استظلال در شب

مقدمه

حج، عبادتی است بسیار مهم که در طول تاریخ به وسیلة انسان­های مختلف و به شیوه­های گوناگون انجام شده و بیشتر اعمال و مناسک آن، از زمان حضرت ابراهیم(علیه السلام) وضع شده است، البته با اندکی تفاوت و تغییر. انجام حج  همواره با سختی همراه بوده است. راه رفتن در آن سرزمینِ خشک و سوزان همراه شده است با پوشیدن تنها دو تکّه لباس ندوخته و نپوشاندن سر و قرار نگرفتن در زیر سایه­بان. و این، یکی از بیست وچهار عمل حرامی است که باید در حال احرام از آن دوری جست و این تحقیق در پی کاوش همین مسأله یعنی «استظلال» است. مرد مُحرم حق ندارد برای خود ایجاد سایبان کند و در ماشین سقف دار بنشیند. کاوش و بررسی در محدودة این حرام، از اهمیت ویژه­ای بر خوردار است؛ زیرا اگر شخصی حتی مجبور به انجام این حرام شد باید کفاره دهد.

در زمان ما، مسافرت به هنگام احرام با اتومبیل انجام می­شود و سوار شدن بر اتومبیل بی­سقف مشکلاتی دارد؛ لذا بعضی از فقها با توجه دوباره به ادلة این مسأله و نظریات فقهای گذشته، به این باور و نظریه رسیده­اند که اگر کسی در شب سوار اتومبیل سقف­دار شود، بر این عمل استظلال صدق نمی کند و حرام نیست؛ زیرا ادله شامل استظلال در شب نمی­شود.  برخی از فقها نیز ادله را عام می­دانند و بر این باورند که در شب نیز نمی­توان از اتومبیل یا وسیلة سقف دار استفاده کرد.

بیشتر فقهای معاصر که در مورد مسائل حج بحث کرده­اند، به مسألة استظلال در شب نیز پرداخته­اند، اما تا زمان تقریر این سطور، کتاب یا پایان نامة مستقل در این زمینه انتشار نیافته، جز مقاله­ای به قلم حجت الاسلام و المسلمین آقای سید حسن خمینی با عنوان: «تبیین مستندات فتوای امام خمینی1 در مسألة استظلال» که اخیراً در شمارة 36  مجلة متین انتشار یافت.[1]

اکنون این نوشتار، در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا بر «زیر سایه­بان رفتن در شب و در هوای ابری»، استظلال صدق می کند یا نه؟ و نظریة فقها در این باره چیست؟

واژه های کلیدی:

فصل اول:  کلیات

1.  واژه نامه

«استظلال» از واژة «ظلّ» گرفته شده و  در اصطلاح یکی از محرمات احرام است؛ یعنی برای مُحرِم حرام است که بالای سر خود سایبان قرار دهد. اکنون به معنای لغوی آن می­پردازیم:

«ظلّ» به­معنای سایه و «مظلّه» اسم مکان است، به معنای سایبان. مادة «ظلال» (به کسر ظاء)؛ دو اشتقاق دارد:  الف) جمع «ظلّ» که به معنای سایه­ها است.  ب) جمع «ظلّه» به معنای «سایبان»،  که بیشتر استعمالات این کلمه، اینگونه است.

«استظلال»؛ معنای طلب دارد و بیشتر با حرف جر می­آید، به خصوص در احادیث این باب که همه با حرف جر استعمال شده است. این کلمه اگر از «ظلّ» باشد، طلب سایه است؛ مثل: «فَلْیَسْتَظِلَّ مِنْهَا» یعنی از خورشید به سایه یا زیر سایبان پناه برد و هر دو معنا درست است و اگر از «ظلّه» باشد، طلب سایبان و زیر سایة چیزی رفتن است؛ مانند: «یَسْتَظِلُّ مِنَ الْمَطَرِ»؛ «از باران زیر سایبان رفت» یا مثل: «فَیَسْتَظِلُّ فِی الْخِبَاءِ»؛ «در زیر خیمه نشست» یا «اسْتَظَلَّ بالظِّلِّ: مَالَ إِلَیه وَ قَعَد فِیهِ»[2]؛ «استظَلّ بالظّلّ» یعنی به سایه میل پیدا کرد و در زیر آن نشست.

«تظلیل»: «ظلّل» ألقی علیه «ظلّه»؛ «سایبان بر سر خود قرار داد.» «تظلّل بالشجرة؛ جلس فی ظلّها»؛ «در سایه درخت نشست.»[3]

«تغطیه»: پوشاندن و پنهان کردن است و از نظر معنی، «واوی» و «یاییِ» آن تفاوت نمی­کند و در اصطلاح؛ یعنی این­که مُحرم حق ندارد روی سر خود را بپوشاند؛ به این معنا که آن چیز بر سر او بچسبد. استظلال ایجاد سایه بر بالای سر است و خود به­طور مستقل یکی از محرمات احرام است و مراد از پوشاندن سر ـ که در روایات از آن به «تغطیة الرأس» تعبیر شده ـ پوشاندن روی سر است و این نیز یکی از محرمات احرام برای مردان می­باشد و برای خانم­ها پوشاندن صورت است که در روایات از آن به «تغطیة الوجه» تعبیر شده  و ارتکاب هر یک از این موارد­، کفارة مستقل دارد.

2.  احکام فقهی استظلال در شب

در ضمن بحث، به دو مسأله از مسائل استظلال در شب، از مناسک حج امام خمینی1 اشاره خواهیم کرد:

1.  نشستن در زیر سقف، در حال طى منزل در شب خلاف احتیاط است گر چه جایز بودن آن به نظر بعید نیست. بنا بر این، بعید نیست جایز بودن نشستن مُحرم در هواپیمایى که شب حرکت مى‏کند.[4]

2.  در شب استظلال نیست؛ بنا بر این، جایز است مُحرم در شب با ماشین سقف دار به مکه برود ولى در هواى ابرى، در روز جایز نیست، مگر ابر به طورى تیره باشد که استظلال صدق نکند.[5]

3.  مراد از  مکه در روایات، مکة قدیم است یا مکة کنونی؟

این پرسش از دو جهت دارای اهمیت است:

الف: کسانی­که از مسجد تنعیم محرم می­شوند و می­خواهند عمرة مفرده انجام دهند، آیا لازم است با توجه به این­که مکه تا مسجد تنعیم توسعه یافته، از استظلال بپرهیزند یا نه؟

ب:  با توجه به این­که در مسائل بیان شده، مکه منزل است و جایز است مُحرم برای خود ایجاد سایه کند، آن­هم با هر وسیله­ای، حتی چتر و غیره، حال آیا محدودة جواز ـ که از روایات استفاده می­شود ـ مکة قدیم است یا جدید؟ و آیا محرم می­تواند در قسمت توسعه یافتة حرم استظلال کند یا نه، و اگر چنین کند، موجب کفاره است؟

در این­جا به روایتی استدلال شده که شیخ طوسی در کتاب «الغیبه» آن را نقل کرده است.

متن حدیث:

محمد بن عبد الله حمیری نامه­ای به امام زمان (عج) نوشت و در آن] از مُحرمی پرسید که:

«...یَسْتَظِلُّ مِنَ الْمَطَرِ بِنَطْعٍ أَوْ غَیْرِهِ حَذَراً عَلَى ثِیَابِهِ وَ مَا فِی مَحْمِلِهِ أَنْ یَبْتَلَّ فَهَلْ یَجُوزُ ذَلِکَ الْجَوَابُ إِذَا فَعَلَ ذَلِکَ فِی الْمَحْمِلِ فِی طَرِیقِهِ فَعَلَیْهِ دَمٌ».[6]

«... برای پیشگیری از باران، به­وسیلة تکة پوست یا غیر آن، سایه­بان بسازد که لباس­ها و مطاعش که داخل محمل است، خیس و تر نشود و ایشان جواب می­دهند: اگر در راه این کار را بکند، باید کفاره دهد.»

از قید «فِی طَرِیقِهِ فَعَلَیْهِ دَمٌ» استفاده می­شود که اگر در راه نبود و استظلال کرد، کفاره ندارد و نداشتن کفاره دلیل بر عدم حرمت است و به طور مسلّم اگر کسی در شهری ساکن شده و بار و بنه خود را پیاده کرده، در طریق نیست، هرچند در داخل شهر در آمد و شد باشد.

از نظر فقها، وجود یک قید در کلام امام، در استدلال دخالت دارد و دلیل مخالـف هم نداریم، به­خصوص که ارتکاز ذهنی سؤال کننده هم همین بوده که در حال سیر و حرکت چه کنم؟ و اگر این ارتکاز ذهنی صحیح نبود، امام(علیه السلام) آن را تأیید نمی­کرد.[7]

سند روایت:

روایت یاد شده، دارای دو سند است:

* کتاب احتجاج مرحوم طبرسی به سند: «حمیری که نامه نوشته به امام زمان[».[8]

و کتاب الغیبة شیخ طوسی به سند:

«أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیِّ قَالَ وَجَدْتُ بِخَطِّ أَحْمَدَ­بْنِ إِبْرَاهِیمَ النَّوْبَخْتِیِّ وَ إِمْلاءِ أَبِی الْقَاسِمِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَوْحٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ...».[9]

سند «احتجاج» از سوی فقها مورد پذیرش واقع نشده و سند «غیبة شیخ طوسی» هم به دلیل مرسله و ناشناخته بودنِ احمد بن ابراهیم نوبختی، طرح شده است.[10]

اما از سند غیبة شیخ طوسی دفاع شده؛ زیرا مرسله بودن در سند شیخ به­خاطر «أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ» است و ارسال این چنینی در سند شیخ مضر نیست و «احمد بن ابراهیم نوبختی» به فرض ناشناخته بودن، اولاً ربطی به سند ندارد و فقط به عنوان یک نویسنده است و ثانیاً جناب «حسین بن روح» که از نواب خاص امام زمان[ است، مسلماً  فرد فاسقی را به­عنوان نویسنده انتخاب نمی­کند[11] و مطلبی که باعث قوت سند می­شود، تعبیر « محمد بن احمد بن داود قمی» است­که یکی از اجلّه و بزرگان می­باشد. ایشان به ضرس قاطع و از روی یقین می­فرماید: «یافتم!» و این خود دلیل محکم بودنِ سند است.

و لذا برخی از فقها فرموده­اند: بعد از آن­که مُحرِم به منزل رسید و لو در محله‏هاى جدیدِ مکه که از مسجد الحرام دورند، مى‏تواند براى رفتن به مسجد الحرام سوار ماشین­هاى سقف دار شود یا زیر سایه برود.[12]

4.  آیا در زمان صدور روایات، مسافرت در شب معمول و مرسوم بود؟

این پرسش از آن­رو مهم است که برخی بر این باورند که در زمان صدور روایاتِ حرمت استظلال، مسافرت در شب معمول نبوده، بنابراین، موضوع استظلال در شب منتفی است. در حالی که حرکت در شب، در زمان­های گذشته رواج داشته است؛ به­خصوص در مناطق گرمسیر، مانند عربستان. در مورد حرکت در شب، روایاتی نیز داریم و صاحب وسائل بابی را به این مسأله اختصاص داده­اند؛ مانند «بَابُ اسْتِحْبَابِ السَّیْرِ فِی آخِرِ اللَّیْلِ أَوْ فِی الْغَدَاةِ وَ الْعَشِیِّ وَ کَرَاهَةِ السَّیْرِ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ»[13] که به دو روایتِ آن اشاره می­شود:

*  «عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) عَلَیْکُمْ بِالسَّفَرِ بِاللَّیْلِ فَإِنَّ الأَرْضَ تُطْوَى بِاللَّیْل».‏[14]

«علی بن ابراهیم از پدرش، از نوفلی، از سکونی و او به نقل از امام صادق(علیه السلام) گوید: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: بر شما باد مسافرت در شب، همانا در شب زمین به­هم می­پیچید [و احساس می کنید راه کمتر می شود].»

*  حسن بن محمد طوسی در کتاب «المجالس» از پدرش، از شیخ مفید، از علی بن خالد مراغی، از محمد بن عیص عجلی و او از پدرش، از عبد العظیم حسنی، از محمد بن علی بن موسی، از پدرش و آن حضرت از پدرانش: ، از امیر مؤمنان(علیه السلام) نقل کرده­اند که فرمود:

«بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ عَلَى الْیَمَنِ، فَقَالَ لِی وَ هُوَ یُوصِینِی مَا حَارَ مَنِ اسْتَخَارَ وَ لاَ نَدِمَ مَنِ اسْتَشَارَ، یَا عَلِیُّ عَلَیْکَ بِالدَّلْجَةِ فَإِنَّ الأَرْضَ تُطْوَى بِاللَّیْلِ مَا لاَ تُطْوَى بِالنَّهَارِ یَا عَلِیُّ اغْدُ عَلَى اسْمِ اللَّهِ تَعَالَى فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَارَکَ لأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا».[15]

«پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)  مرا به یمن فرستاد و ضمن توصیه­ای فرمود: هر که خیر جوید سرگردان نشود و کسى که مشورت کند پشیمان نگردد. اى على، ملتزم باش به شبروى و طی راه در شب؛ زیرا مسافتى که در شب پیموده مى­شود در روز طى نمى­شود.

ای علی، در سحرگاه و سپیده دم، با نام خدا حرکت کن؛ زیرا خداوند براى امتم برکت را در سحرگاهان قرار داده است.»

چنانکه از این روایات استفاده می شود، حرکت در شب به­خصوص در اواخر آن، نه تنها انجام می­شد، بلکه توصیه هم شده است. روایاتی نیز نقل شده که چگونگی خواندن نماز شب در حال حرکت را بیان می­کند[16] و دلالت دارد که مسافرت­ها در این زمان از شب، انجام می­گرفته است و همچنین روایاتی وارد شده که ستاره شناسی را در پیدا کردن راه جایز می­شمارند[17] و این پیدا کردن راه به­وسیلة ستاره­ها، مسلماً در شب است و برای پیدا کردن راه است. به خصوص در سرزمین عربستان که بیابانی و شنزار است و راه­ها همواره دستخوش تغییر  می­باشد پس یا باید راه­ها علامت داشته باشد و یا از آسمان و ستاره­ها راه را باید تشخیص داد و در سفر نامه­ها و خاطرات سفرها، به حرکت در شب بسیار اشاره شده است.[18]

5 .   استظلال در ابواب دیگر

در دو باب دیگر فقه، از استظلال سخن به میان آمده است؛ مانند:

الف) اعتکاف

شخص معتکف باید دست­کم سه روز در مسجد اعتکاف کند و از آن خارج نشود، جز به­خاطر ضرورت.  حرمت راه رفتن زیر سایه یا مثلاً  گرفتن چتر و غیر آن بالای سر، مورد اختلاف بین فقها است. در روایات اثری از این حکم نیست و آقایان بیشتر به­خاطر ادعای اجماع سید مرتضی این فتوا را داده­اند[19] که فرمود: «از مواردی که گمان می رود از احکام خاصّ امامیه باشد، این است که معتکف وقتی از مسجد خارج می­شود، نباید به­وسیلة سقف یا غیر آن، استظلال کند تا بازگردد؛ دلیل ما اجماع و راه احتیاط است.»

ب) مساجد و سقف داشتن آن­ها

در صدر اسلام، مساجدی که ساخته می­شد، بدون سقف بود. بعد از این­که مسجد النبی بنا گردید، پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)  اکراه داشتند که مسجد دارای سقف باشد.[20]  فقها نیز به این مسأله فتوا داده­اند؛ مثلاً صاحب جواهر می­گوید: «مستحب است مسجد بدون سقف باشد، در حالی­که تأسی کنیم به فعل پیامبر(صلی الله علیه و آله) ، تأیید این حکم روایاتی است که دلالت دارند یکی از اسباب قبول نماز و دعا، نبود حائل میان نمازگزار و آسمان است.»[21]

فصل دوم:  نظرات فقها

حرمت استظلال، مسأله­ای اتفاقی است[22] و همة فقها، جز ابن جنید، قائل به تحریم شده­اند، اما استظلال در شب مورد اختلاف است و واقعیت این است که تا پنجاه ـ شصت سال قبل، استظلال در شب به صورت کاربردی مطرح نبوده، گرچه برخی از علما در این رابطه نظریه داده­اند، ولی از زمانی که مردم با اتومبیل به سفر حج مشرف شدند، این مسأله هم به شکل جدی مطرح شد. فقها با نگاه دوباره به ادلة حرمت استظلال، در پی راه حلی بودند و سه دسته شدند که در اینجا به­خاطر اختصار، فقط اسامی ایشان را آورده­ایم:

الف) بر همان عقیده ماندند و قائل­اند: هرکس، حتی در شب هم استظلال کند و سوار اتومبیل سقف دار شود، باید کفاره بدهد، هر چند مضطر باشد؛ صاحبان این نظریه، عبارت­اند: حضرات آیات: علامه بحرانی (صاحب سداد العباد)، کاشف الغطا، صاحب ریاض، مرحوم نراقی، شیخ انصاری، آقا ضیاء الدین عراقى، محقق داماد، میرزا محمد تقى آملى، شهید صدر، سید احمد خوانسارى4 و برخی از مراجع معاصر.[23]

ب) در شب استظلال صدق نمی­کند و اگر کسی شب، در حالی که زیر سایه رفته، طی منزل کند، شامل حرمت نمی­شود و کفاره هم ندارد؛ بزرگانی که این نظریه را دارند؛ عبارت­اند از: حضرات آیات: بحرانى (یوسف بن احمد بن ابراهیم)، صاحب جواهر، شاهرودی، امام خمینی، گلپایگانی، سید عبد الأعلى‏ سبزوارى،  فاضل لنکرانی4 و...[24]

به نظر می­رسد، نخستین کسی که به صورت کاربردی به «صدق نکردن استظلال در شب» فتوا داده، امام خمینی1 هستند.

ج) در صورتی که شب بارانی یا سرد باشد و یا باد شدید بوزد، استظلال جایز نیست و در صورت جواز، کفاره دارد (طبق اختلافی که در میان هست)، حضرات آیات: جوادی آملی، خامنه‏اى، سبحانی، سیستانى و مکارم شیرازی معتقد به این نظریه هستند.[25]

د) استظلال در صورتی صدق می­کند که هوا آفتابی یا بارانی باشد و یا باد بوزد و...  بنابراین،  اگر بود و نبود سایبان تفاوت نکند، استظلال صدق نمی­کند؛ مثل اینکه شب باشد و هیچ باد یا بارانی نباشد یا مثلاً در روز هوا به شدت ابری باشد که حتی ذرّه­ای اشعة خورشید هم نباشد؛ صاحب این نظریه، مرحوم آیت الله خویی است.[26]

استظلال در کلام غیر شیعه:

زیدیه: ظلال را جایز می­دانند و می­گویند استفاده از هر  وسیله­ای که میان مُحرم و خورشید ساتر شود اشکال ندارد.[27]

شافعی­ها :  پوشاندن سر حرام است و چیزهایی که ساتر شمرده نشود، استفاده از آن حرام نیست و ازجمله چیزهایی­که ساتر نیست عبارت­اند از: استفاده از محمل،  قبه و غیره، و فقط در کتاب الأم گفته است:  می­تواند زیر سایه برود، ولی لباس احرام خود را عوض کند.[28]

مالکی­ها : در ظاهر قائل به حرمت استظلال شده، می­گویند: جایز نیست شخص مُحرم خود را در برابر خورشید و باد یا باران، به وسیلة نصب پارچه­ای بر عصا و گرفتن آن بر سر، حفظ کند، اگر چنین کند فدیه دارد. همچنین اگر در وسیله­ای بنشیند که سقف آن در حال سفر و حرکت پوشیده باشد، حرام است.[29]

حنفی­ها : در  بیشترکتب فقهی، اسمی از استظلال نیاورده و تنها اشاره به حرمت پوشاندن سر (تغطیة الرأس) کرده­اند و فقط در کتاب «حاشیة ردّ المحتار علی الدر المختار»، استظلال و استفاده از محمل را جزو مباحات احرام شمرده­اند.[30]

حنبلی­ها : تنها مذهب، از مذاهب اهل سنت­اند که به طور صریح گفته­اند: استظلال حرام است. گرچه کتاب «المجلّی»، با توجه به روایات متضاد، با اسلاف خود مخالفت کرده و منکر این حرمت شده است.[31]

ظاهری­ها :[32] صریحاً استظلال در محمل­ها را جایز می­دانند.[33]

فصل سوم:  اثبات حرمت استظلال در شب

در این فصل بنا داریم اثبات کنیم که استظلال در شب نیز از محرمات احرام است و اگر شخص مُحرم در شب،  برسرش سایبان بگیرد و یا در اتومبیل سقف دار بنشیند؛ چه در حال اختیار و چه در حال ضرورت، کفاره دارد.  همانطورکه در فصل دوم نیز بیان شد، این مسأله در میان فقها  اختلافی است و مخالفان ادعا دارند در شب، استظلال صدق نمی­کند و لذا حرام نیست و کفاره هم ندارد.

دلیل این بحث فقط روایات است وموافقین ومخالفین استظلال به­همین روایات استدلال می­کنند. این روایات در وسائل الشیعه، کتاب الحج، باب 64  الی 68  از ابواب تروک الإحرام و روایات باب 6 و 7  از ابواب «بقیة کفارات الإحرام» آمده است.

در اینجا یک نکته قابل توجه است و آن این­که همة روایاتی که صاحب وسائل در این ابواب آورده، به صورت پرسش و پاسخ است؛ بجز چهار روایت که دو روایت آن جواز استظلال برای زن­ها است[34] و دو روایت آن­ هم ظاهراً مربوط به باب تغطیة الرأس می­باشد؛[35] یعنی اصل حکم تحریم در ذهن سؤال کننده ثابت است و پرسش از موارد جواز و قیود و کفاره می­باشد.

چگونگی استدلال به روایات:

نکته­ای که باید توجه جدی به آن شود این است­که: در روایات جمله­ای صریح در اصل حرمت استظلال نداریم تا بحث کنیم که اطلاق و عموم چگونه است؛ مثلاً در روایات نداریم «الاستظلال حرامٌ» بلکه این جمله را از مجموع روایات استقصا می­کنیم؛ یعنی وقتی می­بینیم سؤال کنندگان اصل حرمت را مفروض گرفته و تنها از موارد فرار حکم سؤال می­کنند، پی به این جمله می­بریم و می­فهمیم که اصل استظلال حرام بوده است.

نکتة قابل ملاحظة دیگر که در این بحث وجود دارد، این است­که بیشتر مخالفان قائل­اند در واقع عمومی نیست، نه این­که عموم باشد و تخصیص بخورد و در اصطلاح گفته می­شود: شب تخصّصاً خارج است، ولی چنانچه این عموم اثبات شود، هیچ مخصصی ندارد. پس در صورت اثبات عموم، دیگر جای هیچ بحثی باقی نمی­ماند.

اثبات عمومیت حکم استظلال:

دلیل اول:

احادیث و روایاتی وجود دارد که از سوار شدن در قبه[36] و کنیسة[37] سقف دار و همچنین از ایجاد سایبان در حال حرکت و سیر نهی کرده است. اگر به این روایات توجه شود، می­توان عموم را اثبات کرد؛  مانند:

«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا: قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُحْرِمِ یَرْکَبُ الْقُبَّةَ فَقَالَ لا قُلْتُ فَالْمَرْأَةُ الْمُحْرِمَةُ قَالَ نَعَمْ».[38]

«... محمد بن مسلم گوید: از امام باقر یا صادق8 پرسیدم: محرم می تواند سوار قبه شود؟  حضرت فرمود: نه. گفتم: زن مُحرم چطور؟ فرمود: می­تواند.»

و روایات دیگری[39] که در آن، امام(علیه السلام) (به طور مطلق) فرمودند: سوار چنین وسیله­ای نشوید. روشن است که اگر تفاوتی میان شب و روز بود، لا اقل در لابلای روایات اشاره­ای می­شد که: اگر شب حرکت کردید، سوار شوید. به خصوص که حرکت در شب، در زمان صدور روایات، امری متداول بوده و روایاتی در این زمینه داریم که در فصل اول مطرح شده است.[40]

در برخی روایات، با واژة «ظلال» آمده که دارای معنای سایبان است[41] و امام(علیه السلام) به­طور مطلق فرموده­اند: «ایجاد سایبان نکن» و طبق بیان فقها[42]  این کلمه صرفاً وجود شأنی است؛ یعنی ظلال وسیله­ای است که ساخته شده برای ایجاد سایه و حتی زمانی که سایه زمینة تحقّق ندارد؛ مانند شب­های ظلمانی، باز به این وسیله سایبان گفته می­شود؛ مثلاً کشاورزان در مزرعه برای خود سایبانی نصب می­کنند. پس اگر از ایشان بپرسی شب کجا بودید؟ پاسخ می­دهند در سایبان.

دلیل دوم:

در روایاتی، افزون بر این­که استظلال در برابر خورشید حرام شمرده شده، استظلال در برابر سرما و باران و مریضی و غیره نیز حرام دانسته شده است و همچنین در روایت آمده است: در صورت ضرورت، گرچه حرام نیست، اما موجب کفاره است؛ مانند:

برخی از اصحاب، از احمد بن محمد و او از عثمان بن عیسای کلابی نقل کرده اند که گفت:

«قُلْتُ لأَبِی­الْحَسَنِ الأَوَّلِ(علیه السلام) : إِنَّ عَلِیَّ­بْنَ شِهَابٍ یَشْکُو رَأْسَهُ وَ الْبَرْدُ شَدِیدٌ وَیُرِیدُ أَنْ یُحْرِمَ، فَقَالَ: إِنْ کَانَ کَمَا زَعَمَ فَلْیُظَلِّلْ وَ أَمَّا أَنْتَ فَاضْحَ لِمَنْ أَحْرَمْتَ لَهُ».[43]

«به امام کاظم(علیه السلام) گفتم: علی بن شهاب از سر دردش شکوه دارد و هوا بسیار سرد است و می­خواهد مُحرِم شود، چه کند؟ حضرت فرمود: اگر گمان و پندار او این است، پس سایبان بزند، ولی تو خود را برای کسی که احرامت برای اوست، آشکار ساز و بی سایبان باش.»

محمدبن حسن طوسی به اسناد خود از محمدبن حسن صفار و او از علی­بن محمد نقل­کرده ­است که گفت:

«کَتَبْتُ إِلَیْهِ الْمُحْرِمُ هَلْ یُظَلِّلُ عَلَى نَفْسِهِ إِذَا آذَتْهُ الشَّمْسُ أَوِ الْمَطَرُ أَوْ کَانَ مَرِیضاً أَمْ لاَ؟ فَإِنْ ظَلَّلَ هَلْ یَجِبُ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ أَمْ لاَ؟ فَکَتَبَ(علیه السلام) یُظَلِّلُ عَلَى نَفْسِهِ وَ یُهَرِیقُ دَماً إِنْ شَاءَ اللَّهُ».[44]

«به او [امام(علیه السلام)] نامه نوشتم و پرسیدم: آیا مُحرم می­تواند وقتی که خورشید یا باران او را اذیت کرد یا وقتی مریض شد، در زیر سایبان قرار گیرد؟ و آیا اگر در سایبان قرار گرفت، باید فدیه دهد یا لازم نیست؟ حضرت در پاسخ نوشتند: بر خود ایجاد سایبان کند و یک خون هم بریزد، ان شاء الله.»

می­دانیم که در منطقة عربستان اگر سرمایی باشد، به­ویژه سرمای شدید، معمولاً در شب است و به هنگام بارش باران هم خورشید نیست و مریضی و سردرد اگر در روز نیاز به پوشش داشته باشد در شب هم ممکن است همین­گونه باشد و ملاحظه می­کنیم که امام(علیه السلام) به طور مطلق در پاسخ پرسش­ها فرموده­اند: استظلال نکنید و اگر در حال ضرورت چنین کردید، باید کفاره بدهید. پس اگر میان شب و روز تفاوتی بود، باید اشاره­ای می­شد و معلوم است با توجه به کفارة سنگین آن، حضرت رعایت حال مکلّفین را ­کرده و می­فرمودند: در شب حرکت کنید تا کفاره بر عهدة شما نیاید و این خود دلیل اطلاق و عموم است.

حرمت استظلال با کدام دلیل؟

اکنون نیازمند یک بررسی و ریشه­یابی دقیق هستیم و آن این­که: عمل شخص مکلّف در چه صورت مخالف با نظر شارع است، آیا چون از سایبان و قبّة سقف­دار و هودج سقف­دار و... استفاده کرده مرتکب حرام شده ویا از آن­جهت­که ایجاد مانع در برابر خورشید وگرما و سرما و باد وباران و... کرده­است؟ درواقع مطلوب شارع چیست؟ استفاده نکردن از سایبان و قبّه وغیره؛ چه خورشید،گرما، سرما وغیره باشد وچه نباشد؟ یا مطلوب واقعی تابیدن نور وگرمای خورشید وریختن باران به سر است و فرموده است ازسایبان استفاده نکن تاآن مطلوب واقعی­تحقّق یابد؟

ظاهراً مطلوب واقعی شارع استفاده نکردن از سایبان و قبّة سقف­دار و غیر آن است؛ چه خورشید و گرما و سرما باشد چه نباشد. دلیل این ادعا عموم نهی از استظلال است؛ به این بیان که روایات در صدد بیان نهی استفاده از قبه و سایبان است. در واقع زبان روایات این است که: استظلال نکن و مواظب باش که خورشید، گرما، سرما، باران،  مریضی ـ و در زمان ما سرعت زیاد ـ  موجب ترک حکم نشود و با توجه به این­که همة روایات این باب سؤال و جواب است، در واقع ارتکاز و پیش فهم کسانی که سؤال می­کنند، حرمت استظلال به­طور عموم است و می­خواهند با سؤال بفهمند که این حکم کلی، استثنا هم دارد یا نه؟ و در پی این هستند که بدانند برای برخی افراد راه گریز وجود دارد؟ مثلا می­پرسند: اگر گرمای سخت یا سرمای شدید یا مریضی و غیره وجود داشت، می­شود این حکم برداشته شود؟ و پاسخ امام این است که مواظب باش این عوامل باعث ترک آن حکم عام نشود و گرچه برای برخی افراد در بعضی حالات ترک حکم اشکال ندارد ولی باید در هر صورت کفاره بپردازند.