تکلیف بانوان معذور پیش از انجام طواف عمرة تمتع نسبت به حج تمتع

مقدمه

از مهم‌ترین دغدغه‌های بانوان هنگام تشرف به حج، دچار شدن به عذر شرعی است
و برای پیشگیری از آن، از روش‌های گوناگونی استفاده می‌کنند؛ اما برخی به سبب اضطراب و نگرانی یا ناتوانی جسمی و... به آن دچار می­­شوند. در صدر اسلام روش‌های پیشگیری از عذر شرعی برای بانوان وجود نداشت؛ ازاین‌رو، برخی بانوان حج‌گزار به عذر دچار می‌شدند و برای چاره‌جویی به ائمة اطهار مراجعه می‌کردند. بنابراین، در این زمینه روایاتی وجود دارد که مراجع عظام با توجه به آنها، نظر فقهی‌شان را بیان می‌کنند؛ اما در قرآن کریم در این باره مطلبی نیامده است.

در این پژوهش، نگارندگان این مسئله را در سه حالت نفاس، حیض و استحاضه، به‌طور جداگانه بررسی کرده‌اند. حیض در دو حالت پیش از شروع طواف و در حین طواف بررسی شده است. اکثر علما به مسئلة حیض بیشتر، و به دوحالت دیگر یعنی نفاس و استحاضه کمتر پرداخته‌اند.

1. نفاس

به دلیل وقوع نفاس در شرایط خاص، بانوان هنگام طواف دچار نفاس نمی‌گردند. پس وظیفة بانوی نفساء مشخص است و تا هنگام پاک شدن وارد مسجدالحرام نمی‌شود.

ابن زهره، از میان فقهای متقدم، گفته است: زن حایض و نفساء تمام مناسک حج، غیر از طواف، را انجام می‌دهد و پس از پاک شدن، قضای آن را به‌جا می‌آورد. وی دلیل فتوایش را اجماع دانسته است (حلبی، 1417ق، ص193).

ابن براج فتوا داده است که اگر بانوی مُحرم در وقت احرام حیض یا نفاس شد، کارهایی را که زن حایض باید ترک کند؛ مانند خواندن نماز و قرآن، او هم باید ترک کند و هنگام مناسک باید مُحرم شود و همة مناسک را به‌جا آورد به جز طواف کعبه و ورود به مسجد‌الحرام تا اینکه پاک شود و قضای آن را به‌جا آورد (طرابلسی، بی تا، ج1، ص218).

بیشتر فقهای معاصر به‌طور مستقل دربارة بانوی نفساء مطلبی بیان نکرده‌اند، اما همة آنها داشتن طهارت را در طواف، واجب می‌دانند.

2. حیض

چون زمان دقیق وقوع حیض برای بیشتر بانوان قابل پیش‌بینی نیست، مراجع تقلید وظیفة بانوی حج‌گزار دربارة عمل عبادی طواف را در حالات متفاوت بیان کرده‌اند که
با توجه به موضوع این مقاله آن را در دو حالت؛ پیش از طواف و حین آن، بررسی می‌کنیم:

الف) حایض شدن پیش از طواف

چون برخی از آیات عظام معاصر در کتاب مناسک حجشان به این حالات اشاره‌ای نکرده‌اند،  از ایشان استفتا شد که متن پرسش چنین است:

«با سلام؛  اگر بانویی‌که قصد انجام حج تمتع را دارد، پس از محرم شدن
برای عمرة تمتع و قبل از انجام طواف عمرة تمتع حایض شود و تا آخرین
زمان که باید برای حج تمتع نیت کند (9 ذی حجه)، پاک نشود (یعنی عمرة تمتع او انجام نشده چون هنوز طواف عمرة تمتع را به‌جا نیاورده است
و از احرام عمرة تمتع خارج نشده است.) آیا می‌تواند جهت حج تمتع نیت کند و محرم شود؟»

با توجه به مستندات موجود از فقهای عظام؛ اعم از متقدم، متأخر و معاصر، می‌توان دیدگاه‌ها را این چنین دسته‌بندی کرد:

*  دیدگاه نخست: اعمال عمرة تمتع، به غیر از طواف و نماز طواف را انجام دهد و برای حج تمتع نیت کند و اعمال آن را انجام دهد؛ پس از پاک شدن هرچه طواف از او فوت شده است، به جا آورد.

دیدگاه ابوصلاح حلبی، ابن براج و آیت‌الله خامنه‌ای چنین است:

ابوصلاح حلبی معتقد است: اگر بانویی پس از محرم شدن، حایض شد، تمام مناسک را به‌جا می‌آورد، به جز طواف. پس اگر در زمان حج پاک شد آن را انجام می‌دهد و اگر زمان حج تمام شد و هنوز پاک نشده بود، (پس از پاک شدن) هر طوافی را که از او فوت شده به‌جا ‌آورد (حلبی، بی‌تا، ص218).

ابن براج ‌گوید: اگر مُحرم زن باشد و در وقت احرام، حیض یا نفاس شود، کارهایی را که زن حایض باید ترک کند؛ مانند خواندن نماز و قرآن، او هم ترک کند و هنگام مناسک مُحرم شود و همة آنها را به‌جا آورد جز طواف کعبه و ورود به مسجد‌الحرام تا اینکه پاک شود و قضای آن را به‌جا آورد (طرابلسی، بی‌تا، ج1، ص218).

آیت‌الله خامنه‌ای به استفتا چنین پاسخ داده‌اند: اگر عادت ماهانه، پس از احرام از میقات عارض شده باشد، عمرة تمتع او صحیح است، فقط طواف و نماز آن باطل می‌شود که باید پس از برگشت از عرفات و مشعر و منا و مناسک آن، طواف عمره و نماز آن را تدارک کند (2/3/1398).

دلایل روایی

با بررسی کتب فقهی شیعه، روایاتی‌که در ادامه می‌آید، مؤید دیدگاه نخست است:

ـ  روایت نخست: این روایت دارای ارزیابی صحیح، نوع سند عادی و اتصال مسند می‌باشد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1)

«امام صادق7  فرمودند: اگر زنی لباس احرام بپوشد و با نیت عمرة تمتع وارد مکه شود، اما قبل از مراسم عمره خون ببیند، باید تا روز هشتم ذی‌حجه در مکه بماند، اگر تا روز هشتم پاک شد، پیرامون کعبه طواف کند و بین صفا و مروه سعی نماید تا به عمرة تمتع پایان دهد و اگر تا روز هشتم پاک نشد، غسل کند و پنبه (یا نوار بهداشتی) بگذارد و بین صفا و مروه سعی کند، آنگاه راهیِ منا  شود و پس از اتمام مناسک، وقتی پاک شد، وارد مسجد الحرام شده، ابتدا هفت شوط برای عمرة تمتع که قضا شده، طواف کند و پس از آن هفت شوط دیگر برای حج تمتع به‌جا آورد، سپس از مسجد خارج شود و بین صفا و مروه سعی کند. با تمام شدن مناسک حج همة محرمات احرام بر او حلال می گردد، جز بستر همسرش که بر او حرام خواهد بود و آنگاه که هفت شوط دیگر طواف کرد، بستر همسرش نیز بر وی حلال می‌گردد.»[1] (کلینی، 1407ق، ج4 ، ص445).

ـ  روایت دوم: این روایت ارزیابی موثق، نوع سند عادی، تعلیق، ضمیر و اتصال مسند دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«به امام صادق7 گفتم: زنى با نیت حجّ تمتع به مکه آمده؛ ولى به جهت دیدن خون حیض نمى‌تواند داخل مسجد الحرام شود و طواف عمره تمتّع به‌جا آورد. چه کند؟ امام7 فرمودند: سعى صفا و مروه کند و در خانه بنشیند؛ اگر پاک شد، طواف کند
و اگر تا روز ترویه پاک نشد، خود را بشوید؛ احرام حج ببندد؛ به منا برود و سپس همة مناسک را انجام مى دهد. هنگامى که این اعمال را انجام داد، محرّمات احرام بر او حلال مى‌گردد، جز بستر شوهرش.»[2] (کلینی، 1407ق، ج4، ص446).

ـ  روایت سوم: این روایت ارزیابی صحیح، نوع سند عادی و اتصال مسند دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«از امام صادق7 شنیدم که فرمودند: زنی که عمرة تمتع انجام می‌دهد و هنگام احرام پاک است، اگر قبل از آنکه تمام اعمال عمرة تمتع را به‌جا آورد، حایض ‌شد، سعی را انجام دهد و طواف به‌جا نیاورد تا اینکه وقتی پاک شد قضای طواف را به‌جا آورد و اعمال عمرة تمتع او کامل می‌شود و اگر در حال احرام حایض بود، سعی بین صفا و مروه و طواف خانة خدا را انجام ندهد تا آنگاه که پاک شود.»[3] (شیخ طوسی، 1413ق، ج2، ص428).

ـ  روایت چهارم: این روایت ارزیابی موثق، نوع سند عادی و اتصال مسند دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«امام صادق7 فرمودند: زنی که عمرة تمتع به‌جا می‌آورد، اگر قبل از انجام طواف حایض شود، ابتدا سعی را و سپس مناسک دیگر را انجام دهد، پس هرگاه پاک شد و تمام اعمال حج را انجام داد، طواف عمره و طواف حج و طواف نساء را قضا نماید. در این صورت همه‌چیز برای او حلال می‌شود.»[4] (شیخ طوسی، 1413ق، ج2،ص428).

ـ  روایت پنجم: این روایت ارزیابی ضعیف، نوع سند عادی و اتصال مرسل دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«از امام صادق7 سؤال شد: بانویی اعمال عمرة تمتع انجام می‌داد و قبل از طواف حایض شد و با مردم به منا رفت، تکلیف او چیست؟ فرمودند: آیا برای او عمره و حجی نیست؟ او طوافی را برای عمره و طوافی برای حج انجام دهد.»[5] (کلینی، 1407ق، ج4، ص446).

*  دیدگاه دوم: حج او به افراد بدل می‌شود

فتوای شیخ‌طوسی، ابن‌حمزه، امام‌خمینی1 وآیات عظام فاضل‌لنکرانی،‌ مکارم شیرازی و شبیری زنجانی با این نظر مطابقت دارد.

شیخ طوسی مسئله را چنین بیان می‌کند که اگر پیش از طواف حیض شد تا زمان رفتن به عرفات صبر کند. پس اگر پاک شد، طواف و سعی بگزارد و اگر پاک نشد، قضای آن را به‌جا آورد؛ در این صورت حجش مفرده خواهد بود و تمام مناسک را قضا کند (شیخ طوسی، 1387ق، ج1، ص331). ابن حمزه بیان می‌کند اگر بانویی در حال حیض وارد مکه شود، حکم او مانند حکم کسی است که پیش از چهارمین شوط طواف حیض شده باشد (طوسی، 1408ق، صص193و192) (در قسمتی که حیض شدن در حین طواف بررسی می‌شود، علما تعداد دورها را ملاک اصلی در صدور حکم خود در نظر گرفته‌اند. در آن قسمت اشاره شده است که ابن حمزه می‌فرماید:

«اگر بانویی قبل از چهار شوط طواف حایض شد، حج تمتع او باطل است و به مفرده بدل می‌گردد.»

امام خمینی1 فرموده‌اند:

«اگر زنی احرام بست و وقتی به مکه وارد شد، به واسطة حیض یا نفاس نتوانست طواف به‌جا آورد و اگر می‌خواست بماند تا پاک شود، ترس آن داشت که وقت وقوف به عرفات بگذرد، باید به دستوری که در مسئله 1 گفته شد عمل کند.»[6] (امام خمینی، 1372ش، ص261).

در استفتائات آیت‌الله فاضل لنکرانی می‌فرماید که اگر بانویی‌که قصد انجام دادن حج تمتع را دارد، پس از محرم شدن برای عمرة تمتع و قبل از انجام طواف عمرة تمتع حایض شود و تا آخرین زمان که باید برای حج تمتع نیت کند (9 ذی حجه)، پاک نشود، حج او به افراد بدل می‌شود و نمی‌تواند جهت حج تمتع نیت کند و محرم شود، بلکه باید نیت حج افراد کند (15/2/98).

آیت‌الله مکارم شیرازی چنین پاسخ دادند:

«هرگاه زن گرفتار حیض شود و نتواند طواف و نماز طواف را، که شرط آن طهارت است، پیش از رسیدن زمان اعمال حج (و وقوف به عرفات) انجام دهد و اگر بخواهد صبر کند تا پاک شود می‌ترسد وقت وقوف به عرفات بگذرد، باید از حجّ تمتّع (عمره تمتع) به حجّ افراد عدول کند و با همان احرام به عرفات برود
و اعمال حج را انجام دهد و بعد از بازگشت به مکه و پاک شدن، طواف‌های حج و نمازهای طواف را انجام دهد و پس از اتمام حج برای عمرة مفرده به مسجد تنعیم رفته و از آنجا محرم شود، و اعمال عمرة مفرده را انجام دهد و احتیاط واجب آن است که در پایان آن طواف نساء را نیز به‌جا آورد؛ خواه حایض شدن قبل از احرام باشد، یا بعد از احرام» (12/2/98).

آیت‌الله شبیری زنجانی بیان کردند که در فرض سؤال، حج او به حج اِفراد تبدیل می‌شود و باید پس از انجام دادن مناسک حج افراد، عمرة مفرده به‌جا آورد (12/2/98).

دلایل روایی

در ادامه روایاتی که با تبدیل حج تمتع به حج افراد سازگار است، آورده شده.

ـ  روایت نخست:این روایت ارزیابی صحیح، نوع سند تعلیق. ضمیر. تذلیل و اتصال مسند دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«أبِی الْحَسَنِ7 قَالَ سَالْتُهُ عَنِ الْمَرْاةِ تَجِیءُ مُتَمَتِّعَةً فَتَطْمَثُ قَبْلَ انْ تَطُوفَ بِالْبَیْتِ حَتَّی تَخْرُجَ الَی عَرَفَاتٍ. قَالَ تَصِیرُ حَجَّةً مُفْرَدَةً قُلْتُ عَلَیْهَا شَیْءٌ قَالَ دَمٌ تُهَرِیقُهُ وَ هِیَ اضْحِیَّتُهَا» (حرعاملی، 1409ق، ج11، ص299).

«از ابی‌الحسن8 دربارة بانویی پرسیدم ‌که به قصد حج تمتع می‌آید و پیش از طواف کعبه تا هنگام خروج به عرفات در حال حیض است، فرمودند: «حج او افراد می‌گردد». پرسیدم: «برای او کاری هست؟» فرمودند: «باید خون جاری کند؛ یعنی قربانی کند»؛ «وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ مِثْلَهُ الَّا انَّهُ قَالَ تَصِیرُ حجةً مُفْرَدَةً وَ عَلَیْهَا دَمُ اضْحِیَّتِهَا» (همان).[7]

و شیخ صدوق مانند آن را روایت نموده، جز آنکه گفته است: حجش افراد است و باید قربانی کند. برای این حدیث شرحی وارد شده است. امام7 می‌گوید: قربانی کردن برای استحباب است و واجب نیست و دلیل آن چیزی است که در روایات آمده است.» (شیخ طوسی، 1407ق، ج5، ص390).

ـ  روایت دوم:این روایت ارزیابی صحیح، نوع سند عطف و اتصال مسند دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

 از اباعبدالله7 درباره بانوی حائضی سؤال نمودم که وقتی به مکه وارد شد، روز ترویه بود. فرمودند: «در همان حال که هست به عرفات رود و عمل حجش را انجام دهد. سپس بماند تا پاک شود و پس از آن به تنعیم رود و محرم شود و آن را عمره قرار دهد». ابن عمیر گفت: «مانند آنچه عایشه انجام داد».[8] (شیخ طوسی، 1365ق، ج5، ص390).

درباره این حدیث چنین شرحی وجود دارد:

و بانوی متمتعه هرگاه که وارد مکه شد و حائض بود و پاک نشد تا روز ترویه تا طواف کند و سعی نماید. پس حج تمتعش باطل است و حج او افراد می‌باشد. پس ادامه دهد بر احرامش و به عرفات رود و مناسک را به جا آورد. پس هرگاه از حج فارغ شد و پاک شد، قضای طواف و سعی را به جا آورد. سپس به سمت تنعیم خارج شود و برای عمره محرم گردد (شیخ طوسی، 1407ق، ج5، ص390).

ـ  روایت سوم: این روایت دارای ارزیابی صحیح، نوع سند تحویل و اتصال مسند می‌باشد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1)

از ابوعبدالله صادق7 پرسیدم: «اگر خانمی با عمره تمتع وارد مکه شود، و به عادت ماهیانه مبتلا شود، تکلیف او چیست»؟ ابوعبدالله صادق گفت: «بین صفا و مروه سعی می‌کند و بعد از آن در خانه می‌نشیند، اگر قبل از موسم عرفات از عادت ماهیانه پاک شود، دور خانه کعبه طواف می‌کند تا عمره تمتع را پایان دهد، و اگر پاک نشد، روز ترویه، آب بر سر خود بریزد و غسل کند و از داخل خانه‌اش لبیک حج بگوید و عازم منا گردد، و در همه مناسک حج شرکت کند، موقعی که وارد مکه شد و از عادت ماهانه پاک گردید، دو نوبت و در هر نوبت یک دوره هفتگانه گرد خانه کعبه طواف کند و سپس بین صفا و مروه سعی کند. بعد از تمام شدن این سعی، از همه قیود احرام آزاد می‌شود، جز بستر شوهرش که بعد از طواف نساء بر او حلال خواهد شد»[9] (کلینی، 1407ق، ج4، ص445).

در پاورقی کتاب الکافی درباره این روایت آمده است:

«بدان که علامه در کتاب تذکره و المنتهی ادعا کرده است که اصحاب اجماع دارند بر اینکه هرگاه حائض و نفسا به دلیل عذرشان منع شدند از طواف، حجشان به افراد تبدیل می‌شود. علاوه بر آن شهید اول= در کتاب دروس از علی بن بابویه و ابی‌صلاح و ابن جنید بیان فرموده که حج‌گزار در صورت ضیق وقت سعی را انجام داده، سپس برای حج محرم شود و قضای طواف عمره را با طواف حج انجام دهد. آنچه بر این کار دلالت دارد، روایات می‌باشد و ظاهراً شیخ کلینی نیز به این روایات عمل نموده است.» (کلینی، 1407ق، ج4، ص445).

ـ  روایت چهارم:این روایت ارزیابی موثق، نوع سند عادی و اتصال مسند دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«از امام صادق7 درباره بانویی‌که برای عمره تمتع وارد مکه شده و حائض شده، پرسیدم. فرمودند: «بین صفا و مروه سعی می‌کند و بعد در خانه می‌نشیند. اگر پاک شود، دور خانه کعبه طواف می‌کند، و اگر پاک نشد و روز ترویه بود، غسل کند و از داخل خانه‌اش لبیک حج بگوید و عازم منا گردد، و در همه مناسک حج شرکت کند، موقعی که وارد مکه شد (و پاک بود) دوبار کعبه را طواف می‌کند. سپس سعی بین صفا و مروه را انجام می‌دهد. پس هرگاه آن را انجام داد برای او همه‌چیز حلال است به جز بستر همسرش.» [10] (شیخ طوسی، 1413ق، ج2 ، ص428).

در پاورقی الکافی دربارة این روایت و روایت پیشین آمده است که شیخ طوسی= پس از بیان این روایت و روایت پیش از آن گفت:

«در این دو روایت آنچه که منافات داشته باشد با چیزی که ما بیان نمودیم، وجود ندارد؛ زیرا در این دو حدیث بیان ننموده است که حج تمتعش تمام است، بلکه آن زن، در آن حالت جایز است به آنچه در روایت آمده است، عمل کند و حج او به اِفراد تبدیل می‌گردد، نه آنکه تمتع باشد. آنچه در روایت اول گفته است: «اذا قدمت مکّة طافت طوافین»؛ « هنگامی‌که وارد مکه شد دو طواف انجام دهد.» پس اگر منظور حج تمتع کامل بود، باید سه طواف و دو سعی انجام می‌داد. درحالی‌که برای او دو طواف و یک سعی می‌باشد؛ زیرا حج او به افراد تبدیل شده است.»

*  دیدگاه سوم؛  نظر آیت‌الله سیستانی است:

ایشان به پرسش این‌گونه پاسخ داده‌اند که: اگر زن در عمرة تمتع پیش از احرام یا در حین احرام یا پس از آن و پیش از شروع در طواف، عادت ماهانه ببیند، پس اگر وقت کافی داشته باشد تا پس از سپری شدن روزهای عادت صبر کند و اعمال عمره را پیش از رسیدن وقت حج، انجام دهد، باید صبر کند تا سپری شدن روزهای عادت و آن‌گاه غسل کند و اعمال عمره را به‌جا آورد. اگر وقت کافی نداشته باشد، مسئله دو صورت دارد: نخست اینکه عادت را پیش از احرام یا در حین احرام دیده باشد؛ در این صورت حجش به حج اِفراد منقلب می‌شود و پس از فارغ شدن از انجام دادن حج اِفراد، باید عمرة مفرده را در صورت توانایی و تمکن انجام دهد. دوم اینکه عادت را پس از احرام ببیند و در این صورت نیز احوط این است که به حج افراد عدول نماید؛ به همان کیفیتی که در صورت نخست ذکر شد، هرچند ظاهر این است که می‌تواند بر عمرة تمتع‌اش باقی بماند و اعمال آن را به‌جز طواف و نماز آن انجام دهد؛ یعنی اینکه سعی و تقصیر نماید و بعد از آن احرام ببندد و پس از فارغ شدن از اعمال منا و بازگشتن به مکه، پیش از اینکه طواف حج را انجام دهد، طواف عمره و نماز آن را به‌جا آورد و اگر یقین داشته باشد که حیضش باقی خواهد ماند و توانایی برای طواف حتی پس از بازگشت از منا پیدا نخواهد کرد، هرچند به علت صبر نکردن کاروان باشد، باید برای طوافش و نماز آن نایب بگیرد و پس از انجام دادنشان شخصاً سعی را انجام دهد. (21/2/98).

می‌توان گفت نظر وی ترکیبی از دو نظر نخست و دوم است. گویا وی تلفیق روایات و فتاوای علمای متأخر را مبنای فتوای خود قرار داده‌اند.

ب) حائض شدن حین طواف

فقها، نخستین وظیفة بانویی را که در حین طواف حائض می‌شود، خروج فوری از مسجدالحرام می‌دانند. سپس حد و مقداری را برای تعداد دورهای انجام‌شده در نظر می‌گیرند؛ بدین بیان که اگر بانوی حج‌گزار کمتر از آن مقدار طواف به‌جا آورده باشد، باید طواف را دوباره در پاکی انجام دهد و اگر بیشتر از آن مقدار طواف انجام داده، باید مکان آن را به خاطر داشته باشد و پس از پاک شدن، طواف را از همان مکان ادامه دهد و تعداد شوط‌های باقیمانده را تا رسیدن به هفت دور، کامل کند. اما دربارة مشخص نمودن این حد و میزان میان علما اختلاف نظر وجود دارد. برخی آن را سه، برخی نیمة طواف و برخی چهار دور دانسته‌اند، از طرفی فتاوای آنان درباره تکلیف این بانو نسبت به حج تمتع مانند حالت حایض شدن پیش از طواف است؛ زیرا در هر دو حالت طواف انجام نشده است.

* 1. اگر بانویی سه دور یا کمتر طواف انجام داد و هنوز به چهار دور نرسید حایض شد، حکم او مانند کسی است که طواف نکرده است. شیخ طوسی این دیدگاه را برگزیده است.

در کتاب فقه الرضا نیز چنین آمده است (یعنی باید طواف را دوباره پس از پاک شدن انجام دهد).

در کتاب فقه الرضا، که منسوب به امام رضا7 است، آمده:

«هرگاه بانویی در حین طواف حیض شد باید از مسجد بیرون رود و اگر سه شوط طواف کرد، باید آنها را دوباره انجام دهد و اگر چهار شوط طواف کرد، به محل اقامتش برگردد و هر زمان پاک شد، قضای دیگر اعمال را انجام دهد.» (فقه الرضا، 1406ق، صص231 و230).

شیخ طوسی ملاک را سه دور می‌داند و می‌فرماید:

«و اگر سه دور طواف کرد، سپس حیض شد، حکم آن شخص همانند حکم کسی است که طواف نکرده است.» (شیخ طوسی، 1387ق، ج1، ص331).

دلیل روایی

ـ   روایت نخست: این روایت ارزیابی صحیح، نوع سند عادی واتصال مسند دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«از امام صادق7 درباره بانویی‌که سه دور یا کمتر طواف انجام داده است، سپس خون دیده است، پرسیدم. فرمودند: «مکانش را به یاد داشته باشد، پس هنگامی که پاک شد طواف را انجام دهد و تعداد دورهای گذشته را حساب کند».[11] (شیخ طوسی، 1413ق، ج2، ص430).

در کتب روایی شیعه، فقط این روایت به سه دور طواف اشاره دارد، ولی مضمون آن با روایات بعد، که در ادامه خواهد آمد، متفاوت است. احتمال دارد آنچه در کتاب فقه الرضا آمده و شیخ طوسی جهت بیان فتوایش این حدیث را
در نظر گرفته و با توجه به احادیث بعد، میان آنها جمع نموده و سپس نظر خود را اعلام کرده‌اند؛ ولی علمای دیگر به روایت نخست توجه نکرده و فتاوای خود را
با توجه به روایات بعد صادر کرده‌اند؛  ازاین‌رو، در بیان مقدار طواف، نظراتشان اندکی تفاوت دارد.

* 2. اگر کمتر از نیمی از طواف را انجام داده باشد، باید طواف را از ابتدا انجام دهد و اگر بیش از نیمی از طواف را به‌جا آورده بود، پس از پاک شدن از همان موضع، بقیة طواف را انجام دهد. شیخ صدوق و شیخ مفید این نظر را برگزیده‌اند. آیت‌الله خویی و تبریزی نیز این نظر را قبول دارند با این تفاوت که به‌جای عبارت «بیشتر از نیمی»، «پس از اتمام دور چهارم آن» را می‌پذیرند.

شیخ صدوق فتوا می‌دهد هنگامی‌که بانویی حایض شد و در حال طواف خانة خدا یا در صفا و مروه بود و (مقدار انجام دادن عملش) از نصف بیشتر بود، پس باید جایی‌که به آن رسیده را بداند و هنگامی‌که پاک شد، به آنجا رجوع کند و از موضعی
که به یاد دارد، بقیه طواف را تمام کند و اگر طواف را در کمتر از نصف قطع کرد، پس بر اوست که طواف را از ابتدا انجام دهد (شیخ صدوق، 1415ق، ص265) شیخ مفید نیز نیمة طواف را ملاک اعاده یا عدم ‌اعادة طواف پس از پاک شدن می‌داند و می‌فرماید:

«هنگامی‌که زنی در حال طواف حائض شد، طواف را قطع کند و منصرف شود. پس اگر مقدار طوافی که انجام داده، از نیمه گذشته، بنا را بر این بگذارد که وقتی پاک شد از همانجا ادامه دهد و اگر به نیمه نرسیده بود، از ابتدا آغاز کند و همة مناسک حج را به‌جا ‌آورد، جز طواف را. پس حایض طواف را به‌جا نمی‌آورد تا پاک شود؛ زیرا طواف در حکم نماز و نیز دارای نماز واجب است.» (شیخ مفید، 1410ق، ص440).

نظر آیت‌الله خویی و تبریزی این است که: اگر حدث پیش از رسیدن به نصف طواف باشد، طواف باطل است، و باید پس از طهارت اعاده شود و اگر پس از اتمام دور چهارم باشد، طواف را قطع نموده، پس از طهارت، از همانجا که قطع کرده، ادامه ‌دهد (خویی، 1412ق، ص184؛ تبریزی، 1415ق، صص120و121).

دلایل روایی

ـ  روایت دوم:  این روایت ارزیابی موثق، نوع سند عادی و اتصال مسند دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«امام صادق7 فرمودند: «اگر بانویی هنگام طواف خانة خدا یا سعی بین صفا و مروه حایض شود و عملش از نصف بگذرد، آن موضع را بداند و هنگامی که پاک شد، بر‌گردد و بقیة طواف را از موضعی که می‌داند تمام کند و اگر طواف را در موضعی‌که قطع کرد، از نصف کمتر باشد، پس بر اوست که طواف را از ابتدا انجام دهد.»[12] (کافی کلینی، 1407ق، ج4، ص448).

ـ  روایت سوم: این روایت ارزیابی ضعیف، نوع سند عادی واتصال مرسل‌ دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«از ابو‌الحسن8 دربارة زنی که پنج دور طواف کرده، سپس بیمار شده است، پرسیدم، فرمودند: «اگر زنی هنگام طواف خانة خدا یا سعی بین صفا و مروه حایض شد، درحالی‌که از نیمه گذشته بود، آن موضع را که به آن رسیده، بشناسد (تا در پاکی از همانجا انجام دهد) و اگرکمتر از نصف طواف را قطع کرده، پس بر اوست (در پاکی) طواف را از ابتدا انجام دهد.»[13] (کلینی، 1407ق، ج4، ص449).

* 3. اگر کمتر از نیمی از طواف را انجام داده بود، حج او به مفرده تبدیل می‌گردد
و باید بعد از حج قضا وعمره به‌جا آورد. ابن براج این نظر را دارد وآیت‌الله فاضل لنکرانی این نظر را وقتی‌که بانوی حج‌گزار در حال انجام دادن عمره تمتع باشد و امکان تدارک آن پس از پاک شدن و پیش از وقوف رکنی عرفات نباشد، قبول دارد. البته هردو در ادامه بیان می‌کنند که اگر بیشتر از نیمی از طواف را انجام داده بود، پس از پاک شدن از همان موضع، بقیة طواف را انجام دهد.

نظر ابن براج چنین است که اگر در کمتر از نصف یا پیش از طواف حیض شد، آن اعمالی را که بدان مشغول است، حج مفرده قرار دهد و همچنین اگر پیش از طواف حایض شد، آن طواف، عمره به حساب می‌آید و بر آن زن پس از حج قضا
وعمره واجب است(طرابلسی، بی‌تا، ج1، صص231 و232) برای این نظر روایتی در کتب روایی شیعه یافت نشد.

* 4. ابن حمزه قائل است که اگر بانویی پیش از چهار شوط طواف حایض شد، حج تمتع او باطل است و به مفرده تبدیل می‌گردد. آیات عظام امام خمینی1 ، خامنه‌ای، بهجت و مکارم شیرازی نیز بر این نظریه‌اند که طواف او باطل است و باید پس از پاک شدن انجام دهد.

ابن حمزه ‌نوشته است: اگر پیش از طواف چهارم حیض شود، عمرة تمتع آن باطل می‌شود و باید بر احرام خود باقی بماند و به منا و عرفات و مشعر برود. در این صورت حج او مفرده خواهد بود (طوسی، 1408ق، ص192).

امام خمینی1 که نظر رهبر معظم انقلاب اسلامی با ایشان یکسان است، می‌فرمایند:

«اگر در اثنای طواف، حدث اکبر مثل جنابت یا حیض عارض شود، باید فوراً از مسجدالحرام بیرون رود، پس اگر پیش از تمام شدن دور چهارم بود، پس از غسل طواف را اعاده کند» (موسوی خمینی و خامنه­ای، 1389ش، ص172).

نظر آیت‌الله بهجت این است که:

«اگر زنی در اثنای طواف حیض شود، مشهور بین فقها این است که اگر پیش از تمام نمودن دور چهارم طواف، حایض شود، طواف باطل می‌شود. اگر زنی در اثنای طواف حایض شد، باید فوراً از مسجد الحرام خارج گردد.» (بهجت، 1383ش، ص119).

مکارم شیرازی نیز می‌فرمایند:

«هرگاه کسی مشغول طواف واجب باشد و وضوی او باطل شود، تجدید وضو می‌کند و باز می‌گردد، اگر کمتر از چهار دور بوده، از اول شروع می‌کند، و اگر زن در حال طواف، عادت ماهانه ببیند، حکم او نیز بعد از پاک شدن همین است (مکارم شیرازی، 1381ش، ص90).

* 5. اگر بانویی چهار شوط طواف انجام داد و سپس حایض شد، بقیة اعمال را انجام دهد و پس از پاک شدن، بقیة طواف را از همان جای قطع شدن انجام دهد. شیخ طوسی، ابن حمزه و شیخ محمدحسن نجفی و آیات عظام امام خمینی1 ، خامنه‌ای، بهجت و مکارم شیرازی به این نظر قائل‌اند.

شیخ طوسی می‌فرماید:

«هرگاه چهار شوط طواف کرد، سپس عادت شد، طواف را قطع کرده و به سعی بپردازد و تقصیر نماید سپس احرام حج ببندد و در این صورت حج او تمام است. پس هرگاه از مناسک فراغت یافت و پاک شد، طواف را کامل کند.ن (شیخ طوسی، 1387ش، ج1، ص331).

ابن حمزة طوسی می‌نویسد: اگر در بین طواف حیض شد و چهار شوط یا بیشتر طواف کرده بود، طواف را قطع کرده و بنا را بر آن بگذارد و از مسجد بیرون رود
و سعی و تقصیر به‌جا آورد و از احرام بیرون آید و سپس روز ترویه محرم شود و به منا
و عرفات برود. پس برای قضای مناسک به مکه برگردد و در آنجا مناسک حج را قضا
و بعد طواف را کامل کند و دو رکعت نماز آن را بخواند.» (طوسی، 1408ش، ص192).

شیخ محمدحسن نجفی ‌فرموده‌اند:

«و اگر برایش عذر پیش آمد (حیض شد)، و این پس از طواف چهارم بود، عمرة تمتع او صحیح است و پس از آن سعی و دیگر مناسکی را که داشته است و طهارت شرط صحت آنها نیست،  به‌جا آورد و پس از آنکه پاک شد، باقی‌ماندة طواف را قبل از حج قضا کند (نجفی، 1395ش، ج18، ص39).

امام خمینی1 و آیت الله خامنه‌ای دربارة حدث اصغر می‌فرمایند:

«اگر در اثنای طواف، حدث عارض شود، اگر پس از تمام شدن دور چهارم است، باید طواف را قطع کند و طهارت تحصیل کند و از همانجا که طواف را قطع کرده تمام کند.» (موسوی خمینی و خامنه‌ای، 1389ش، ص172).

سپس ادامه می‌دهند: اگر در اثنای طواف حدث اکبر مثل جنابت یا حیض عارض شود، باید فوراً از مسجدالحرام بیرون رود، پس اگر پیش از اتمام دور چهارم بود، پس از غسل طواف را اعاده کند (همان). ازاین‌رو، باتوجه به‌سیاق جملات می‌توان برداشت نمود که اگر پس از تمام شدن دور چهارم است، باید طواف را قطع کند و پس از تحصیل طهارت از همانجا که طواف را قطع کرده، به اتمام رساند.

آیت‌الله بهجت می‌فرماید: اگر زنی پس از تمام نمودن دور چهارم حایض شود، آنچه به‌جا آورده صحیح است و واجب است اگر وقت، گنجایش داشته باشد، بعد از پاک شدن و غسل نمودن، بقیة آن را انجام دهد و اگر وقت تنگ باشد، سعی و تقصیر را انجام دهد و برای حج مُحرم شود و پس از بازگشت از منا، بقیه طواف عمره را به‌جا آورد (بهجت، 1383ش، ص119).

آیت الله مکارم شیرازی می‌نویسند: هرگاه کسی مشغول طواف واجب باشد
و وضوی او باطل شود، تجدید وضو می‌کند و باز می‌گردد، اگر حداقل چهار دور را تمام کرده باشد، دنبالة آن را به‌جا می‌آورد، و اگر زن در حال طواف،
عادت ماهانه ببیند، حکم او نیز پس از پاک شدن همین است (مکارم شیرازی، 1381ش، ص90).

روایات چهارم و پنجم با نظر 4 و 5 سازگار است که هر دو این روایات ضعیف‌اند.

دلایل روایی

ـ  روایت چهارم: این‌روایت ارزیابی ضعیف، نوع سند عادی واتصال مسند‌‌ دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

امام صادق7 می‌فرمایند: بانویی‌که عمرة تمتع انجام می‌دهد، اگر خانة خدا را چهار دور طواف کرد و حایض شد، عمرة تمتعش کامل است. آنچه را از طواف خانة خدا و سعی بین صفا و مروه برایش مانده، انجام دهد و به سمت منا خارج شود، قبل از اینکه طواف دیگر را انجام دهد.»[14] (شیخ طوسی، 1413ق، ج2، صص426 و427).

ـ  روایت‌ پنجم: این روایت ارزیابی ضعیف، نوع سند عادی و اتصال مسند دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«از امام صادق7 دربارة بانویی‌که هنگام انجام عمرة تمتع، خانة خدا را چهار دور طواف کرده، سپس حایض شده، سؤال شد، حضرت فرمودند: «طوافش را تمام کند و برای او غیر آن نیست. عمرة تمتعش کامل است و برای او لازم است که سعی بین صفا و مروه را انجام دهد و دلیلش این است که بیشتر از نصف بوده و (اگر کمتر ازچهار دور بوده) اعمال تمتعش را بعد از حج دوباره انجام دهد».[15] (شیخ طوسی، 1365ق، ج 5، ص393).

3. استحاضه

بیشتر فقها دیدگاه خود دربارة وظایف بانوی مستحاضه در طواف مستقل را بیان نکرده‌اند، اما در رساله‌های عملیه‌شان در قسمت استحاضه، بانوی مستحاضه را مانند بانوی طاهره فرض می‌کنند وهر عمل شرعی را که بر او واجب است، بر مستحاضه واجب دانسته‌اند با این تفاوت که مستحاضه باید هنگام انجام دادن عمل شرعی (با توجه به نوع استحاضه، قلیله، متوسطه، کثیره) خود را تطهیر نماید.

با توجه به دیدگاه‌های فقهای عظامی‌که دربارة طواف بانوی مستحاضه فتوا داده‌اند، این موارد مطرح می‌شود:

1. فرد مستحاضه مانند شخص پاک است. شیخ طوسی فتوا می‌دهد که مستحاضه می‌تواند طواف خانه کند و در مقام نماز بخواند و تمام مناسک را به‌جا آورد. اعمال زن مستحاضه در حکم اعمال شخص پاک است (شیخ طوسی، 1387ق، ج1، ص331)؛

2. مجاز است همه اعمال را انجام دهد به غیر از ورود به کعبه. ابن حمزه قائل به این است‌که برای زن مستحاضه وارد شدن به مسجد جایز است
و همچنین جایز است انجام همة مناسک به جز ورود به کعبه (طوسی، 1408ق، صص192 و 193)؛

3. باید به دستورهایی که برای نماز در حالت طهارت به او داده شده، عمل کند. آیات عظام بهجت و فاضل لنکرانی قائل به این نظریه‌اند.

آیت‌الله بهجت می‌گوید: اگر عذر شرعی آنها استحاضه باشد؛ چه در عمره تمتع و چه طواف در حج، به دستوری که جهت نماز عمل می‌کنند، برای طواف هم به آن عمل نمایند، کفایت می‌کند و طوافشان در همان حال هم صحیح است (بهجت، 1383ش، ص119) و آیت‌الله فاضل لنکرانی فتوا می‌دهد خونی که محکوم به حیض و نفاس نباشد، استحاضه استو باید طبق احکام استحاضه عمل شود و برای طواف و نماز طواف هم اعمال مربوط به نمازهای خود را تکرار کند (فاضل لنکرانی، 1373ش، ص212).

دلایل روایی

میان کتاب‌های معتبر روایی شیعه این روایات دربارة طواف بانوی مستحاضه وارد شده است:

ـ   روایـت نخست: این روایت ارزیـابی ضعیف، نوع سند عادی واتصـال مـرسل دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«أبِی عَبْدِ الله7 قَالَ: «الْمُسْتَحَاضَةُ تَطُوفُ بِالْبَیْتِ وَ تُصَلِّی وَ لَا تَدْخُلُ الْکَعْبَةَ» (کلینی، 1407ق، ج4، ص449).

«حضرت صادق7 فرمودند: «مستحاضه طواف خانة خدا را انجام می‌دهد و نماز می‌خواند لیکن وارد خانة خدا نمی‌شود.»

ـ  روایت دوم: این‌روایت ارزیابی صحیح، نوع سند عادی واتصال مسند‌‌ دارد (نرم‌افزار درایة النور، نسخه2/1).

«سَالْتُ أبَا عَبْدِ الله8 عَنِ الْمُسْتَحَاضَةِ ا یَطَؤُهَا زَوْجُهَا وَ هَلْ تَطُوفُ بِالْبَیْتِ؟ قَالَ فَاذَا کَانَ دَما سَائِلًا فَلْتُؤَخِّرِ الصَّلَاةَ الَی الصَّلَاةِ ثُمَّ تُصَلِّی صَلَاتَیْنِ بِغُسْلٍ وَاحِدٍ
وَ کُلُّشَیْءٍ اسْتَحَلَّتْ بِهِ الصَّلَاةَ فَلْیَاتِهَا زَوْجُهَا وَلْتَطُفْ بِالْبَیْتِ» (شیخ طوسی، 1365ق، ج5، ص357).

«از امام صادق7 پرسیدم: خانمی که در خونریزی استحاضه به سر می‌برد، آیا می‌تواند با شوهرش به بستر برود؟ آیا می‌تواند دور خانة کعبه طواف کند؟ حضرت فرمودند:  اگر خون هماره روان باشد، برای نماز ظهر و عصر یک نوبت و برای نماز مغرب و عشا یک نوبت دیگر غسل می‌کند (و نماز ظهر و عصر خود را به هنگام عصر و نماز مغرب و عشا را هنگام عشا می‌خواند که وقت نماز را  بهتر رعایت کرده باشد) با هر برنامه‌ای که نماز خواندن بر خانم حلال باشد،  بستر شوهر و طواف خانة کعبه نیز بر او حلال خواهد شد.» (کلینی،1370ش، ج3، صص154 و 155).

نتیجه‌گیری

با بررسی روایات و نظر فقهای عظام دربارة وظیفة بانوانی که پس از محرم شدن جهت عمرة تمتع و پیش از انجام طواف یا در حین انجام طواف به عذر شرعی دچار می‌شوند و تا آخرین فرصت جهت محرم شدن برای حج تمتع پاک نمی‌شوند، این موارد نتیجه‌گیری می‌شود:

1. شرط اساسی صحت عمل عبادی طواف، طهارت است؛

2. تکلیف اصلی بانوی حج‌گزار هنگام طواف در صورت مواجهه با عذر شرعی ترک سریع مسجدالحرام است؛

3. وظیفة نفسا (زن درحال نفاس) همانند حائض (زن درحال حیض) می‌باشد؛

4. اگر بانویی پیش از طواف حایض شود، با توجه به اختلاف نظر برخی علما
و باتوجه به روایات و نظر بیشتر فقها می‌توان گفت بانویی‌که به دلیل عذر شرعی و ضیق وقت به انجام طواف عمرة تمتع موفق نشده است، باید بقیه اعمال را انجام دهد (سعی وتقصیر را به‌جا آورد و برای حج محرم شود و جهت وقوف در مشاعر عزیمت نماید و...) و پس از پاک شدن، طواف را به‌جا آورد و حجش در همان سال صحیح است.

5. اگر بانویی حین طواف حایض شود، باتوجه به اختلاف نظر برخی علما
و باتوجه به روایات و نظر بیشتر فقها می‌توان گفت، اگر وقوع عذر شرعی پیش از پایان دور چهارم باشد، وظیفة بانوی معذور مانند کسی است که پیش از طواف حایض شده است و اگر پس از پایان دور چهارم باشد، باید بقیة اعمال را انجام دهد (سعی و تقصیر را به‌جا آورد و برای حج تمتع محرم شده و جهت وقوف در مشاعر عزیمت نماید و...) و پس از پاک شدن از همان موضع، بقیة طواف را انجام دهد و حج تمتعش در همان سال صحیح می‌باشد؛

6. مستحاضه همان‌گونه که باید نمازهای یومیه‌اش را به‌جا آورد (باید
ابتدا به آنچه‌که بر عهدة مستحاضه است، جهت انواع استحاضة قلیله، متوسطه وکثیره، عمل کند و سپس نماز را به جا آورد) جایز است کعبه را طواف کند.