رساله‌ها و تألیفات نگاشته شده در باره طائف در میراث اسلامی

مقدمه

طائف از شهرهای منطقة حجاز در غرب عربستان است که در 90 کیلومتری شرق مکّه واقع است. این شهر در میان درّه‌ای قرار دارد که درگذشته به «وادی وجّ» معروف بوده و خودِ شهر نیز در آغاز «وَجّ» نام داشته است. بیشتر ساکنان طائف در صدر اسلام از دو قبیلة ثقیف و حمیر، و گروهی نیز از قبیلة قریش بودند (یاقوت الحموی، 1397ق/1977م، ج4، ص9). این شهر زادگاه شخصیت‌های مشهوری از قبیلة ثقیف، همچون مختار ثقفی و حجّاج‌بن یوسف ثقفی بوده است.

پیامبر خدا9 در سال دهم بعثت خویش، به طائف رفت و سران آنجا را به اسلام فراخواند؛ اما این تلاش نتیجه‌ای دربرنداشت. پس از هجرت به مدینه، آن حضرت در سال هشتم هجری به این شهر لشکرکشی و فتح کرد و در این غزوه، چند تن از یاران ایشان به شهادت رسیدند. عبدالله‌بن عبّاس، صحابی گرانقدر پیامبر9 ، که به «حِبر الامه» (دانشمند امّت) ملقّب بوده است، سال‌های پایانی عمر خود را در طائف زیست و در این شهر در سال 68ق از دنیا رفت و به خاک سپرده شد و مسجد و مزار وی در طول دورة اسلامی مهم‌ترین بنای دینی در طائف بوده است.

طائف از جمله شهرهایی است که نویسندگان مسلمان، دربارة آن چندین کتاب
و رساله نوشته‌اند. البته بیشتر آنها، متن‌های نسبتاً مختصر و نه چندان طولانی است که محتوای آنها تا حدودی شبیه یکدیگر و معمولاً از آثار قبلی خود الگو گرفته‌اند. در واقع چنین به نظر می‌رسد که تألیف یک اثر در این زمینه، یک سنّت در زمینة نگارش تاریخ و فضائل این شهر به وجود آورده که تا دورة متأخر ادامه یافته است.

کهن‌ترین متن موجود در این موضوع، کتاب «بهجة المُهَج فی بعض فضائل الطائف
و وجّ»، تألیف احمد‌بن علی عبدری مَیورْقی (م 678ق) است. البته میورقی در اثر خود، از کتابی به نام «زیارة الطائف»[1]، تألیف محمد‌بن اسماعیل‌بن علی یمنی معروف به ابن ابی‌الصیف (م 609ق) نام برده و دو بار نیز از آن نقل قول کرده است (العبدری، 1404ق/1984م، ص37 ـ 38). اما به‌جز این دو نقل قول، نشان و آگاهی دیگری از این اثر در دست نیست.

همچنین افزون بر آثاری که تا به امروز نسخه‌هایی خطی از آن باقی مانده و بیشتر آنها تصحیح و منتشر شده است، آثار دیگری در تاریخ و فضایل طائف گزارش شده است که امروزه نسخه‌ای خطی از آنها شناخته شده نیست و در شمار متون مفقود به شمار می‌آیند؛ از جملة این آثار، لازم است به کتاب «احاسن اللطائف فی محاسن الطائف»، تألیف مجدالدین محمد‌بن یعقوب فیروزآبادی (م 817ق) ـ صاحب قاموس محیط (از منابع مهم لغت عرب) ـ اشاره کرد (السخاوی، بی‌تا، ج10، ص82).

می‌دانیم که فیروزآبادی اهتمام و علاقه خاصی به نگارش آثاری دربارة اماکن حرمین شریفین داشته است و مهم‌ترین اثر وی در این زمینه، کتاب «المغانم المطابة فی معالم طابه»، از مهم‌ترین و مفصّل‌ترین تواریخ محلی دربارة مدینة منوره در سده‌های میانی به شمار می‌آید. از دیگر آثار وی در این زمینه نیز می‌توان به رساله «اثارة الحجون لزیارة الحجون»، در معرفی صحابه مدفون در قبرستان حجون در مکة مکرمه اشاره کرد (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: السخاوی، ج10، صص83-81).

همچنین از میان کتاب‌های مفقود دربارة طائف، می‌توان به «اتحاف الناس بفضل وجّ وابن عبّاس»، تألیف نورالدین ملا علی‌بن سلطان محمد قاری هروی (م 1014ق)، فقیه حنفی ساکن مکه اشاره کرد که البته برای وی اثر دیگری به عنوان «الاستئناس بفضائل ابن عبّاس» نیز نام برده شده است (البغدادی، 1951م، ج1، ص751) و به عقیدة برخی، این دو کتاب ممکن است در واقع یک اثر واحد باشند (کمال، 1416ق/1995م، ص119).

1) بهجة المُهَج فی بعض فضائل الطائف و وجّ/ ابوالعباس عبدری مَیورقی (م678ق)

این اثر تألیف ابوالعباس احمد‌بن علی‌بن ابی‌بکر عبدری مَیورْقی است که نسبت «میورقی» وی می‌تواند نشان‌دهندة انتسابش به شهر و جزیرة میورقه (Mallorca) در اندلس (اسپانیای امروزی) باشد و احتمالاً این شهر زادگاه وی بوده و از آنجا به حرمین شریفین هجرت کرده است. به گفتة مورخان مکه، او مدتی در مکه و سال‌ها نیز در طائف سکونت داشته و در این شهر در سال 678ق از دنیا رفته است (فاسی، 1986م، ج3، ص102).

از این اثر چندین نسخة خطی؛ از جمله در ضمن مجموعه‌ای در کتابخانة اوقاف عراق به شماره 4796 و مورخ 1079ق و نسخه‌ای در کتابخانة آصفیه حیدرآباد، و کتابت شده در مکّه در سال 1312ق از روی نسخه‌ای مورخ 1093ق (العبدری، صص16ـ 15، مقدمة مصحّح) و نسخة دیگری در گنجینة عارف حکمت در کتابخانة ملک عبدالعزیز مدینة منوّره به شماره 3784 وجود دارد و بر اساس دو نسخة اول، به تصحیح ابراهیم محمد الزید، از سوی باشگاه ادبی طائف در سال 1404ق / 1084م منتشر شده است. همچنین به تصحیح علی محمد عمر از سوی دار ناصیف دمشق در سال 2001م، و از سوی مکتبة الثقافة الدینیة قاهره در سال 2015م منتشر شده است.

بهجة المُهج رسالة نسبتاً مختصری فاقد فصل‌بندی است که محتوای آن عمدتاً شامل اخبار و احادیثی درباره فضیلت طائف و اخباری دربارة جاها و مکان‌های مختلف این شهر و اطراف آن است. مؤلف این اخبار را یا به صورت مُرسَل / مرفوع، به نقل از پیامبر9 ، صحابه و دیگران، از منابع دیگر گرد آورده؛ یا اینکه از مشایخ خود، به طریق روایی آنها، روایت کرده است. با این حال، با توجه به اینکه نخستین تألیف مستقل موجود دربارة شهر طائف است، در بیشتر تألیفات بعدی بارها مورد استناد و ارجاع قرار گرفته است.

2) تحفة اللطائف فی فضائل الحبر ابن عبّاس و وجّ والطائف/ ابن فهد مکّی (م 954ق)

محبّ‌ الدین ابوالفضل محمد‌بن عبد العزیز‌بن عمر ‌بن محمد ‌بن محمد هاشمی مکّی، معروف به «جارالله ابن فهد مکّی» (السخاوی، ج3، ص52)، از مورخان و نویسندگان مشهور مکه در سدة دهم هجری است. مشهورترین اثر وی، التحفة اللطیفة فی بناء المسجد الحرام والکعبة الشریفة، در تاریخ مکه و مسجدالحرام است و از دیگر آثار وی می‌توان از الجواهر الحسان فی مناقب السلطان سلیمان‌بن عثمان، السلاح والعدّة فی فضائل بندر جدة، تحفة الایقاظ بتتمة ذیل طبقات الحُفّاظ، و معجم الشیوخ نام برد (الزرکلی، ج6، ص209).

او همچنین رساله‌ای دربارة طائف با عنوان «تحفة اللطائف فی فضائل الحبر ابن عبّاس و وجّ والطائف نگاشته است که از آن، نسخه‌ای خطی در ضمن مجموعه شماره 4796 در کتابخانة اوقاف بغداد و مورخ 1079ق، و نسخة دیگری به شماره 3460 / تاریخ در کتابخانة حرم مکّی، کتابت عبدالستار دهلوی در سال 1304ق[2]، و نسخه‌ای ناقص به شماره 3794 در کتابخانة دانشگاه ملک سعود ریاض وجود دارد.

این اثر یک بار بر اساس نسخة کتابخانة حرم مکّی (مسجدالحرام)، به کوشش محمد سعید کمال و محمد منصور الشقحاء، از سوی باشگاه ادبی طائف، و بار دوم نیز به کوشش فاروق عبدالرزاق حسین، از سوی دار الکتب العلمیه در بیروت در سال 1433ق / 1433م منتشر شده است.

مؤلف انگیزة خود دربارة نوشتن این رساله را چنین شرح داده است که در سال 915ق، پس از آنکه همراه با پدرش قبر ابن عبّاس را زیارت کرد و در آنجا کتاب «رفع الالتباس فی فضائل سیدنا عبدالله‌بن العباس» تألیف تقی‌الدین قرشی مهدوی و سپس کتاب «بهجة المهج» تألیف ابوالعباس میورقی را مطالعه کرد و در سال بعد نیز دوباره موفّق به زیارت ابن عبّاس گردید، به درخواست یکی از فضلا تصمیم به نوشتن کتاب جامع‌تری دربارة طائف گرفت و برای سهولت و آسانی مطالعة آن، اسانید اخبار و روایات را حذف و به کتابی که از آن استفاده کرده بود، ارجاع داد (ابن فهد، بی‌تا، صص34-33).

این کتاب شامل مقدمه، دو باب و خاتمه است. مؤلف در مقدمة کتاب، به نقل اقوال و روایات وارد شده در فضایل طائف و حرمت آن و نمونه‌هایی از اشعاری که برخی از شعرا دربارة این شهر سروده‌اند، پرداخته است (همو، صص57 ـ 39). موضوع باب اول کتاب نیز اخبار تاریخی دربارة طائف، به ویژه اخبار ورود پیامبر خدا9 به این شهر
و اسلام آوردن اهالی آن است (همو، صص77 ـ 61).

باب دوم کتاب، شامل سه فصل است که به ترتیب به فضایل عباس عموی پیامبر9 (همو، صص102ـ 81)، فضائل عبدالله‌بن عبّاس (همو، صص128 ـ 103) که مسجد و مزار وی در طائف قرار دارد، و فضایل محمد حنفیه (همو، صص137 ـ 129) که به قولی در طائف از دنیا رفته و مزاری نیز در مسجد ابن عبّاس به وی منسوب بوده، اختصاص دارد. خاتمة کتاب نیز به موضوعاتی همچون توصیف زیارتگاه ابن عبّاس و سایر مزارات طائف و آداب و ادعیه زیارت ابن عبّاس و اشعار سروده شده دربارة آن اختصاص دارد (همو، صص164ـ 139).

3) نشر اللطائف فی قطر الطائف / ابن عراق کنانی (م 963ق)

علی‌بن محمد‌بن علی‌بن عِراق کنانی شافعی، از علمای مشهور ساکن حجاز در سدة دهم است که در سال 907ق در دمشق به دنیا آمد و به همراه پدرش محمد‌بن علی، معروف به ابن عراق (م 933ق) که از صوفیان برجستة شام در زمان خود به شمار می‌آمد، به مدینة منوره مهاجرت کرد و تا پایان عمر خود، امامت این شهر را عهده‌دار گردید (الزرکلی، 2002م، ج5، ص12).

مشهورترین اثر ابن عراق، «تنزیه الشریعة المرفوعة عن الاخبار الشنیعة الموضوعة» است که همچون کتاب موضوعات ابن جوزی (م 597ق)، به شناخت احادیث ضعیف
و جعلی اختصاص دارد. از دیگر آثار وی می‌توان به تهذیب الاقوال والاعمال، شرح صحیح مسلم، و شرح کتاب العباب المحیط (در فقه شافعی) اثر قاضی صفی‌الدین احمد‌بن عمر معروف به ابن مذحجی (م 930ق) اشاره کرد (کمال، ص110).

رسالة وی دربارة طائف، «نشر اللطائف فی قطر الطائف» نام دارد که چندین نسخه خطی از آن شناخته شده است؛ از جمله در ضمن مجموعه خطی شماره 4796
در کتابخانه اوقاف بغداد که در 1079ق در طائف کتابت شده است؛ در ضمن مجموعه‌ای خطی، در کتابخانه خالدیه در بیت‌المقدس به شماره 30/867 ، کتابت خلیل‌بن محمد الکرشی در سال 1182ق؛ نسخه کتابخانه شهرداری اسکندریه
به شماره 3783 تاریخ و کتابت ناصر‌بن عیسی در 1197ق؛ در دارالکتب مصر به شماره 2233/تاریخ به قلم عبدالرحمان‌ بن محمد شافعی ؛ در ضمن مجموعه تیموریه
در دارالکتب قاهره به شماره 2209 / تاریخ تیمور، به قلم عبدالرحمان‌بن محمد صالح میمنی در 1333ق.

این اثر تا کنون چندین بار، با عنوان اصلی آن؛ یعنی «نشر اللطائف فی قطر الطائف» تصحیح و چاپ شده است. بار اول به تصحیح عثمان محمود حسین الصینی، از سوی باشگاه ادبی طائف در سال 1406ق / 1986م، و بار دوم به تصحیح علی محمد عمر، از سوی دار ناصیف در دمشق در سال 1998م، و همین تصحیح دوباره در سال 2015م از سوی مکتبة الثقافة الدینیة در قاهره منتشر شده است. همچنین با عنوان «نشر اللطائف فی تاریخ وجّ والطائف»، به تصحیح محمد علی فهیم بیومی از سوی مکتبة زهراء الشرق در قاهره در سال 1430ق / 2009م منتشر شده است.

نشر اللطائف رساله بسیار مختصری است که مؤلف، آن را در سه باب و یک خاتمه با موضوعات زیر نگاشته است (ابن عراق، 1406ق/1986م، ص36):

باب اول؛ در فضیلت طائف و وجه تسمیة آن و ورود پیامبر9 به طائف و اسلام آوردن مردم آن،

باب دوم؛ در فضیلتِ حرمِ وجّ،

باب سوم؛ در فضیلت ابن عبّاس و محمد حنفیه،

خاتمه: اماکن طائف و آداب زیارت آن.

ابن عراق در نگارش کتاب خود، از کتاب نویسندة معاصر خود؛ جارالله ابن فهد مکّی دربارة طائف؛ یعنی «تحفة اللطائف فی فضائل الحبر ابن عبّاس ووجّ والطائف»، اقتباس‌های متعددی داشته، اما اسانید و نام منابعی که ابن فهد از آنها نقل کرده را حذف کرده است. او همچنین از «وفیات الاعیان» ابن خلّکان؛ به ویژه در زندگی‌نامه و فضایل محمد حنفیه، و نیز از سیرة ابن هشام (البته شاید به طور غیر مستقیم و به واسطة منابع دیگر) نقل قول کرده است (ابن عراق، مقدمه مصحّح، ص31).

4) عقود اللطائف فی محاسن الطائف / عبدالقادر‌بن احمد فاکهی (م 982ق)

عبدالقادر‌بن احمد‌بن علی فاکهی، از اعلام و نویسندگان مکه در سدة دهم هجری است که در سال 920ق به دنیا آمد و در سال 982ق در این شهر از دنیا رفت (العیدروس، ص464). شماری از تألیفات وی عبارتند از:  شرح منهج القاضی زکریا، دو شرح بر بدایة الهدایة غزالی، شرح قصیده‌ای از صفی‌الدین حلّی، و کتاب القول النقی (الزرکلی، ج4، ص36).

عبدالقادر فاکهی همچنین تألیفی دربارة شهر طائف با عنوان «عقود اللطائف فی محاسن الطائف» دارد که نسخه‌ای خطی از آن، در کتابخانة حرم مکّی در مکه به شمارة 3515 تاریخ نگهداری می‌شود. این اثر رساله نه چندان مفصّلی است که نسخة خطی آن تنها شامل 34 برگ بوده و تا کنون تصحیح و منتشر نشده است.

«عقود اللطائف» به یک مقدمه و هشت باب، و برخی از باب‌ها نیز به چند فصل تقسیم‌بندی شده است. مؤلف در مقدمه، انگیزة خود از تألیف کتاب را بیان کرده
و زندگی‌نامة مختصری از عبدری مَیورقی، به عنوان مؤلف نخستین کتاب موجود دربارة طائف، به دست داده است. موضوع سایر باب‌ها و فصل‌های کتاب نیز چنانکه مؤلف در آغاز آن بیان کرده (فاکهی، بی‌تا، ص2)، به شرح زیر است:

باب اول؛ شامل پنج فصل با موضوعات زیر:

فصل اول؛ در زندگی‌نامه ابن عباس و مناقب و کیفیت زیارت وی

فصل دوم؛ در زندگی‌نامه محمد حنفیه

فصل سوم؛ در زندگی‌نامه زبیده همسر هارون

فصل چهارم؛ در بیان اینکه خلفا از نسل ابن عبّاس بودند

فصل پنجم؛ درباره ساختمان مسجد ابن عبّاس و آثار موجود در آن

باب دوم؛ دربارة صحابه‌ای که در طائف به خاک سپرده شده‌اند

فصل اول؛ در زندگی‌نامه زید‌بن ثابت

فصل دوم؛ در معرفی شهدای غزوة طائف

باب سوم: در معرفی تابعین ساکن طائف

باب چهارم: در غزوة حنین و طائف

باب پنجم: در آثار و اماکن منسوب به پیامبر خدا9 در طائف

باب ششم: در مدح طائف و بیان وجه تسمیة آن

باب هفتم: در آب و هوای طائف

باب هشتم: در روستاها و باغ‌های طائف

به گفتة مؤلف، محتوای نخستین فصل کتاب (زندگی‌نامه و فضائل ابن عبّاس)، در واقع رسالة دیگری از مؤلف به عنوان مشکاة الاقتباس من فضائل ابن عبّاس است که در این فصل، متن کامل آن را آورده است (همو، صص5 ـ 4). فصل دومِ باب اولِ کتاب نیز به اخبار محمد حنفیه (همو، صص21ـ20)، و فصل سوم آن به زندگی‌نامة زبیده، همسر هارون الرشید، که مسجد ابن عبّاس در طائف را ساخته بود، اختصاص یافته است (همو، صص22ـ21).

مؤلف در فصل بعدی، به معرفی اجمالی خلفای عباسی پرداخته و منظومة بسیار کوتاهی نیز در تاریخ آنان آورده است (همو، صص57 ـ23). سپس در ادامه به تاریخچه
و توصیف ساختمان مسجد و زیارتگاه ابن عبّاس پرداخته و طبیعتاً بخشی از آگاهی‌های خود در این باره را به نقل از منابع قبلی؛ همچون تحفة اللطائف جارالله ابن فهد مکّی
به دست داده است؛ اگرچه گاه برخی مشاهدات خود را نیز بیان می‌کند (همو، صص64 ـ57).

پس از این قسمت، در نسخه خطی کتاب تنها دو برگ دیگر وجود دارد که آغاز
و انجام هر یک از این دو برگ با صفحات پیش از آن تناسب و هم‌خوانی ندارد و به نظر می‌رسد که ادامه متن کتاب در این قسمت، از نسخة خطی افتاده و از این‌رو، می‌توان گفت که از باب‌ها و فصل‌های بعدی کتاب که مؤلف در مقدمه آن، موضوعات آنها را تعیین کرده، تنها این دو برگ باقی‌مانده است.

5) طیب النشر و اللطائف فی فضل الحبر والطائف / احمد‌بن علی نوبی (زنده در 1046ق)

از این اثر نسخه‌ای خطی به شماره 1535A. در کتابخانه گوته در برلین نگهداری می‌شود که به خط مؤلف در 1027ق. کتابت شده است.  مؤلف که در این اثر خود را احمد نوبی معرفی کرده، شخصیت چندان شناخته شده‌ای نیست؛ در فهرست کتابخانة خدیویة قاهره، نسخه­ای از کتابی  با عنوان «ضوء اللآلی فی شرح بدء الامالی» اثر شهاب الدین احمد بن علی نوبی معرفی شده که مؤلف نگارش آن را در 15 شعبان 1036ق. به پایان رسانیده است
و ظاهراً این کتاب اثر دیگری از همین مؤلف است (بنگرید: المیهی والببلاوی، ج2، ص33).

همچنین در کتابخانه رواق المغاربه در جامع الازهر قاهره، نسخه‌ای خطی از کتاب «فنون الافنان فی عیون علوم القرآن» تألیف ابن جوزی (م 597ق) وجود دارد که آن را «احمد نوبی» در سال 1046ق وقف کرده (ابن جوزی، 1408ق / 1987م، ص108، مقدمه مصحّح). این نکته نشان می‌دهد که او لااقل تا این تاریخ زنده بوده است.

مؤلف در آغاز کتاب، انگیزة خود از تألیف این رساله را چنین بیان کرده است که دو کتاب میورقی و ابن عراق دربارة طائف یعنی بهجة المهج و نشر اللطائف را با هم تلفیق کند؛ بدین ترتیب که اخباری که در یکی از آنها آمده و در دیگری نیامده، در یک‌جا جمع شود و در عین حال با حذف اسانید، تحریر مختصری از تلفیق مطالب دو کتاب ارائه گردد.

مؤلف کتاب خود را در سه فصل و یک خاتمه سامان داده که موضوعات آنها به شرح زیر است:

فصل اول؛ فضائل طائف و وجة تسمیه آن

فصل دوم؛ فضائل وجّ

فصل سوم؛ فضائل عبدالله‌بن عباس و محمد حنفیه

خاتمه؛ آثار و اماکن موجود در طائف

6) الطیف الطائف بفضل الطائف / ابن عَلاّن بکری (م 1057ق)

محمد علی‌بن محمد علان‌بن ابراهیم‌بن محمد‌بن علان بکری صدّیقی شافعی، معروف به ابن عَلاّن، از اعلام و نویسندگان مکه در سده یازدهم هجری است که در سال 996ق در مکه به دنیا آمد و در سال 1057ق در این شهر از دنیا رفت (المحبّی، ج4، ص189). وی تألیفات فراوانی در ادب، تفسیر، تصوّف و تاریخ (از جمله سه تاریخ دربارة بازسازی کعبه) داشته است (ر.ک: المحبّی، ج4، صص188ـ186؛ الزرکلی، ج6، ص293).

از ابن علان اثری دربارة طائف به عنوان «الطیف الطائف بفضل الطائف» باقی‌مانده (ابن علان، ص20) که البته در منابع، از آن با عنوان «الطیف الطائف بتاریخ وجّ والطائف» یاد شده است. (محبّی، ج4، ص187؛ بغدادی، ج2، ص283). بغدادی همچنین برای ابن علان از اثر دیگری به عنوان «جمع اللطائف فی محاسن الطائف» نام برده (بغدادی، ج2، ص283) که شاید نسخة مختصر یا مفصّل‌تری از طیف الطائف، و شاید نام دیگر همان اثر باشد.

از طیف الطائف، نسخه‌ای خطی در کتابخانة دانشگاه ملک سعود ریاض به شماره 4850، مورخ 1090ق، و نسخة دیگری در کتابخانة حرم مکّی به شماره 3510 تاریخ،
به خط عبدالستار دهلوی در سال 1331ق، نگهداری می‌شود. این کتاب بر اساس نسخة خطی ریاض، به تصحیح عارف احمد عبدالغنی، در سال 2013ق از سوی دار العراب
و دار نور در دمشق منتشر شده است.

این اثر، رسالة نه چندان مفصّلی است که نگارش آن با استناد به ترقیمه نسخة خطی ریاض، در سال 1048ق، به پایان رسیده است. مؤلف، کتاب خود را در مقدمه‌ای، شامل چهار «مرصد»، دو باب (به ترتیب دارای پنج و دو فصل) و یک تذییل، تقسیم‌بندی کرده و موضوعات آنها را در آغاز کتاب به شرح زیر بیان کرده است (ابن علان، 2013م، ص21ـ20):

مرصد اول؛ «ما ورد فی فضل النزهة من الاحادیث والآثار»

مرصد دوم؛ «فی ندب زیارة مشاهد اولی الصلاح الابرار»

مرصد سوم؛ «فی الاحادیث الواردة فی ندب زیارة ابن عبّاس وبیان مراتبها عند المحدّثین الاخبار»

مرصد چهارم؛ «فی وجّ الطائف وحرمته وما فی ذلک من الآثار وفیه بیان سبب تسمیته بالطائف وتسمیة الوادی بوجّ»

باب اول؛ در فتح طائف و اسلام آوردن مردم آن و فضیلت طائف و حضور پیامبر خدا9 در آن

فصل اول؛ تعداد رفتن پیامبر9 به طائف

فصل دوم؛ دربارة قبیلة ثقیف و فضایل آن و صحابه حاضر در کنار پیامبر9 در غزوة طائف

فصل سوم؛ آثار و اماکن متبرک موجود در طائف و روستاهای اطراف آن

فصل چهارم؛ احکام فقهی مرتبط با طائف

فصل پنجم؛ اقوال و اشعاری در نباتات و محصولات طائف

باب دوم؛ شامل دو فصل، در مناقب هر یک از عبدالله‌بن عبّاس و محمد حنفیه

تذییل؛ در آداب و ادعیه زیارت مسجد و مزار ابن عبّاس

کتاب طیف الطائف در محتوا و اخبار گردآوری شده در آن، تا حدود زیادی مشابه تألیفات قبلی دربارة طائف است و مانند بیشتر این آثار، نقل قول‌های متعددی از کتاب بهجة المهج میورقی، و نقل قول‌های فراوانی از مورخان مکّه به ویژه خاندان ابن فهد دارد. البته موضوع فصل پنجم کتاب، که به محصولات گیاهی طائف (میوه‌ها و گل‌ها) در شعر و ادب اختصاص دارد (ابن علان، صص101ـ 92)، در آثار قبلی به چشم نمی‌خورد
و می‌توان آن را نوآوری اصلی مؤلف در این کتاب دانست.

7) اهداء اللطائف من أخبار الطائف / حسن‌بن علی عُجَیمی (م 1113ق)

ابوالبقاء حسن‌بن علی‌بن یحیی عُجَیمی در 1049ق، در مکه به دنیا آمد و در 1113ق، در طائف از دنیا رفت. او افزون بر کتاب «اهداء اللطائف من اخبار الطائف»، تألیفات دیگری داشته که از آن جمله می‌توان به کتاب خبایا الزوایا (در زندگی‌نامه مشایخ خود) و کتاب تاریخ مکه و مدینه و بیت‌المقدس اشاره کرد (الزرکلی، ج2، ص205).

از این اثر چندین نسخه خطی شناسایی شده است که از آن جمله‌اند: نسخة گنجینة عارف حکمت به شماره 3769 در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینة منوّره، کتابت شده در سال 1179ق؛ نسخة گنجینه آصفیه در حیدرآباد دکن به شماره 47 تاریخ؛ نسخة کتابخانه دانشگاه ملک سعود در ریاض به شماره 2566؛ نسخة کتابخانه مکّة مکرّمه به شمارة 124 تاریخ، کتابت شده در سال 1279ق؛ نسخة کتابخانة حرم مکی به شمارة 4/3778 تاریخ، کتابت احمد‌بن محمد‌بن ادریس مراکشی در سال 1277ق؛ نسخة کتابخانة حرم مکی به شمارة 3430 تاریخ، کتابت عبدالحلیم سلیمانی در رمضان سال 1298ق.

این کتاب یک بار بر اساس شش نسخة خطی آن، به تصحیح یحیی محمود ساعاتی در سال 1393ق، و سپس در سال 1400ق، از سوی دار ثقیف منتشر شده است. همچنین به تصحیح علی محمد عمر، بر اساس سه نسخة خطی آن در گنجینه‌های عارف حکمت، آصفیه و حرم مکّی (عُجَیمی، بی‌تا، ص12، مقدمه مصحّح) از سوی مکتبة الثقافة الدینیة در قاهره منتشر شده است.

این کتاب رساله نسبتاً کم‌حجمی است که مؤلف، آن را در یک مقدمه و دو باب سامان داده و مقدمة کتاب را به وجه تسمیة طائف (همو، صص24ـ21)، و باب اول آن را به فضایل وجّ و طائف اختصاص داده است (همو، صص38ـ25). شاید مقدمه و باب اول کتاب در مقایسه با آثار نوشته شدة قبلی دربارة طائف، از ارزش ویژه‌ای برخوردار نباشد. اما باب دوم آن که به زیارتگاه‌ها و اماکن دینی و جغرافیایی طائف اختصاص دارد، در مقایسه با آثار قبلی، دارای توضیحات مفصّل‌تر و از ارزش تاریخی بیشتری برخوردار است.

عُجَیمی در باب دوم کتاب خود، افزون بر قبر ابن عبّاس و محمد حنفیه، به معرفی
و توصیف قبور شخصیت‌های مقدس دیگر؛ همچون عبدالله فرزند سِقط شدة پیامبر9 ، ملقّب به طیب و طاهر، شهدای غزوة طائف، زید‌بن ثابت و سپس در ادامه به معرفی
و توصیف مساجد طائف همچون مسجد ابن عبّاس، مسجد الرایه، مسجد الحصن، مسجد الریع، مسجد الجمعه، مسجد و زاویة عبدالقادر گیلانی و سایر مساجد و مکان‌های متبرک طائف و نیز دیگر جا‌های جغرافیایی؛ شامل روستاها، قلعه‌ها، کوه‌ها، چاه‌ها و چشمه‌های طائف پرداخته است (همو، صص75ـ 41).

8) رسالة فی اخبار الطائف / عبدالحفیظ قاری طائفی (م 1326ق)

عبدالحفیظ‌بن عثمان قاری طائفی، فقیه حنفی و از علمای متأخر شهر طائف بوده است. از وی تألیفاتی؛ از جمله: تشویق العباد الی تعظیم القرآن وإصلاح الضاد، بذل الاستطاعة فی تکرار الاقامة للجماعة، جلاء القلوب وکشف الکروب فی مناقب ابی‌ایّوب (در مناقب ابو ایوب انصاری) و رسالة فی اخبار الطائف شناخته شده است.

از رسالة وی دربارة طائف دو نسخه خطی به شماره‌های 3489 و 4292 تاریخ
در کتابخانة حرم مکّی نگهداری می‌شود که نسخة اول به خط عبدالستار دهلوی در
تاریخ 1328ق، و نسخة دوم از روی نسخة اول کتابت شده و این کتاب از روی
نسخة اول، به تصحیح علی عمر، از سوی شرکت نوابغ الفکر در قاهره در سال 2010م منتشر شده است.

این اثر، رسالة مختصری است که چنانکه مؤلف در پایان آن اشاره کرده، محتوای آن را از چهار تاریخ دیگر، شامل تاریخ طائف فاکهی (در واقع: عقود اللطائف فی محاسن الطائف)، تاریخ ابن فهد مکّی (گویا: اتحاف الوری بأخبار امّ القری)، تاریخ عجیمی (در واقع: اهداء اللطائف من اخبار الطائف) و تاریخ ابن عراق (م 963ق) (ظاهراً: نشر اللطائف فی قطر الطائف) اقتباس کرده است (قاری طائفی، 1431ق/2010م، ص24).

9) اللطائف فی تاریخ الطائف / احمد‌بن محمد حضراوی (م 1327ق)

احمد‌بن محمد‌بن احمد حضراوی مکّی هاشمی، در سال 1252ق، در اسکندریه مصر به دنیا آمد. در سن 7 سالگی، با پدرش به مکه مهاجرت کرد و حیات علمی خود را در آن ادامه داد و تا پایان عمر خود در این شهر زیست (الزرکلی، ج1، ص249). او از مورخان برجستة مکه در پایان دورة عثمانی و پیش از شکل‌گیری دولت سوم سعودی به شمار می‌آید.

حضراوی تألیفات تاریخی متعددی داشته که از آن جمله می‌توان به «العقد الثمین فی فضائل البلد الامین»، «تاج تواریخ البشر من ابتداء الدنیا الی آخر القرن الثالث عشر»، «سراج الامة فی تخریج احادیث کشف الغمّه»، «فضائل مکة والمدینة»، «الجواهر المعدّة فی فضائل جدّة»[3]، «المفاضلة بین جدّة والطائف»، «تاریخ الاعیان، مختصر حسن الصفا» (دربارة امرای حجّ) و «بشری الموحّدین فی معرفة امور الدین» اشاره کرد (الزرکلی، همانجا).

اما کتابی که وی دربارة طائف نگاشته، «اللطائف فی تاریخ الطائف» نام دارد که نگارنده این سطور، یک نسخة خطی از آن به شمارة 19/تاریخ در کتابخانه مکه مکرمه سراغ دارد و گویا تا کنون تصحیح و منتشر نشده است. مؤلف این کتاب را به هفت باب تقسیم‌بندی کرده که موضوعات آنها به شرح زیر است:

باب اول؛ وجه تسمیة طائف، محدوده و برخی اخبار آن

باب دوم؛ فضائل طائف و وجّ

باب سوم؛ اخبار غزوه طائف

باب چهارم؛ اماکن و زیارتگاه‌های طائف و اطراف آن

باب پنجم؛ روستاهای طائف و نیز قلعه‌ها، چاه‌ها و چشمه‌ها؛ و تتمه‌ای در توصیف مسجد و مزار ابن عبّاس و تاریخ بازسازی آن

باب ششم؛ فتنه وهابی‌ها در طائف

باب هفتم؛ (که در نسخه به اشتباه نهم نوشته شده): اعلام مدفون در طائف.

مؤلف در باب‌های اول تا پنجم کتاب خود، عمدتاً از منابع و تألیفات پیش از خود دربارة طائف همچون کتاب‌های میورقی، عجیمی و عبدری و نیز منابع تاریخ مکه همچون اخبار مکة فاکهی، و آثار مورخان مکی همچون تقی‌الدین فاسی و ابن فهد مکّی استفاده کرده است و از این‌رو، این بخش از کتاب فاقد نوآوری و در واقع تکرار مطالب کتاب‌های قبلی است.

باب هشتم؛ کتاب، به شرح وقایع حملة وهابی‌ها به طائف پس از شکل‌گیری دولت اول آل‌سعود اختصاص دارد که مؤلف آن را به­طور کامل از کتاب مفقودی با عنوان «تفتیت القلوب بالاحزان فیما انتخبتُه من وقائع المضایفی عثمان» تألیف یاسین‌بن عبدالله محجوب میرغنی نقل کرده است و از این‌رو، به نظر می‌رسد که این فصل از کتاب، ارزش تاریخی ویژه‌ای داشته باشد.

همچنین حضراوی در باب هفتم کتاب، شرح حال شماری از شخصیت‌های مدفون در طائف را، که عمدتاً از رجال دورة متأخر و هم‌عصر وی بوده‌اند، به دست داده
و برخی از حوادث و وقایع میان شریف عبدالمطلب امیر مکه با والیان عثمانی را بیان کرده است. لذا این باب نیز از نظر تاریخی با ارزش به شمار می‌آید.

نتیجه‌گیری

در میان متون میراث اسلامی، بیش از ده اثر را می‌توان سراغ گرفت که دربارة شهر طائف و فضایل و اماکن آن به رشته تحریر درآمده است. اگرچه تعداد کمی از این متون در گذر زمان از بین رفته‌اند و امروزه از متون مفقود به شمار می‌آیند، اما از سایر آنها یک یا چند نسخه خطی در کتابخانه‌های شرقی و عربی و گاه حتی در کتابخانه‌های کشورهای غربی باقی‌مانده است که بیشتر آنها بر اساس نسخه‌های باقی‌مانده، گاه چندین بار تصحیح و چاپ شده‌اند.

تألیفات نگاشته شده دربارة طائف عمدتاً شامل رساله‌های نه چندان مفصّل یا نسبتاً مختصری است که معمولاً تحت تأثیر تألیفات قبلی و با اقتباس‌ها و نقل قول‌هایی متعدد از آنها پدید آمده است. مقایسة موضوعات آنها با یکدیگر نیز نشان می‌دهد که این متون در آغاز از فصل‌بندی نسبتاً ساده‌تری برخوردار بوده، اما نویسندگان بعدی، مباحث
و موضوعات جدیدی به کتاب خود افزوده‌اند که در کتاب‌های بعدی، به فصل یا باب مستقلی تبدیل شده است و برخی نویسندگان نیز، به ویژه در توصیف اماکن طائف، به ویژه مسجد و مزار ابن عبّاس، تلاش کرده‌اند که مشاهدات شخصی خود را به توصیف نویسندگان قبلی بیفزایند و به نوعی این توصیف‌ها را به‌روز رسانی کنند.