در (جزیرة) خارک، معتقد است که محمد‌بن حنفیه
و عبدالله ابن عباس در طائف دفن شدهاند.» (هروی، 2002م، ص73).
پس از مستعین عباسی، بازسازی بعدی متعلق به المستضیء بأمر الله (م576ق)، است. بنابرگزارش ابن فهد (م920ق)، که خود مزار عبدالله ابن عباس را دیده، بر روی قبر چنین نوشته شده است: «أنه عمل باسم المستضیء بأمر الله العباسی سنة اثنین وتسعین وخمسمائة» (ابن فهد، عبدالعزیز‌بن عمر، بی‌تا، ص141) البته این خلیفه عباسی در سال 576 فوت کرده است. به احتمال قوی، تاریخ «اثنین و سبعین و خمسمائة» درست باشد که برابر با 572 و در زمان حیات و خلافت وی بوده است. پس از او، پسرش ناصر لدین الله (سلطنت 622 ـ 575) منبر خیلی خوبی بر این مسجد ساخت (مطری، محمد‌بن احمد، 1426ق، ص224). عجیمی (م1113ق)، که خود این منبر را دیده، آن را از جنس چوب، دارای 11 پله و قبه‌ای کوچک از چوب توصیف می‌کند که بین آن منبر و سقف مسجد، حدود 60 سانت فاصله است (عجیمی، بی‌تا، ص48).
بنابر گزارش فاسی «اسم ملک مظفر (م683ق)، والی یمن نیز در گنبد بالای ضریح عباس ـ به عنوان بانی عمارت آن ـ مرقوم شده است.» (فاسی، محمد‌بن احمد، 1386، ج1، ص175) بنابراین، وی بازسازی بعدی را درباره مسجد و مزار عبدالله‌ابن عباس انجام داده است. گزارش ابن فهد نیز که خود این مزار را دیده، مؤید این مطلب است. بنابه گزارش وی، چنین مکتوب است: «أنه عمل باسم الملک المظفر؛ یعنی یوسف‌بن عمر‌بن علی‌بن رسول صاحب الیمن سنة خمس و سبعین و ستمائة» وی سپس می‌نویسد: خودش هم این نوشته‌ها را بر روی قبر، قبه و منبر دیده، هنگامی که ضریح شریف ابن عباس را در سال 915 زیارت کرده است؛ همچنین در سال بعد نیز دیده و نیز تا الآن (زمان تالیف کتاب) موجود است (ابن فهد، عبدالعزیز‌بن عمر، بی‌تا، ص141).
مطری هم دربارة این مکان می‌نویسد: «در رکن راست از سمت قبله، قبر امام عبدالله ابنعباس در یک قبه‌ای عالی قرار دارد و مسجد رسول الله9 در صحن این جامع، بین دو قبة کوچک واقع شده که بر اساس دو خیمه متعلق به همسران پیامبر خدا9 در هنگام محاصرة طائف، ساخته شده است.» (مطری، محمد‌بن احمد، 1426ق، ص224).
احمد‌بن عبدالله طبری شافعی، امام الحرمین، در سال 661ق. ضریح ابن عباس را در طائف زیارت کرده است. (عبدری، 1984، ص33) هر چند آن را توصیف نکرده؛ اما همین مقدار هم بر وجود ضریح ابن عباس، دلالت دارد.
گزارش ابن ضیاء (854ق)، تقریبا گزارش کامل‌تری نسبت به دیگر گزارش‌هاست که به دلیل عدم تکرار، موارد جدید را متذکر می‌شویم: منارة بلند این مسجد، در ایام ناصر لدین الله ساخته شده است؛ در پشت این مناره، چاه آبی واقع است، بین دو گنبد مسجد، محراب قرار دارد؛ در جهت قبله، چهار رواق دارد که از سمت راست، چپ و انتهای آن، سه در وجود دارد؛ در رکن سمت راست قبله، قبر عبدالله ابن عباس است که با چوب ساج پوشیده شده؛ ارتفاع قبر 3 وجب، طول آن 10 وجب و عرض آن 6 وجب است. بنابر مکتوبیکه روی چوب ساج نوشته شده، المقتفی لأمر الله در سال 547ق. آن را ساخته است (ابن ضیاء، 1424ق، ص159). حاج عبدالله‌بن صباح اندلسی نیز که در قرن نهم سفری به عربستان داشته، دربارة مزار ابن عباس تصریح می‌کند: «قبر ابن عباس امروزه دارای مقام عظیمی است.» (ابن صباح اندلسی، 2012م، ص124). همچنین در جای دیگری دربارة آن می‌نویسد: «فیها قبر الامام الفاضل العالم الحسیب الرفیع العباسی عبدالله ابن عباس علیه مقام عظیم و مزار جسیم کما هو أهله، تعظمه جمیع عربان الحجاز کلّها أفضل التعظیم». (همان، ص136)
سمهودی (م911ق)، نیز دربارة این بنا می‌نویسد: «...مسجدی است در طائف که پیامبر9 در آن نماز خوانده، مصلای پیامبر9 بین دو قبه‌ای قرار گرفته که به نام دو زن از ایشان ساخته شده که همراه ایشان در غزوة طائف بودند.» وی در ادامه، از مقبرة عبدالله ابن عباس و مسجد رسول الله9 یاد می‌کند (سمهودی، بی‌تا، ص286).
ابن فهد، بنابهگفتة خودش در سال 915 قمری همة آثار اسلامی منطقة طائف؛ از جمله مسجد ابن عباس را دیده و آن را اینگونه توصیف می‌کند که بعضی از دیوارها
و ایوان‌هایش فرو ریخته و برخی از آنها ـ البته نه چندان جالب و خوب ـ بازسازی شده است. (ابن فهد، عبدالعزیز‌بن عمر، بی‌تا، ص144) و در سال بعد نیز به زیارت آن مسجد
و مقبره رفته و در توصیف آن می‌نویسد: «مسجد بزرگی که قبر عبدالله‌ابن عباس در آن قرار دارد، منفرد از آبادی طائف، وسط بیابانی واقع است و برای اهل شهر طائف سخت است که به آنجا بروند.» (ابن فهد، عبدالعزیز‌بن عمر، بی‌تا، ص145)
این عمارت در قرن 11 نیز مرمت و بازسازی شد. ابتدا زید‌بن محسن‌بن حسین‌بن ابی نمی، امیر مکه در سال 1071ق. و سپس در زمان عثمانی‌ها، در سال 1193ق. والی شام، محمد پاشا، در زمان سلطنت سلطان عبدالحمید اول، این بنا را بازسازی کردند (ارن، خالد، 2013ق، ص382).
بدون شک گزارش عجیمی از همه روایت‌های دیگران از مسجد و مقبرة ابن عباس کامل‌تر است. البته بخشی از مطالبی که او گفته، منقول از دیگران است که گذشت؛ بنابراین، ما در نقل گزارش وی، تنها مواردی را ذکر می‌کنیم که دیگران متعرض آن نشده‌اند:
1. یکی از آثار طائف، مسجد النبی9 است که به ایشان منسوب و الآن به صورت محوطه‌ای کوچک، چسبیده به دیوار مسجد العباسی است؛
2. در حیاط این مسجد، شاخصی برای تعیین قبله، توسط محمد‌بن سلیمان مغربی (م1094) ساخته شده تا مؤمنان اوقات نماز را بشناسند؛
3. این مسجد دو گنبد دارد که در جایگاه دو خیمه همسران پیامبر9 بنا نهاده شده است؛
4. برخی مورخان از جمله مرجانی که بعد از سال 700 مسجد را دیده‌اند، گزارش کرده‌اند که اکنون خراب است و برخی از دیوارها و رواق‌هایش فرو ریخته
و برخی از جاهای آن، نه چندان مطلوب، بازسازی شده است؛
5. در رجب سال 1084ق. دو رواق به این مسجد اضافه شده که پیشتر نبوده است (عجیمی، بی‌تا، صص 44ـ41).
6. عده‌ای در طائف، به عنوان خادمان مرقد ابن عباس، معروف و مشهوراند (عجیمی، بی‌تا، ص48)که کارشان خدمت‌رسانی به زائران مرقد عبدالله‌ابن عباس است؛
7. گنبد مرقد ابن عباس در طرف رکن سمت راستِ قبله واقع شده (عجیمی، بی‌تا، ص49).
8. پشت منارة بلند مسجد، چاهی قرار دارد که در سال 754ق. حفر شده است. (عجیمی، بی‌تا، ص49)
این مسجد و مزار، از دیرباز، قطب علمی نیز بوده و سعی عالمان این دیار، آن بوده که مجلس درسی در کنار مرقد عبدالله ابن عباس برگزار کنند. گزارش عیاشی که بین سالهای 1071 تا 1073ق. به حجاز سفر کرده، گوشه‌ای از این تلاش را به نمایش می‌گذارد. وی زمانی که در طائف بود، در کنار ضریح ابن عباس، تفسیر برخی از سوره‌های قرآن را نزد عالمی مغربی نزیل طائف به نام شیخ عبدالعزیز تواتی فراگرفت. (عیاشی، عبدالله‌بن محمد، 2006م، ج2، ص172) جالب آن‌که عیاشی انگیزه خود از سفر به طائف را زیارت مرقد ابن عباس می‌داند. (همان، ص173) وی مزار ابن عباس را اینگونه توصیف می‌کند: «قبر ترجمان قرآن، در سمت راست قبله مسجد قرار دارد. در داخل مرقـد، سمت راست درب ورودی، مزار محمـد‌بن حنفیه و به ازای قبر ابن عباس،
ـ گفته شده ـ قبر عبدالله فرزند پیامبر9 معروف به طیب و طاهر قرار دارد و مردم به نیت فرزند پیامبر9 ، تبرک می‌جویند. (همان، ص175)
مزار عبدالله ابن عباس به همین وضعیت بود تا آن‌که وهابیان در سال 1217ق. به طائف حمله کردند. ایوب صبری پاشا (1890م.) تاریخ‌نگار عثمانی، دربارة تخریب این مزار شریف و قدیمی می‌نویسد: «وهابیان چون از قتل عام مردم طائف و تقسیم غنایم جنگی فارغ شدند، بر اساس عقاید پوچ و باطلشان، به سراغ قبور متبرک و مراقد مطهر طائف رفتند و هرجا گنبد و بارگاهی یافتند، آن را ویران و با خاک یکسان کردند. وهابیان بی‌فرهنگ در اثنای هدم قبور، وقتی به قبر مطهر مفسر بزرگ قرآن، جناب عبدالله‌ابن عباس‌بن عبدالمطلب رسیدند، درصدد برآمدند تا قبر شریفش را نبش کرده، جسد مقدسش را درآورند و طعمه حریق سازند. چون ضریح از روی قبر شریفش برداشتند، عطر روح‌افزایی در اطراف پیچید. وهابیان از مشاهده این کرامت بر قساوتشان افزودند و گفتند: اینجا باید شیطان بزرگی آرمیده باشد، دیگر نباید با نبش قبر وقت‌گذرانی کرد. مناسبتر این‌که قبر را با همة محتویاتش طعمه حریق سازیم! این سخنان پوچ و هذیان‌گونه را بر زبان جاری ساخته، برگشتند. پس از مدتی باروت زیادی فراهم کرده، به قصد منفجر کردن قبر شریف بازگشتند. اما باروت کار نکرد و عاملان خسران مآل، پس از مشاهده این کرامت از تصمیم خود منصرف شدند.» (صبری، ایوب، 1388ش، ص68). گزارش جان لوئیس بورکهارت (م. 1817)، مؤید گزارش صبری پاشا است. وی می‌نویسد: «دو مسجد بزرگ مشاهده کردم که افضل آن دو، مسجد الهنود بود. وهابی‌ها قبر عباس را به طور کامل تخریب کرده بودند؛ زیرا قبه‌ای بر روی این قبر بوده و مردم، به خصوص حجاج آن را زیارت می‌کردند (بورکهارت، جان لوئیس، 2007م، ص114). پس از این واقعه، سالها قبر شریف این صحابی بزرگ بدون ضریح ماند تا آن‌که سید یاسین افندی، ضریحی بر فراز قبر بنا نهاد. (صبری، ایوب، 1388، ص68). بنابراین، گزارش اول، تخریب بنای مقبره، مربوط به اولین حمله وهابیان به این منطقه
و گزارش دوم، نصب ضریح روی قبر، مربوط به استیلای مجدد عثمانی‌ها بر طائف است. بعدها و در استیلای مجدد آل سعود، ضریح منصوب سید یاسین نیز از بین رفت و مقبرة ابن عباس به صورت یک قبرستان عمومی درآمد. گزارش فیلبی در سال 1918م. از تغییر مقبرة ابن عباس به قبرستان عمومی خبر می‌دهد؛ اما اکنون قسمت عمومی قبرستان، از مقبرة ابن عباس، به وسیلة خیابان السلامه، جدا شده است.
در حال حاضر مقبرة ابن عباس، بدون قبه، به صورت دیوارکشی شده جنب مسجد ابن عباس و در جهت شمال غربی مسجد، نزدیک درب ورودی زنانه به مسجد، واقع شده است. درختی در کنار مرقد ابن عباس قرار دارد که 500 سال قدمت دارد (قصیر، عیسی، قبر و مسجد عبدالله‌ابن عباس، حقائق، ص6).
مسجد، از گزند حمله وهابیان در امان ماند؛ هر چند ابتدا می‌خواستند آن را هم خراب کنند! پس از استیلای اول وهابیان بر طائف، فرماندهانِ سپاه وهابی‌ها، در فرمان مشترکی گفتند: «پیش از هدم گنبدها و بارگاه‌ها، باید همه مساجد و مدارس دینی تخریب شود.» سید یاسین افندی، یکی از عالمان بزرگ طائف در آن زمان، به آنان گفت: «هدف شما از تخریب مساجدی که برای اقامه نماز ساخته شده چیست؟! اگر هدفتان قبر شریف عبدالله‌ابن عباس است، آن قبر که در گوشه راست مسجد اعظم و زیر گنبد خاصی قرار دارد و لازمه هدم قبر ایشان، تخریب کل مسجد نیست.» فرمانده وهابی‌ها این استدلال را پذیرفت و فرمان داد: «مسجد را فروگذارید و گنبد موجود بر فراز قبر ابن عباس را تخریب کنید.» (همان، ص68 و69).
نمایی نزدیک از مسجد
و مرقد عبدالله‌ابن عباس قبل از تخریب
بنابراین، در سال 1217ق. و در جریان حمله وهابیان به طائف، ساختمان مسجد همانگونه ماند ولی مقبرة عبدالله ابن عباس تخریب شد.
این مسجد به همین صورت ماند تا این‌که در تاریخ 5/8/1368 و در ایام سلطنت سعود‌بن عبدالعزیز (سلطنت1372ـ 1342ق)، بهکلی تخریب و بازسازی شد و از جهت غرب مسجد، توسعه یافت. (عطار، ضیاء‌بن محمد، 1434ق، ص143) در بازسازی جدید، دوگنبد مسجد که نماد دو خیمه همسران پیامبر9 بود بازسازی نشد و تنها منارة آن بازسازی شد. چهار سال بعد، در سال 1381ق. در زمان فیصل‌بن عبدالعزیز (سلطنت 1394ـ1383ق) نیز توسعه مسجد ادامه یافت و مساحت آن به پانزده هزار متر مربع رسید. همچنین منازلی جهت امام جماعت، مؤذن، کارگزاران مسجد و چند واحد تجاری به این مسجد اضافه شد. (مسجد عبدالله ابن عبّاس بالطائف یحکی قصة 14 قرناً مضت، رأی الیوم، 8/7/2015).
بنا بهگفتة عیسی القصیر، محقق حوزة آثار اسلامی طائف، در پشت مسجد ابن عباس، جاییکه قبر ابن عباس قرار دارد، در دیوار سمت قبله، سنگی است که بر روی آن نوشته شده: «أمرت السیدة زینب أم جعفر زبیدة بنت أبی‌الفضل العباسی، بعمارة مسجد رسول‌الله» (قبـر عبدالله بـن العــباس یثیــر جدلا حول موقعه، عکاظ، 13/1/1433ق)،
در حال حاضر، این مسجدکه قطب علمی، فرهنگی و دینی شهر طائف است و اهمیت ویژه‌ای دارد، در محلة «السلامه» در مرکز شهر طائف قرار دارد و مساحت آن، همانگونه که گذشت، بیش از پانزده هزار متر مربع است. جهت سهولت دسترسی به این مسجد بزرگ، در هر چهار طرف آن، خیابان کشیدهاند؛ خیابان سلامه در جنوب، عبدالله‌ابن عباس در شرق، عقبة‌بن نافع در شمال و خیابانی فرعی در غرب، این مسجد را احاطه کرده‌اند. همچنین در جهت شرق مسجد، پارکینگی با ظرفیت پارک 120 ماشین، احداث شده است. قسمتهای این مجموعة بزرگ عبارت است از : نمازخانه برادران که در دو طبقه ساخته شده و ظرفیت گنجایش یازده هزار نفر را دارد. نمازخانه خواهران که در همکف است و ظرفیت گنجایش هزار نفر را دارد. پارکینگ در دو طبقه زیر زمین که مساحت هر طبقه به بیش از چهارده هزار متر می‌رسد وگنجایش550 ماشین را دارد. سرویس بهداشتی در کنار مسجد، با ظرفیت 240 سرویس و 570 دستشویی ساخته شده است.
از دیگر قسمتهای این مجموعه، یک منزل برای امام جماعت مسجد، یک منزل برای مؤذن مسجد، ساختمانی در دو طبقه مخصوص اداره دعوت و ارشاد و 17 واحد تجاری است (همان).
نمایی کلی از قبر
و مسجد ابن عباس از جهت شمال غربی
درپایان، ذکر این نکته ضروری است که یوسف عتیبی، از مسجد دیگری در طائف نام می‌برد که به مسجد ابن عباس معروف است و غیر از این، مسجدِ جامعِ بزرگی است که قبر عبدالله ابن عباس در آن جای داشته است. بنابر اطلاعات وی، مسجدی قدیمی در محله «المثناة»، دامنة شرقی کوه «المدهون»، پشت رستوران «المثناة» واقع شده که عبدالله‌ابن عباس این مسجد را هنگام ورودش به طائف، بنا کرده است. بنای کنونی این مسجد، از دوران عثمانی برجای مانده؛ مسجد به صورت مربع، همراه با درها و پنجره‌هایی به سبک اسلامی ساخته شده و در پشت آن، حیاطی مستطیل شکل دیده میشود. دیوارهای آن سنگی است و سقف آن را با چوب ساختهاند. بدیهی است این مسجد، با مسجدی که قبر عبدالله ابن عباس در آن جای گرفته، کاملا متفاوت است (عتیبی، یوسف، المساجد الاثریة فی الطائف، مجلة الطائف، ش360).
3. توصیف بنای مرقد ابن عباس
همانگونه که در گزارشهای پیشین گذشت، و نیز تصویر برجای مانده از مرقد ابن عباس از دوران عثمانی، این مرقد در گوشه مسجد قرار داشته است که با یک رواق، به مسجد متصل می‌شده و سه رواق دیگر، در اضلاع دیگر مرقد قرار داشته است. یک حیاط هم در کنار مرقد دیده میشود که حدّ فاصل مرقد و مسجد است.
با تحقیقات انجام شده، مشخص گردیدکه نوع گنبد این مرقد، اورچین است. گنبدها در یک تقسیم‌بندی کلی، به دو نوع نار و رک تقسیم می‌شوند. فرم گنبد نار، رایج‌ترین نوع گنبد در ایران، کروی است و بر روی یک پایه کروی قرار می‌گیرد؛ بر خلاف رک که به صورت هرمی یا مخروطی است و غالباً بر روی یک پایه استوانه‌ای یا منشوری قرار می‌گیرد. (مجیدی، فاطمه السادات، بررسی و تحلیل انواع گنبد در ساختار بناهای سنتی ایران) گنبد اورچین، از خانواده گنبدهای رک، به صورت پله‌ای(مضرّس) است که با ارتفاع زیاد؛ مانند کلّه قند مضرّض ساخته میشود. سفرنامه نویسان اروپایی از این نوع گنبد، فراوان دیده‌اند و به آن «گنبد آناناس» می‌گویند.
از سفرنامه‌های آنان چنین برمی‌آید که این نوع گنبدها در زمان قدیم فراوان بوده‌اند اما اکنون، محدودی گنبد اروچین در ایران و عراق، برجای مانده است (سعیدیان، امین، بازشناخت چگونگی شکل‌گیری گنبد اورچین، ص47).
بنابراین، گنبد مرقد ابن عباس از نوع اورچین است؛ همچنانکه مرقد حضرت آمنه3 در جنة المعلاة نیز از همین قسم بوده است.
نمایی از مسجد، مناره و گنبد، حیاط و مرقد (منظرگاه داخلی)
نمایی از مرقد، مسجد، گنبد و مناره (منظرگاه خارجی) (ارن، خالد، 2013، ص385)
4. قبرستان عبدالله‌ابن عباس
غیر از عبدالله ابن عباس، شخصیت‌های دیگری نیز در آن مکان دفن شدهاند. طبق برخی گزارشها که البته ضعیف است، قبر یکی از فرزندان پیامبر9 آنجاست. ابن فهد بنا به دست خط جدش نجم‌الدین عمر، چنین نقل می‌کند: «در داخل گنبدی که ضریح ابن عباس قرار دارد، قبر فرزندی از رسول الله9 که سقط شده، قرار دارد و این، غیر از آن دو فرزند مشهور ایشان است.» (ابن فهد، عبدالعزیز، بی‌تا، ص142)
وی سپس از قبر زبیده و برادرش عبدالمنعم‌بن عبدالسمیع، در کنار شبکه‌های ضریح و همچنین قبر علی‌بن احمد‌بن محمد عباسی یاد کرده، می‌نویسد:
«در پشت ضریح، سمت راست از طرف باب الحجرة، قبر سید ما محمد‌بن حنفیه
و بعضی از قضات طائف قرار دارد.» (ابن فهد، عبدالعزیز‌بن عمر، بی‌تا، ص142).
بیان این نکته ضروری است که روایتِ فوت و دفنِ محمد‌بن حنفیه در طائف، بسیار ضعیف است و به احتمال قوی، ایشان هر چند مدتی در طائف تبعید بود اما به مدینه برگشت و همانجا درگذشت و در بقیع دفن شد. عجیمی، مقبرة محمد حنفیه را اینگونه توصیف می‌کند:
«قبر وی در رکن شمالی از گنبد عبدالله‌ابن عباس قرار دارد؛ به طوری که اگر از باب قبله وارد مقبره عبدالله‌ابن عباس شوی، در سمت راست قرار گرفته است.
بر روی قبر، صندوقی چوبی قرار گرفته که با پارچه‌ای پشمی و قرمز پوشیده شده است. در کنار قبر وی، عده‌ای قضات طائف؛ از جمله ابن مرحل دفن شدهاند.
در جانبی دیگر از قبر محمد‌بن حنفیه، صورت قبری دیده شد که به گمان من، تازه در آنجا دفن شده چون زائد بر قبور شش گانه بود.» (عجیمی، بی‌تا، ص51).
همچنین درباره مقبره فرزند پیامبر9 می‌نویسد:
«در رکن شمالی قبر عبدالله‌ابن عباس، قبری واقع شده که گفته میشود، متعلق به فرزند سقط شده رسول الله9 ، عبدالله، ملقب به طیب و طاهر است. این قبر با صندوقی چوبی پوشیده شده و روی آن، پارچه‌ای پنبه‌ای قرار دارد.» (همان)
اکنون در جنوب مسجد، قبرستان بزرگی قرار دارد که مردگان طائف در آنجا دفن می‌شوند. این قبرستان که به «قبرستان عبدالله ابن عباس» مشهور است، غیر از مقبرة ابن عباس است. مقبرة ابن عباس در جوار مسجد، در جهت غربی آن قرار دارد و به وسیلة دیوار محصور شده است ولی این قبرستان، در جنوب مسجد واقع شده که به وسیلة خیابان «السلامه» از مسجد جدا شده است. بنابر شواهد تاریخی، این منطقه از قدیم نیز قبرستان عمومی بوده که از شرق مسجد آغاز و از طرف جنوب به غرب آن امتداد داشته است؛ اکنون تنها قسمت جنوبی قبرستان عمومی باقی مانده و به وسیلة خیابان، از دیگر مقبره‌ها و مسجد اصلی، جدا شده است. این وضعیت، در نقشه هوایی طائف، به وضوح مشخص است.
5. قبرستان شهدای غزوة طائف
ابن فهد، همچنین، به قبور شهدای غزوه طائف اشاره می‌کند که در خارج از مسجد، در سمت شرق آن قرار دارد و 12 نفر از صحابی رسول‌الله9 در آنجا دفن هستند که عبارتاند از: سعید‌بن سعد‌بن عاص، عرفطة‌بن حباب، عبدالله‌بن ابی‌بکر خلیفه اول مسلمانان، عبدالله‌بن امیة‌بن مغیرة، عبدالله‌بن عامر‌بن ربیعة، سایب‌بن حارث‌بن قیس، برادرش عبدالله‌بن حارث، جلیحة ابن عبدالله، ثابت‌بن جذع، حارث‌بن سهیل‌بن ابی‌صعصعة، منذر‌بن عبدالله، رقیم‌بن ثابت‌بن ثعلبة. (ابن فهد، عبدالعزیز‌بن عمر، بی‌تا، ص142) در سال 1060قمری اطراف این قبرستان دیواری کشیده شد (عجیمی، بی‌تا، ص53) و به این ترتیب، مقبرة شهدا به طور کامل از مسجد جدا شد. در حال حاضر هم این مقبره، به صورت دیوارکشی، در جهت شرقی مسجد وجود دارد.
همچنین قبر عروة‌بن مسعود ثقفی که قبیلة ثقیف او را به شهادت رساندند، در حالی که اسلام آورده بود، همراه با شهدای غزوة طائف، در نزدیکی باب شرقیِ مسجد ابن عباس دفن شدهاند. همچنین در خارج از مسجد در منطقه «الجبانة»، قبر زید‌بن ثابت، عبدالله‌بن مبارک و شیخ عباس میورقی قرار دارد (ابن فهد، عبدالعزیز‌بن عمر، بی‌تا، ص143) که نزد مردم طائف به قبر «صاحب الرایة» مشهور است که به صاحب کرامت و برکت شناخته میشود. برخی از بیمارها را نزد این قبر می‌آورند، در حالی که از شدت مرض، نمی‌توانند راه بروند؛ اما پس از آمدن به این مکان، با پای خود برمی‌گردند.» (عجیمی، بی‌تا، ص53).
بنا به گزارش وی؛ «قبر شیخ عارف، ابوالعباس، احمد‌بن علی میورقی، از طرف باب شرقیِ مسجد ابن عباس قرار دارد. برخی به من خبر دادند که دعا نزد این قبر، مستجاب است.» (همان، ص54). در سال 1047قمری حاکم طائف، شرکس ابن عبدالملک الشاویش درابزین، این قبور را با چوب پوشش داد (همان، ص51).
6. کتابخانه مسجد ابن عباس
این مسجد، کتابخانه‌ای هم دارد که اکنون در طائف با نام «مکتبة عبدالله ابن عباس» مشهور است. این کتابخانه، توسط والی عثمانی حجاز، محمد رشدی پاشا شروانی (1291ق)، تأسیس شد. وی ابتدا از ناحیة قبلة مسجد، دو رواق ایجاد کرد و دری را از جهت جنوبی (قبله) مسجد به آن رواق باز کرد که هنوز هم به اسم «باب الشروانی» معروف است. کتابهای خطی زیادی داشته؛ از جمله آثار خطی عبدالحفیظ‌بن عثمان‌بن محمد ادریسی حنفی(1319ق)، و برادرش که متأسفانه باید گفت بخشی از آنها از بین رفته است (حسین، عثمان محمود، 1407، ص8). این کتابخانه، در سال 1384ق. و پس از مدتی طولانی از مهجور ماندن آن، توسط شیخ حسن عرب راه اندازی شد (همان، ص7). و کتابهای خطی باقیمانده از صندوق‌ها خارج و در دسترس محققان قرار گرفته است و در سالهای اخیر به همت عثمان محمود حسین، همه آثار خطی عربی این کتابخانه، به تعداد 450 اثر، فهرست‌نویسی و با نام «فهرس المخطوطات العربیة بمکتبة عبدالله‌ابن عباس بمدینة الطائف» به چاپ رسیده است. در سالهای اخیر، این کتابخانه نیز همچون مسجد عبدالله ابن عباس، از نو، در چهار طبقه بازسازی شده است. مخزن نسخ چاپی، مخزن نسخ خطی، سالن مطالعه، سالن ارائه خدمات صوتی ـ تصویری، سالن ارائه خدمات الکترونیکی، بوفه و چند سالن سخنرانی، از امکانات این کتابخانه است.
7. زائران مرقد عبدالله‌ابن عباس
ابن فهد از عالمانی نام می‌برد که به طائف مشرف شده و در کنار ضریح ابن عباس، در فضل و بزرگی او شعر سروده‌اند؛ از جمله نجم‌الدین عمر‌بن محمد‌بن مکی که در روز جمعه، 16 جمادی‌الثانی سال 824ق. به آن مکان مشرف شده و شعری سروده که مطلع آن چنین است:
«أتیتک یابن عم النبی مؤملا» (ابن فهد، عبدالعزیز‌بن عمر، بی‌تا، ص148).
پدر ابن فهد، عزالدین عبدالعزیز، قاضی حنفی، نورالدین علی‌بن ضیاء عمری و قاضی حرمین نجم الدین محمد‌بن یعقوب مالکی در سال 915 و هنگام زیارت ابن عباس، شعری را در مدح ایشان سرودند که مطلع آن چنین است:
«یا حبر الامة خیر العرب و العجم» (همان، ص149)
بدرالدین احمد‌بن محمد قرشی عمری کازرونی نزیل مکه، روز شنبه، 13 جمادی الثانی 915ق. در زمانی که مزار ابن عباس را زیارت کرده، شعری با این مطلع، سروده است:
«علیک ألف، سلام هادی الناس» (همان)
و برادرش علاءالدین در همان سال، شعری با مطلع:
«أیا سید الأحبار من خیر أمة» سروده است. (همان، ص150)
قاضی‌القضات در حرمین شریفین، نجم الدین محمد‌بن یعقوب مالکی مکی، روز پنج شنبه، 15 ربیع الاول 916 کنار ضریح عبدالله‌ابن عباس فی‌البداهه شعری سرود که مطلع آن چنین است: «یا من یروم سلامة فی عمره» (همان).
دیگر عالمانی که هنگام زیارت عبدالله‌ابن عباس در طائف در وصف او شعر سروده‌اند: علامه بدرالدین محمد‌بن علی جناحی در سال 916ق، شهاب الدین احمد‌بن علی جبلی یمنی در سال 916، عزالدین‌بن نورالدین زمزمی مکی شافعی در سال 940ق. (همان، ص155).
این حجم از سفر عالمان بزرگ اهل سنت، از فرقه‌های گوناگون به طائف و زیارت مرقد ابن عباس و شعر خوانی در وصف او، نشانگر اهمیت دادن عالمان سلف به زیارت مراقد اصحاب و اولیای الهی است.
در سالهای اخیر، وهابیان تلاش گسترده‌ای برای کم رنگ کردنِ این مهم انجام داده‌اند که راه به جایی نبرده و همچنان زیارت اولیای الهی نزد اکثر عالمان اهل سنت، امری مشروع و پسندیده است.
8. زیارت نامه عبدالله ابن عباس
احمد‌بن عیسی‌بن زیاد میورقی، یکی از عالمان مکی ساکن طائف، زیارت‌نامه‌ای را خطاب به ابن عباس تنظیم کرده که متن آن به عنوان حسن ختام این مقاله، تقدیم میشود:
السلام علیک یا ترجمان القرآن المنزل علی سید ولد عدنان، السلام علیک یا بحر العلوم و سیف النجاة فی القیاس و من عمت علیه من النبی ـ صلی الله ]وآله[وعلیه
و سلّم ـ دعوات، السلام علیک و رحمة الله و برکاته و أزکی تحیاته. السلام علی ضجیعک سیدنا أبی‌القاسم محمد‌بن علی‌بن أبی‌طالب المعلم، السلام علی حامل اللواء لأبیه علی‌بن أبی‌طالب دافع الباطل و معضلات الفتن، السلامعلی المخصوص باسم الرسول
و کنیته، السلام علیکما و علی من معکما رضوان الله الأکبر یخصکم و تحیاته، السلام علیکم و رحمة الله و برکاته. السلام الأتم المضاعف علی من جمیع الخلائق فی ولح فضائله یتعلم و یتفهم و هو البشیر النذیر والسراج المنیر رسول الله ـ صلی الله علیه ]وآله[ و سلم و علی آله و أصحابه و أزواجه و ذریته و أمته و سلالته و أحبابه و عظم و شرف و کرم
و تمم النخوة فینا یا اهل بیت النبوة و الشـرف و الشفاعة الشفاعة لنا و لکافة المحبین لکم الزائرین لتربتکم المخصوصة بالمآثر و اللطف. اشهدوا لنا یا أهل بیت الشفاعة بأنا نشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شریک له و أن محمدا عبده و رسوله صلی الله علیه ] و آله[
و سلّم و علی آله و أمته و أصحابه و عشیرته و نشهد أن ربنا و ربکم و رب کل شیء
و رازق کل شیء الذی هو علی کل شیء قدیر و بکل شیء خبیر و کل من دونه بقدرته مقهور الذی أحیانا و یحیی و یبعث منفی القبور فی الساعة التی لاریب فیها و الیه المصیر و بیده النشور.
اللهم اسمع ساداتنا سلامنا و حبب لهم زیارتنا و زین فی قلوبهم کلامنا و شفعهم فینا و احفظنا بهم فی حیاتنا و مماتنا و خلفنا و أمامنا، ربنا آتنا فی الدنیا حسنة و فی الآخرة حسنة و کافة المسلمین و والدینا و والدیهم من المؤمنین و المؤمنات و من یأتی بعدنا من الموحدین الی یوم الدین وقنا عذاب النار ربنا آتنا خیرا مقرونا بالعوافی فی الدارین، و وقایة مقرونة بالعفو و العافیة و المعافات الدایمة فی الدین و الدنیا و الآخرة آمین.
اللهم و بکرم وجهک، وسعة فضلک وجودک و طولک صل علی سیدنا محمد و علی آل محمد و استجب لنا و شفعهم فینا و أسعدنا بزیارتهم و جمیع المحبین آمین آمین آمین. سبحان ربک رب العزة عما یصفون و سلام علی المرسلین و الحمد لله رب العالمین. أشهد أن سیدنا محمداً صلی الله علیه ] و آله[ و سلم عبده و رسوله بلغ الرسالة و أکمل الدیانة و نصح الأمة و أزال عمن اتبعه الغمة، و جاهد فی الله حق جهاده و عبد الله تعالی حتی أتاه الیقین اللهم صل علیه و علی آله و أمته و آته الوسیلة و الفضیلة و الدرجة الرفیعة و ابعثه المقام المحمود الذی وعدته إنک لاتخلف المیعاد. (ابن فهد، عبدالعزیز، بی‌تا، ص146 و 147)
مسجد عبدالله ابن عباس، مصلاّ و قدمگاه پیامبر گرامی اسلام9 در شهر طائف قرار دارد. قدمت این مسجد به سال نهم هجری برمی‌گردد و به دستور پیامبر9 ساخته شده است. در سال 68ق. عبدالله‌ابن عباس در گوشه آن دفن شد.
در دوران عباسیان، مرقدی بر روی قبرش ساخته و بارها مرمت شد. با توجه به هم‌جواریِ قبرستان شهدای غزوه طائف و نیز مقبره محمد‌بن حنفیه و عبدالله فرزند پیامبر گرامی اسلام9 ، از اهمیت بسزایی نزد مسلمانان و حاکمان برخوردار بود؛ به طوری که این مکان بیش از هزار سال، زیارتگاه مسلمانان جهان بود. با حمله وهابیان به طائف، مزار ابن عباس، محمد حنفیه، عبدالله و شهدای طائف ویران شد. در حال حاضر مسجد ابن عباس که در زمان ملک سعود بازسازی گردید، یکی از قطب‌های فرهنگی شهر طائف است و مقبره ابن عباس به صورت خرابه‌ای دیوار کشی شده است.
)