نقش ابن علاَّن مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه

نوع مقاله : تاریخ و رجال

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، مسئول کتابخانه و اسناد پژوهشکده حج و زیارت

چکیده

ابن علاَّن مکی ( 1057ـ980ق.) از عالمان بزرگ شافعی و صوفی مکه، نگارنده
بیش از 180 اثر در حوزه‌های مختلف اسلامی که بیش از 30 اثر آن، درباره مکه
و مدینه است. بنابراین، او نقش مهمی در تدوین آثار تاریخی درباره این دو مکان مقدس داشته و در آثارش، به تفصیل درباره مکان‌ها و وقایع مهم مدینه و مکه، سخن رانده است.
یکی از حوادثی که منجر به تخریب کعبه و مسجدالحرام شد، جاری شدن سیل در سال 1039ق. است که وی در چندین اثر، به جزییات بازسازی آن مکان مقدس اقدام کرده است. با توجه به حضور وی در مکه و مشاهده مستقیم بازسازی و شرح تمام وقایع آن، گزارش بسیار مهمی از آن رخ داده است.

کلیدواژه‌ها


زیست­ ‌نامه

محمدعلی ابن علاَّن مکی شافعی (1057ـ980)، مفتی بزرگ شافعیان مکه بوده است. برخی دیگر از خاندان او نیز اهل علم و ادب بودند که نشانگر بیت علمی این خاندان است.

جدّش ابوالمکارم محمد علاّن مکی، آثاری، از جمله  اثر فاخر «مثیر شوق الأنام إلی حج بیت الله الحرام» نگاشته است (ابن علان، 1428ق، ص253)

جد دیگرش، عبدالملک بن علی (896ق.) هم چندین اثر از جمله «الحبل المتین فی الأذکار والأدعیة المأثورة عن سید المرسلین» نگاشت. اصالت وی به ساوه برمی‌گردد که پس از مدتی به تبریز و از آنجا به قزوین  و در نهایت به شیراز کوچ کرد و در آنجا ساکن شد (ابن علان، بی‌تا، ج4، ص385)

جد دیگرش، علی بن علی بن مبارک شاه صدیقی ساوجی شافعی (841ق.) نیز در آن ناحیه، جامع علوم و فنون بود (سخاوی، بی‌تا، ج5، ص262) و جد اعلای او،
علی بن مبارک شاه ساوجی شیرازی، به امام‌الدین ملقب بود که نشانگر  نفوذ معنوی وی است (حموی، بی‌تا، ج4، ص184) بنابراین اصل این خاندان با نفوذ علمی و فرهنگی، به ایران برمی‌گردد.

غیاث‌الدین، فرزند ابن علان‌ نیز اهل علم و ادب بود و بر کتابی از آثار پدرش با نام «روضة الصفا فی آداب زیارة المصطفی»، حاشیه نگاشت. (غازی مکی، 1435ق، ص204).

تولد و رشد علمی ابن علاَّن در مکه بود. او با جدیت قرآن را حفظ کرد و علوم رایج را به خوبی فراگرفت و در سنین جوانی، به عنوان یکی از مدرسان مکه، در کنار کعبه تدریس می‌کرد.

از آثار او برمی‌آید که شافعی دارای عقاید صوفیانه بوده است. به عنوان نمونه اثری دارد با نام «إتحاف أهل الإسلام و الإیمان ببیان أنَّ المصطفی لایخلو عنه زمان ولا مکان» (باعلوی، محمد، 1424ق، ص273) که اثبات حیات نبیّ مکرم اسلام است؛
در حالی که با عقاید سلفیه که با تأسی به برخی آیات قرآن، پیامبر9 را مرده و منقطع از این دنیا می‌دانند، مخالف است.

ابن علاَّن مکی، کتابخانه بزرگی داشته که به قول مورخ بزرگ ابن وزیر (1147ق.) : شیخ محمدعلی ابن علاَّن کتابهای زیادی را جمع کرد چون کتاب را خیلی دوست داشت اما پس از وفاتش، کتابخانه‌اش از بین رفت و اکثر آثار کتابخانه‌اش، به یمن رفت (ابن وزیر، 1405ق، ص129) برخی کتابهای مهم اهل سنت را نسخه‌برداری کرد که تاکنون هم به خط خودش باقی است (حسنی، عبدالحی، 1420ق، ج8 ، ص1249) او سرانجام پس از عمری نگارش کتاب در حوزه‌های گوناگون اسلامی، در ذی‌حجه سال 1057ق. وفات یافت و در مقبره خانوادگی آل علاَّن در کنار حرم حضرت خدیجه3 در قبرستان معلاة، به خاک سپرده شد.

محقق معاصر، ابی‌هاشم ابراهیم بن منصور الامیر، در کتاب «من اعلام البلد الحرام العلامة ابن علان المکی؛ جهوده و آثاره و جهوده فی خدمة البلد الحرام» به تفصیل به شرح زندگانی او پرداخته و در پایان کتابش، اثر مهم وی درباره بازسازی کعبه در سال 1040ق. با نام «الأنباء العمیر ببناء البیت الحرام الفخیم» را برای اولین بار منتشر کرده است. مقاله پیش‌رو، ترجمه و اقتباسِ این اثر وزین است.

مکتوبات ابن علاَّن درباره حرمین شریفین

185 اثر برای ابن علان مکی شناسایی شده که توانایی او در تحقیق و تدوین
و نگارش است. آثار او در حوزه‌های مختلف اسلامی همچون حدیث، تفسیر
 و تاریخ است که در این مقاله، به آثار او با محوریت مکه و مدینه، پرداخته خواهد شد. 33 اثر از مجموع 185 اثر تدوینی وی، به نگارش درباره مکه و مدینه اختصاص دارد که عبارت است از:

  1. إتحاف الضیف بفضائل مسجد الخیف، (مفقود).

از این کتاب، اثری باقی نمانده است. ابن علان در فرازی از کتاب فتح الکریم الفتاح، درباره‌اش می‌نویسد:

«مسجد خیف، به تحقیق یک تک‌نگاری درباره فضایل و بازسازی‌های آن نگاشته‌ام. اصل و بنای مسجد که فضیلت دارد، قبة وسط آن است و آنچه بعدها به آن محلق شده، نزد ما ثابت نیست که حکم مسجد را داشته باشد؛ زیرا تملک سرزمین منا جایز نیست.» (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص113)

2.  أسنی المواهب و أهنی الفتوح بعمارة المقام الإبراهیمی و باب بیت الله و سقفه والسطوح، خطی.

دو نسخه از این اثر موجود است: 1. درکتابخانه رییس الکتاب، شماره2ـ 464 در 71 برگ؛ 2. کتابخانه التیموریه قاهره با شماره 592 در 52 برگ. این کتاب به زودی توسط ابراهیم بن منصور هاشمی الامیر، تصحیح و به چاپ خواهد رسید (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص114).

3.  إعلام الأصاغر و الأکابر عمَّا بالحرم المکی من المساجد و المآثر

در این اثر، کعبه و مسجدالحرام، منزل ام‌المؤمنین خدیجه3 ، صفا و مروه، مولد النبی9 و دیگر مکان‌های تاریخی و مذهبی مکه توصیف شده است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص116).

4.  إعلام سائر الأنام بقصة السیل الذی سقط منه بیت الله الحرام و ما یتبع ذلک من عمارة وإشارة وحکم وأحکام، خطی.

وی این اثر را پس از سیل مکه در سال 1039ق. که منجر به فرو ریختن دیوارهای مسجدالحرام و کعبه گردید، نوشت. ابن علان از این کتاب به اصل کبیر و تاریخ کبیر نیز یاد می‌کند که نشانگر اهمیت آن است (ابن علان، 1428ق، ص149) نسخه کامل آن در در مرکز جمعة الماجد بدبی با شماره 694649 نگهداری می‌شود. نیز تنها 4 برگ از آن در کتابخانه دولتی برلین با شماره B562 موجود است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص116).

5 . أنباء المؤید الجلیل مراد، ببناء بیت الوهاب الجواد، چاپی

با تحقیق خالد خالدی، توسط الجمعیة التاریخیة السعودیة در 1428ق. به چاپ رسیده و خلاصه کتاب کبیر «إعلام سائر الانام ...» است. مولف آن را در 24 ذی‌قعده 1045ق. پنج سال بعد از بازسازی کعبه، نگاشته است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص121).

6 . الإنباء العمیم ببناء البیت الحرام الفخیم، چاپی

این اثر، مختصر کتاب «انباء المؤید الجلیل مراد...» است که ابی‌هاشم الامیر آن را تصحیح و همراه کتاب «ابن علان مکی حیاته و آثاره»، به چاپ رسانده است.

7.  الأقوال المعرفة فی الأعمال المطلوبة بعرفة، خطی

درباره فضایل و اعمال عرفه است که با نام «الأقوال المعرفة لما یطلب من الأعمال یوم عرفة» و «الأقوال المعرفة بفضائل أعمال عرفة» نیز معروف است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص119 و 120)

8 . إیضاح تلخیص بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی، خطی.

9.  البیان عن توجیه فرضیة عمارة البیت الشریف لسلطان الإسلام و الأیمان، خطی.

ابن علاَّن درباره چگونگی بازسازی کعبه پس از سیل 1039ق.، اثری نوشت با نام «نشر ألویة التشریف بالإعلام والتعریف بمن له ولایة عمارة ما سقط من بیت الشریف» و در آن، دلایل شرعی خود، مبنی بر نقش حاکم اسلامی در بازسازی بیت الله الحرام را بیان کرد. پس از آن‌که علما دلایل او را نپذیرفتند، این کتاب را نگاشت (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص124) و آن را تخلیص و با نام «تلخیص بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی» در جمادی‌الاولی 1040ق. منتشر کرد (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص127).

10. تنبیه ذوی النُّهی و الحجر علی فضائل و أعمال الحجر، خطی.

درباره فضایل و اعمال حجرالاسود که تالیف آن را روز دوشنبه، 25 رجب 1041ق. به پایان رساند (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص129).

11.  جزء یتعلق بعرفات، خطی.

12.  جلاء الأبصار فی بیان الحرم بحدوده، خطی.

13.  حسن النبا فی فضل قبا، چاپی

خلاصه کتاب «جواهر الأنبا فی فضل مسجد قبا»، نوشته ابراهیم بن عبدالله وصابی یمنی شافعی (م967ق.) است که درباره تاسیس مسجد قبا و فضیلت آن نگاشت. مولف این اثر را در مقابل مناره مسجد قبا، هنگامی که موذن مسجد، اذان ظهر می‌گفت، در ظهر روز پنج‌شنبه 28 ربیع‌الثانی 1050ق. به پایان رساند. این اثر با تحقیق مرزوق علی ابراهیم، در ریاض توسط دارالشریف و همچنین با تحقیق محمد برکات در صنعاء توسط مرکز عبادی، به چاپ رسیده است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص131).

14.  الخیزران فی فضل و تاریخ دارالخیزران

این تک‌نگاری مهم، درباره دارالخیزان نوشته شده که ابتدا خانه ارقم بن ابی‌الارقم بود و از نخستین مراکز تبلیغ اسلام در مکه به شمار می‌رفت. بنابراین پس از مدتی به دار ابی‌الارقم معروف شد. مهدی عباسی این خانه را خرید و به همسرش خیزران هدیه داد و پس از آن به دارالخیزران معروف شد.

15.  درر القلائد فیما یتعلق بزمزم و سقایة العباس من الفوائد، خطی. نام دیگر این اثر «العقد المنظم فیما تعلق بزمزم» و نیز نام دیگر «فضل زمزم»

16.  رفع­الأیدی إلی المنعم الوهاب فی أن یمنع غرة الکعبة الغراء کشف الحجاب، خطی.

تنها نسخه باقیمانده از این اثر، در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه منوره با شماره 1645 در 4 برگ نگهداری می‌شود. مولف این اثر را در جمادی‌الاولی سال 1040ق. به پایان برده است.

17.  روضة الصفا فی آداب زیارة المصطفی

پسر ابن علان بر این کتاب تتمه‌ای نوشته است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص139).

18.  زهر الربا فی فضل مسجد قبا، مفقود.

19.  طیب المورد فی تاریخ محل المولد، مفقود

ابن علان درباره این اثر می‌نویسد: «پیامبر9 در مکه متولد شد و محل تولد وی معروف است. هر سال در شب تولد ایشان، یکی از بزرگترین جشن‌ها در آن مکان برگزار می‌شود و بزرگان شهر به همراه مردم، آنجا را زیارت می‌کنند. من  جزوه‌ای با نام «طیب المورد» درباره این مکان نوشته و در آن، اقوال مختلف درباره مولد پیامبر9 را بررسی کرده و در پایان اثبات کرده‌ام که همین مکا ن معروف، محل ولادت ایشان است.» (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص146).

20.  العلم المفرد فی فضل الحجر الأسود، خطی.

یک نسخه در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه با شماره 1645 نگهداری می‌شود. دیگری در دارالکتب المصریه در قاهره با شماره 3184 و دیگری در کتابخانه عاطف افندی در ترکیه با شماره 2813 و دیگری در کتابخانه قیصری راشد افندی با شماره 3/364.

ابن علان در این اثر، حادثه‌های مهم پیرامون حجرالاسود را بازگو کرده است که بر اهمیت آن، می‌افزاید؛ از جمله حادثه سیل سال 1039ق. و بازسازی کعبه در سال 1040ق. او خدا را شکرگزار است که توانسته اثری مستقل درباره حجرالاسود و اتفاقات آن را در کتابی مستقل، گردآوری کند. به اعتراف او «کتابی درابره فضل و تاریخ حجرالاسود نگاشتم و بگمانم تاکنون، بی‌سابقه بوده است.» (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص148).

21.  فتح القدیر فی الأعمال التی یحتاج إلیها من جعل له المل علی البیت ولایة التعمیر، خطی.

تنها نسخه این اثر در کتابخانه قیصری راشد افندی با شماره 5/364  نگهداری می‌شود که در سال 1040ق. (همان سال بازسازی کعبه) توسط محمد بن جعفر سواحلی نقشبندی، استنساخ شده است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص151) رساله‌ای است درباره آداب عمارت و نوسازی که در آن 20 شرط برای کسانی برمی‌شمارد که بازسازی بیت الله الحرام و کعبه را برعهده گرفته‌اند (هاشمی، ابراهیم،
1437، ص152).

22.  فتح الکریم الفتاح فی حکم ما سد به البیت من حصر وأعواد وألوح، مفقود

نام دیگر آن «فتح الفتاح فی معرفة ما سد به البیت من حصر وأعواد وألواح».

23.  فضائل مکة المکرمة، مفقود

24.  قرة العین فی حدیث استمتعوا من هذا البیت فقد هدم مرتین، خطی

یک نسخه از این اثر در کتابخانه قیصری راشد افندی در ترکیه با شماره 4/364  نگهداری می‌شود. دکتر سامی خیاط آن را تصحیح و تحقیق کرده و به زودی در مجموعه بزرگ «لقاءات العشر الأواخر»، به چاپ خواهد رسید (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص158).

25.  قصیدة فی ذکر المنازل من مکة إلی المدینة، خطی

در کتابخانه قیصری (راشد ا فندی) شماره 1078 در 15 برگ.

26.  القول الحق و النقل الصریح بجواز أن یقرأ بجوف الکعبة الحدیث الصحیح، خطی

یک نسخه در کتابخانه ملک عبدالعزیز مدینه با شماره 1645 نگهداری می‌شود که شیخ عبدالعزیز ابورحله، به تصحیح و تحقیق این اثر، مشغول است. (ص159)

27.  کتاب فی باب الکعبة، مفقود

ابن علان درباره این کتاب: «برای باب کعبه تالیف مستقلی دارم که عمارت  و بازسازی آن را بیان می‌کند.» نیز «هنگامی که نجاران کار ساخت باب جدید کعبه را تمام کرده و آن را نصب کردند، برای باب کعبه تالیف نفیسی نوشتم و کلام را در آن بسط داده توضیح دادم که چه کسی این درب را تغییر داده است.» (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص160).

28.  المبرد المبکی فی رد الصارم المنکی، مفقود

سبکی کتابی درباره اثبات زیارت پیامبر9 نگاشته که با واکنش شدید ابن عبدالهادی حنفی مواجهه شده است. ابن علان این اثر را در حمایت از سبکی و رد بر حنفی نوشته است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص161).

29.  المنهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم یا النهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم، مفقود

این اثر خلاصه حدیث «ماء زمزم لما شرب له» است که ابن حجر عسقلانی در جزوه‌ای توضیح داده است. ابن علان: «برای زمزم، جزوه ابن حجر عسقلانی را خلاصه کردم و خودم مطالبی را به آن اضافه کرده و نام آن را المنهج الاقوم .... گذاشتم.» (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص164).

30.  مورد الصفا فی مولد المصطفی، خطی.

نسخه‌ای خطی از این اثر در کتابخانه بغداتلی وهبی در ترکیه (شماره 1143)، دیگری در مرکز الوثائق التاریخیة در منامه بحرین (شماره 179) در 8 برگ، دیگری در کتابخانه دولتی برلین (شماره 54)، دیگری در کتابخانه قیصری راشد افندی (شماره 2/364) ضمن این مجموعه از شماره برگهای (47 ـ 72) که در سال 1040 نسخ شده است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص166). او این کتاب را در شب اول شب چهارشنبه، 21 ربیع‌الاول 1039ق. در کوه ابی‌قبیس به پایان رسانده است. نام دیگر آن النفحات العنبریة فی مولد سید البریه

31.  نشر ألویة التشریف بالإعلام و التعریف بمن له ولایة عمارة ما سقط من البیت الشریف.

این اثر با تحقیق محمد باذیب، توسط دار البشائر الاسلامیه در بیروت سال 2001 به چاپ رسیده است. بنابر گزارش شبلی (م. 1093ق.) و محبی (م. 1111): هنگامی که کعبه فرو ریخت (اشاره به سیل 1039ق.)، شریف مسعود حاکم مکه از عالمان دینی شهر، درباره حکم بازسازی آن پرسید که جواب دادند: بر همه مسلمانان واجب کفایی است که بازسازی کنند و حاکم موظف است وسایل آن را مهیا کند. ابن علان
ضمن موافقت با دیگر عالمانی که جواب داده بودند، مسئولیت اصلی بازسازی را بر دوش حاکم مکه گماشت و فتوا دادکه جز حاکم، دیگری نمی‌تواند به این عمل دست یازد. سپس ابن علان این کتاب را درباره این حکم نگاشت (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص169).

32.  النفحات الأریجة فی متعلقات بیت أم المؤمنین خدیجة، خطی.

درباره بیت معروف خدیجه در مکه؛ یک نسخه در کتابخانه قیصری راشد افندی در ترکیه (شماره 1078) برگ (123 ـ 161) و دیگری در جامع کبیر صنعاء (18مج).

33.  الوشی المرقم فی فضل دار الأرقم، خطی.

نسخه‌ای در کتابخانه عاطف افندی در ترکیه (شماره 2813) در 14 برگ.

علاوه بر این آثار، وی قصاید گوناگونی درباره حادثه خراب شدن خانه خدا در جریان سیل سال 1039ق. دارد. همچنین قصاید دیگری درباره اماکن مکه مکرمه از جمله ابیاتی در آیات حج که در منی سروده است. نیز درباره حدود حرم، بنای کعبه در تاریخ، بنای حجرالاسود و....

گزارشِ ابن علاَّن درباره بازسازی مکه در 1040ق.

همانگونه که گذشت، وی چندین کتاب درباره بازسازی و نوسازی مسجدالحرام نگاشت که مهم‌ترین آنها کتاب «الانباء العمیم ببناء البیت الحرام الفخیم» است. محقق از تنها نسخه موجود در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه استفاده کرده که در 1125ق. توسط عبدالرحمن بن محمد بن شعیب مالکی احسائی، نسخه‌برداری شده است.

بنابر گزارش احمد اسدی مکی (1066ق.)، ابن علاَّّن هنگام بازسازی کعبه حاضر بود و همه آنچه واقع شد را نگاشت (اسدی مکی، 1976م، ص117)

بنابر گزارش وی، سیل در سال 1039ق. در مسجدالحرام و کعبه جاری شد
و در این زمان، سلطان مراد خان (سلطنت 1032  ـ 1049ق.) فرزند احمد خان، حاکم عثمانی و به اصطلاح «خادم الحرمین الشریفین» بود. این سیل در عصر روز پنج‌شنبه، 19 شعبان 1039ق. در مکه جاری شد و آب تا بالای جایگاه قفل درب کعبه رسید. سپس قسمت مهمی از دیوارهای مسجدالحرام و کعبه، فرو ریخت. پس از فروکش کردن آب، مجلسی در مسجدالحرام با حضور عالمان مکه تشکیل شد تا حکم چگونگی بازسازی و تامین اموال آن، بررسی شود. گذشت که ابن علان در دو اثر، حکم آن را بیان کرد.

سپس کاتبی، همه آنچه واقع شده را در نامه‌ای مفصل برای حاکم نوشت و نامه‌رسان آن را در روز دوشنبه، 23 شعبان 1039ق. فرستاد.  تا هنگامی که جواب نامه بیاید و کار بازسازی آغاز شود، خیاطان مخصوص کعبه، در روز پنج‌شنبه 26 رمضان، بافت پارچه‌ای سبز را آغاز کردند. خانه خدا در صبح روز پنج‌شنبه 17 شوال با این پارچه پوشیده شد تا قسمت‌های خراب کعبه که به طور موقت با چوب و لوح درست شده بود، دیده نشود. ابن علاَّن درباره این واقعه رساله کوتاه «فتح الفتاح فی معرفة ما سد به البیت من حصر و أعواد و ألوح» را نگاشت و به تفصیل، این مرحله را تشریح کرد.

در آخر شوال، فرستادگان حاکم مصر از قاهره به مکه رسیدند که همراه آنان جرکسی رضوان (امیر رضوان) نماینده والی مصر محمد پاشا برای تعمیر مسجدالحرام و کعبه بود. در همین ایام، حاکم مکه شریف مسعود بازسازی آن مکان مقدس را به نماینده حاکم مصر واگذار کرد. در اواخر ذی‌قعده، محموله‌ای از طرف پاشای مصر به مکه رسید تا بتوانند آنجا را بازسازی کنند. پس از این بود که بازسازی مسجدالحرام و کعبه آغاز شد. ابن علان مکی که خود از بزرگان مکه و از نزدیک شاهد این بازسازی بود، اتفاقات هر روز این بازسازی را نگاشته است:

14 ربیع‌الثانی 1040: آغاز شفته‌ریزی برای پایه‌گذاری دیوارهای فروریخته؛ ابن علان در این مرحله و در باب آداب عمارت و بازسازی، کتابی با نام «فتح القدیر فی بیان الاعمال التی یحتاج الیها من جعل له الملک علی البیت ولایة التعمیر» را نگاشت که مورد استقبال عالمان قرار گرفت و بارها نسخه‌برداری شد.

سه‌شنبه، 21 ربیع الثانی: رسیدن ابن سویدان، نایب سلطان عثمانی جهت نظارت بر بازسازی بیت الله الحرام؛ عده‌ای وی را همراهی کردند. نیز مقداری تجهیزات بازسازی همراه او ارسال شده بود.

یکشنبه، 26 ربیع‌الثانی: ورود سید محمد بن محمود انقوری حنفی، قاضی مدینه و ناظر عمارت کعبه به مکه.

جمادی‌الاولی:

1. کارگران سنگهای ساقط شده کعبه را در روبروی رکن عراقی و دیوار غربی مقام حنفی جمع‌آوری کردند. به دستور رییس سنگ‌تراشان، همه قطعه‌سنگها جمع‌آوری شد تا در تجدید بنای کعبه، به کار گرفته شود.

2. سید محمد انقوری حنفی و رضوان جرکسی و افندی حسین متولی‌زاده و شیخ حرم شمس‌الدین عتاقی و مصطفی آغا والی ولایت جده، قندیل‌های جدید کعبه را از شریف مکه تحویل گرفتند. 19 قندیل از طلا و 33 تای آن از نقره بود که شیخ حرم مکه همه آنها را به دیوان شریف تحویل داد.

در همین روز، به سرپرست بازسازی کعبه تاکید شد که به هیچ عنوان،
به دیواری که حجرالأسود در آن قرار دارد، تعرض نشود؛ زیرا به دلیل دربرگرفتن حجرالأسود، تصمیم گرفته شد همه دیوارها به جز این دیوار، بازسازی شود.
مولف در این باره اثر «تلخیص إیضاح بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی» را نگاشت. پس از تالیف این اثر، افندی حسین و سید محمد انقوری
و شیخ حرم آن را دیدند و تصدیق کردند که: «همین حق است و نظر ما هم همین اسـت.»

مولف تا پایان بازسازی، روزانه گزارش‌های خود را درج کرده که علاقه‌مندان می‌توانند به اصل کتاب مراجعه کنند.

آثاری دیگر درباره بازسازی مکه در سال 1040ق.

1. الزلف و القربی فی تعمیر ما سقط من الکعبة،  چاپی.

تاج‌الدین بن احمد بن امین‌الدین بن عبدالعال حنفی مصری (م. حدود 1040ق.)
رساله‌ای کوتاه با نام «الزلفی والقربی فی تعمیر ما سقط من الکعبة» نگاشت. نام دیگر این رساله کوتاه «الزلف والقربة فی تعمیر ما سقط من الکعبة» ضبط شده است. (لقاء العشر، ج16، ش25، ص4) سبب تالیف این اثر، پاسخ به این پرسشها بود:

آیا تجدید بنای کعبه فوری است؟ از چه مالی می‌توان در بازسازی کعبه استفاده کرد و آیا واجب است که آن مال خالی از شبهه باشد؟ و در مجموع از چه مالی حلال‌تر است که برای تعمیر و بازسازی کعبه استفاده شود.

با مراجعه به این کتاب معلوم شد، این رساله کوتاه سه صفحه‌ای، شامل هیچ گزارش تاریخی‌ای نیست که معلوم سازد این بازسازی چگونه انجام شده است و در واقع، جواب مسائل فقهی پیرامون این واقعه تاریخی است. این رساله کوتاه سه صفحه‌ای توسط یوسف بن محمد صبیحی تصحیح و در مجموعه «لقاء العشر بالمسجد الحرام»، ج16، شماره 215، به چاپ رسیده است.

2.  رسالة فی بناء الکعبة، مفقود

از خالد بن احمد بن محمد جعفری مکی مالکی (م. 1043ق.

3.  الاشارات القدسیة المفهومة من هدم الکعبة العلیة، چاپی

اثر محمد غرس‌اللدین انصاری مدنی (م. 1057)، امام و خطیب حرم نبوی این
رساله را نگاشته که با تحقیق فاطمه زینی توسط مکتبة زهراء الشرق در قاهره به سال
2009 به چاپ رسید.

4.  الدرة المنیفة فی تاریخ الکعبة الشریفة، مفقود

از خلیفة بن ابی‌الفرج زمزمی بیضاوی مکی (م. 1063ق.)

5.  إسعاد آل عثمان المکرم ببناء بیت الله المحرم، چاپی.

از حسن بن عمار شرنبلالی (م. 1069ق.)، در احکام بنای کعبه و مسجدالحرام که با تحقیق سلیمان آل کمال توسط جامعة ام القری مکه به سال 2003 به چاپ رسیده است.

6.  الأقوال المعلمة فی وقوع الکعبة المعظمة، مفقود

اثر علی بن عبدالقادر بن محمد طبری مکی (م. 1070ق.) امام جماعت مقام شافعی مسجدالحرام؛ او در این باره  رساله «تحفة الکرام بأخبار عمارة السقف و الباب من البیت الحرام» را نیز نگاشت.

7.  در النظم فی وقوع أرکان البیت المعظم، مفقود

قصیده‌ای از ابراهیم بن یوسف مهتار رومی مکی (م. 1071ق.) هر چند اصل آن از بین رفته اما ابن معصوم این قصیده را در آثارش آورده است.

8 . تهنئة أهل الإسلام بتجدید بیت الله الحرام، چاپی.

از ابراهیم بن محمد بن عیسی میمونی (م. 1079ق.) که با تحقیق مرکز البحوث بمکتبة نزار الباز تحقیق و توسط همان مرکز در 1998 در مکه به چاپ رسیده است.

9.  مفرّحة الانام فی تأسیس بیت­الله الحرام، چاپی.

اثرِ میرزا زین‌العابدین کاشانی از علمای قرن یازدهم؛ وی که از عالمان شیعه مقیم مکه بوده و در هنگام سیل و بازسازی در آنجا حضور داشته، این اثر را به دو زبان فارسی و عربی نگاشته است. استاد رسول جعفریان که نسخه فارسی این اثر را تصحیح و در میقات حج، شماره 5 به چاپ رسانده، مولف را از شاگردان ملا محمدامین استرآبادی، بنیان‌گذار تفکر نوین اخباری و صاحب فوائد المدنیة دانسته و در توصیف شخصیت و اثر وی می‌نویسد:

وی از عالمان مقیم مکه بوده و در همین شهر نیز به دست سنیان متعصب به شهادت رسیده است. شهادت وی دلایل خاصی داشته؛ همانطوری‌که در مقاله ما، در شماه 4 مجله میقات صص 116ـ 119 آمده: درباره روز عرفه میان شیعه و سنّی اختلاف نظر پیش آمده و به دلیل عدم تبعیت شیعیان از سنیان، افراطیون سنی دست به شهادت زائران شیعی می‌زده‌اند. میرزا زین‌العابدین، به تصریح عبدالحی رضوی، به همین دلیل به شهادت رسیده است.

آنچه در اینجا آمده؛ رساله کوتاه اما با ارزشی است که او طی یک ماجرای جالب درباره بنای کعبه و برخی اماکن مکه مکرمه نگاشته است. به‌نوشته مؤلف در ظهر روز چهارشنبه 19 ماه‌شعبان 1039 سیل ‌عظیمی در مکّه آمده ‌وآب زیادی به داخل مسجد وارد شده است؛ به دنبال آن تعداد زیادی از مردم ـ که به نوشته او حدود 442  نفر می‌شدند ـ در آن سیل از بین رفتند که یک معلّم با سی دانش‌آموزِ او که در مسجد مشغول درس بودند، جزو آنان بود. مؤلف در روز پنجشنبه بیستم ماه شعبان وارد مسجد شده که هیچ طواف کننده‌ای در آن نبوده است او خود در داخل آب طواف کرده و نماز طواف را ـ اجباراً ـ بالای منبر خوانده است.

مؤلف ادامه این گزارش را درباره تخریب کعبه و بنای مجدّد آن، به دقّت هرچه تمامتر آورده و به دنبال آن، پیرامون برخی اماکن مکه مکرمه نیز سخن گفته است. رساله حاضر نشانگر افتخار بزرگی برای شیعه در بنای ساختمان کعبه مکرمه می‌باشد. افتخاری که مؤلف را وادار کرده تا این رساله را نگاشته و مؤمنان را خشنود سازد. نام رساله از همین احساس، برخاسته است.

نسخه‌ای از این رساله، به شماره 86، در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران (که فعلًا به کتابخانه مرکزی منتقل شده) تحت عنوان «تاریخ کعبه» موجود است. گزارش عربی آن نیز در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود می‌باشد که در جلد 12، ص70 شناسانده شده است.

به نوشته آقا بزرگ فتح‌اللّه بن مسیح اللّه، کتابی با عنوان ابنیة الکعبه نوشته که ترجمه عربی رساله مذکور را در آن درج کرده است. همینطور در جنة النعیم ص 293 نیز بخشی از آن نقل شده است.

بخش عمده رساله مذکور را صاحب «فرائد الفوائد فی احوال المدارس و المساجد» در کتاب خود (صص 115ـ 101 و 143ـ 139) درج کرده است. علاوه بر آن، سید اسماعیل بن نجف حسینی مرندی بخش‌عمده متن گزارش زین‌العابدین را بدون آن که از وی نامی به میان آورد، به علاوه یک نقشه و چند نکته کوچک نوشته است. او خود گزارشی نیز از مدینه در سال 1255 نگاشته و مجموعه اینها را در نسخه‌ای ـ که رساله‌های دیگری نیز از وی در آن آمده، گردآوری کرده است.

باید این نکته را یادآور شد که گزارش فارسی آن، با آنچه مرندی و صاحب فوائدالفرائد آورده‌اند تفاوتهایی دارد که گویی دو تحریر است. به علاوه متن فارسی و عربی آن تفاوتهایی با یکدیگر داشته و مطالبی از آن در یکی هست و در دیگری نیست (میقات حج، ش5، پاییز 1372، ص95 ـ 115).

این اثر به زبان عربی، با نام «مفرحة الانام فی تأسیس بیت الله الحرام» با تحقیق عمار عبودی نصار و حیدر لفته مال الله، توسط مشعر، در سال 1386 منتشر شد.

نکته حائز اهمیت آن‌که، گزارش زین‌العابدین کاشانی از عالمان شیعه مقیم مکه با گزارش ابن علان، عالم بزرگ اهل سنت مقیم مکه، تفاوت‌هایی دارد که عمده آن، درباره موسس و بانی بازسازی است. در گزارش‌ زین‌العابدین بر نقش وی تاکید شده اما در گزارش ابن علان بر نقش خویش و دیگر عالمانِ اهل سنت مکه و نیز نقش خلافت عثمانی در بازسازی آن مکان مقدس، تاکید شده است. همچنین در گزارش ابن علان، اثری از نام زین‌العابدین کاشانی در جریان بازسازی، به چشم نمی‌خورد. البته در این‌که زین‌العابدین کاشانی در آن زمان در مکه حضور داشته، تردیدی نیست لکن نقش وی در آثار ابن علان، انعکاسی نداشته است.

 نتیجه گیری

ابن علان مکی یکی از مولفان پرکار قرن 11 هجری است که بیش از 180 اثر در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی نگاشت که سی و سه اثر از آنها، درباره مکه و مدینه است. بنابر این پژوهش و در یک جامعه آماری در مجموع 33 اثر با موضوع حرمین شریفین دارد. (جدول شماره 1) همچنین در یک جامعه آماری دیگر درباره وضعیت آثار ابن علان درباره مکه و مدینه، 10 اثر مفقود، 19 اثر خطی و تنها 4 اثر به چاپ رسیده است. بدیهی است، تحقیق و چاپ آثار خطی این عالم بزرگ اهل سنت، شناخت ما از مکه و مدینه قرن 11 هجری را بیشتر خواهد کرد.  (نمودار شماره 1) نیز در یک جامعه آماری دیگر مشخص شد،  28 اثر درباره مکه، 4 اثر درباره مدینه و یک اثر درباره منازل بین مکه و مدینه است. (نمودار شماره 2) با توجه به حضور همیشگی او در مکه و تدریس و تحقیق در جوار مسجدالحرام، آثار او درباره مکه، با یک نسبت زیاد، در صدر قرار دارد. در یک جامعه آماری دیگر، درباره 28 اثری که با محوریت مکه نوشته، 12 اثر درباره بازسازی مکه پس از سیل معروف سال 1040ق، 8 کتاب درباره اماکن مکه و 8 اثر درباره مسجدالحرام است (نمودار شماره 3) که با توجه به این آمار، تنها مولفی است که این حجم را درباره بازسازی مسجدالحرام پس از سیل نوشته است و می‌تواند منبع بسیار مهمی درباره این رویداد باشد.

جدول آماریِ آثارِ ابن علان مکی درباره حرمین شریفین

جدول شماره 1: آثار ابن علان درباره حرمین شریفین

ر

عنوان اثر

موضوع

وضعیت

1.

إتحاف الضیف بفضائل مسجد الخیف

مسجد خیف (مکه)

مفقود

2.

أسنی المواهب و أهنی الفتوح بعمارة المقام الإبراهیمی و باب بیتالله و سقفه والسطوح

بازسازی مسجدالحرام

خطی

3.

إعلام الأصاغر و الأکابر عمَّا بالحرم المکی من المساجد و المآثر

مسجدالحرام و اماکن مکه

مفقود

4.

إعلام سائر الأنام بقصة السیل الذی سقط منه بیت الله الحرام و ما یتبع ذلک من عمارة وإشارة وحکم وأحکام

بازسازی مسجدالحرام

خطی

5 .

الأقوال المعرفة فی الأعمال المطلوبة بعرفة

عرفات؛ دعای عرفه

خطی

6 .

الإنباء العمیم ببناء البیت الحرام الفخیم

بازسازی مسجدالحرام

چاپی

7.

أنباء المؤید الجلیل مراد، ببناء بیت الوهاب الجواد

بازسازی مسجدالحرام

چاپی

8 .

إیضاح تلخیص بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی

بازسازی مسجدالحرام

خطی

9.

البیان عن توجیه فرضیة عمارة البیت الشریف لسلطان الإسلام و الأیمان

بازسازی مسجدالحرام

خطی

10.

تنبیه ذوی النُّهی و الحجر علی فضائل و أعمال الحجر

حجرالاسود

خطی

11.

جزء یتعلق بعرفات

عرفات

خطی

12.

جلاء الأبصار فی بیان الحرم بحدوده

حدود حرم

خطی

13.

حسن النبا فی فضل قبا

مسجد قبا (مدینه)

چاپی

14.

الخیزران فی فضل و تاریخ دار الخیزران

دار ابی‌الارقم (مکه)

خطی

15.

درر القلائد فیما یتعلق بزمزم و سقایة العباس من الفوائد

زمزم

خطی

16.

رفع الأیدی إلی المنعم الوهاب فی أن یمنع غرة الکعبة الغراء کشف الحجاب

بازسازی مسجدالحرام

خطی

17.

روضة الصفا فی آداب زیارة المصطفی

زیارت پیامبر9

مفقود

18.

زهر الربا فی فضل مسجد قبا

مسجد قبا (مدینه)

مفقود

19.

طیب المورد فی تاریخ محل المولد

مولد الرسول9

مفقود

20.

العلم المفرد فی فضل الحجر الأسود

حجرالاسود

خطی

21.

فتح القدیر فی الأعمال التی یحتاج إلیها من جعل له المل علی البیت ولایة التعمیر

بازسازی مسجدالحرام

خطی

22.

فتح الکریم الفتاح فی حکم ما سد به البیت من حصر وأعواد وألوح

بازسازی مسجدالحرام

مفقود

23.

فضائل مکة المکرمة

مکه ـ فضایل

مفقود

24.

قرة العین فی حدیث استمتعوا من هذا البیت فقد هدم مرتین

 

خطی

25.

قصیدة فی ذکر المنازل من مکة إلی المدینة

منازل بین راه مکه
 و مدینه

خطی

26.

القول الحق و النقل الصریح بجواز أن یقرأ بجوف الکعبة الحدیث الصحیح

بازسازی مسجدالحرام

خطی

27.

کتاب فی باب الکعبة

مسجدالحرام

مفقود

28.

المبرد المبکی فی رد الصارم المنکی

زیارت پیامبر9

مفقود

29.

المنهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم یا النهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم

زمزم

مفقود

30.

مورد الصفا فی مولد المصطفی

مولد الرسول9

خطی

31.

نشر ألویة التشریف بالإعلام و التعریف بمن له ولایة عمارة ما سقط من البیت الشریف

بازسازی مسجدالحرام

چاپی

32.

النفحات الأریجة فی متعلقات بیت أمالمؤمنین خدیجة

خانه خدیجه3

خطی

33.

الوشی المرقم فی فضل دار الأرقم

دار ابی‌الارقم

خطی



نمودار 1:  وضعیت آثار ابن علان (مفقود، خطی و چاپی)

 


نمودار 2 :  آثار ابن علان به نسبت موضوعات کلی حرمین شریفین

 


نمودار3: آثار ابن علان به نسبت موضوعات مکه

1. ابن علان مکی، (بی‌تا)، الفتوحات الربانیة علی الأذکار النواویة چاپ اول، تحقیق جمعیة النشر والتألیف الأزهریة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
2. ابن علان مکی، محمدعلی (1428ق./2007م.) انباء المؤید الجلیل مراد ببناء بیت الوهاب الجواد، چاپ اول، تحقیق خالد الخالدی، ریاض، الجمعیة التاریخیة السعودیة.
3. ابن‌الوزیر، عبدالله بن علی، طبق الحلوی و صحائف المن و السلوی (1405ق./1985)، چاپ اول، تحقیق محمد عبدالرحیم حازم، بیروت، دارالمسیرة.
4. اسدی مکی، احمد، إخبار الکرام بأخبار المسجدالحرام (1976م.)، تحقیق حافظ غلام مصطفی، بنارس هند، الجامعة السلفیة، 1976م.
5. باعلوی، محمد بن ابی­بکر، (1424ق./2003)، عقد الجواهر والدرر فی أخبار القرن الحادی عشر، چاپ اول، تحقیق ابراهیم المقحفی، صنعاء، مکتبة الإرشاد.
6. حسنی، عبدالحی، (1420ق./1999)، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، چاپ اول، بیروت، دار  ابن حزم.
7. حموی، محمدامین، (بی‌تا)، خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر،  چاپ اول، بیروت، دارصادر.
8. سخاوی، محمد بن عبدالرحمن،  (بی‌تا)، الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، چاپ اول، بیروت، دارالکتاب الاسلامی.
9. غازی مکی، عبدالله، (1435ق./2014)، نظم الدرر فی اختصار نشر النور و الزهر فی تراجم أفاضل أهل مکة من القرن العاشر إلی القرن الرابع عشر،  چاپ اول، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، المکتبة الاسدیة.
10. هاشمی، ابراهیم بن منصور، (1437ق.)، العلامة ابن علان المکی حیاته و آثاره و جهوده فی خدمة البلد الحرام،  مغرب، دار الحدیث الکتانیة.